Toezicht AIVD en MIVD, zonder toezichthouders, zonder kantoor
1 juli gaat hij in, de door AIVD en MIVD zo zeer begeerde wet die het toezicht op deze diensten flink omploegt. In 2022 begon de discussie: minder gedetailleerde procedures vooraf om te mogen hacken en tappen, en meer ruimte om slachtoffers van hacks direct ook onder de tap te kunnen zetten, zonder nieuwe toestemming aan te hoeven vragen. En ook geen toets vooraf meer om met AI te mogen zoeken in grote afgeluisterde (internet)kabels, plus respectievelijk minder of geen argumentatie nodig om die grote communicatiekabels te mogen tappen of “verkennen”.
Update 26 juni: er is nu een kamerbrief die je kan samenvatten als “je zakt er maar in met je rechtsstaat, we gaan door zonder toezichthouders”.
Diverse media schreven er ook over: Follow The Money, NRC, AD, Villamedia. Ook spraken we erover bij BNR. Geenstijl had de primeur, op hun eigen unieke wijze. Bij andere media was er geen interesse en/of capaciteit om iets te schrijven. Wel zijn er pittige kamervragen van NSC, GroenLinks-PvdA/Volt, SP en BBB.
Ter compensatie van dit nieuwe soepele beleid zou er versterkt toezicht tijdens de uitvoering komen. Het siert de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) dat zij al in 2022 direct eiste dat er dan ook een groter kantoor met 10 extra medewerkers moest komen. Ook de Raad van State benadrukte de noodzaak hiertoe. Staatsgeheime kantoorruimte is lastig te vinden, maar die zou er komen, en ook gespecialiseerde toezichthouders. Dit is de jaren daarna nog vele malen toegezegd op allemaal plekken. Demissionair minister De Jonge heeft recent zelfs stellig in de Eerste Kamer beweerd dat dit al gerealiseerd was.
Toestemming vooraf of toezicht achteraf maakt veel uit. Als je bijvoorbeeld een bouwvergunning aanvraagt is het belangrijk dat je een duidelijk en begrijpelijk verzoek indient. Want als de gemeente de aanvraag niet begrijpt gaat het gewoon niet door. Dit motiveert iedereen om goed z’n best te doen op het verzoek.
Alternatief zou je ook de bouwvergunning kunnen ontdoen van technische details, en dan bouwinspecteurs op een bouwplaats terplekke laten ontdekken wat de bedoeling eigenlijk was, en of er ook aan de kennelijke plannen voldaan is. Dat is veel meer werk. En erger, het is plots in je voordeel om niet al te duidelijk te zijn bij je aanvraag: dan kan ook niemand snel constateren dat je dingen doet die de bedoeling niet waren. Het vergt veel gespecialiseerde capaciteit om zoiets te onderzoeken.
Dit is bekend terrein: overbelast je toezichthouder, en hij heeft geen tijd en kans meer om gedegen toezicht te houden. En dat proces is nog te versnellen door, actief of passief, de toezichthouder niet te voorzien van geschikte werkplekken of personeel.
Iets soortgelijks geldt voor AIVD en MIVD. De toetsing vooraf was helder: bij onduidelijkheden, geen toestemming. Toezicht tijdens en achteraf is ingewikkelder. De CTIVD kan het inlichtingenwerk namelijk alleen stilleggen (na een stevige procedure) als onomstotelijk bewezen is dat de inzet onrechtmatig is. En dat bewijzen is technisch zwaar werk, zeker omdat de oorspronkelijke aanvraag zoveel minder details bevat. Dat vergt veel gespecialiseerde en kundige toezichthouders.
Terug naar 2024. Het extra personeel en werkplekken voor toezicht achteraf zijn niet verschenen. In een noodkreet in het jaarverslag zei de CTIVD recent “Hoewel [..] is toegezegd dat in de benodigde [staatsgeheime] werkruimte zal worden voorzien, is dat ook in 2023 niet gerealiseerd. […] De CTIVD heeft daarom aan de uitbreiding van de organisatie nog steeds geen opvolging kunnen geven”. En ook nu halverwege juni is die werkruimte er nog steeds niet, en de 10 toezichthouders zijn niet geworven, laat staan ingewerkt en effectief aan de slag. Omdat er geen werkplekken zijn staan er zelfs geen vacatures open (!).
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is overigens in een veelheid van uitspraken heel stellig over de noodzaak van adequate en effectieve garanties tegen misbruik bij geheime afluisterprogramma’s: Nevertheless, in view of the risk that a system of secret surveillance for the protection of national security may undermine or even destroy democracy under the cloak of defending it, the Court must be satisfied that there exist adequate and effective guarantees against abuse - uit Gabriele WEBER and Cesar Richard SARAVIA against Germany
Als zoiets als dit in Hongarije gebeurde zou de pers het terecht wegzetten als “Regering Orbán omzeilt toezicht inlichtendiensten met nieuwe commissie zonder kantoor en zonder personeel”.
En toch is dit wat er op 1 juli gaat gebeuren hier. Kan er nog iets gedaan worden? Tien toezichthouders werven en opleiden in twee weken zit er niet in. Het is echter wel zo dat de oude AIVD/MIVD wet, met volwaardig toezicht vooraf, niet verdwijnt en ook nog van kracht blijft.
Beoogd ministers Judith Uitermark (NSC, voormalig rechter) en Ruben Brekelmans (VVD) kunnen daarom toezeggen de nieuwe inlichtingenwet niet in te zetten voordat de beloofde toezichthouders effectief aan de slag zijn.
Ik hoop van harte dat zij dit doen, en dat we zo Hongaarse toestanden aan de Hofvijver kunnen vermijden.
Bert Hubert is voormalig toezichthouder op de AIVD en MIVD, en stapte in 2022 op vanwege deze nieuwe wet.