Preview document (🔗 origineel)

---

Commissie voor OCW der Staten-Generaal Tweede Kamer Binnenhof 1A 2500 EA Den Haag
Berlijn, 14 mei 2025

Geachte leden van de Kamercommissie OCW,

Met genoegen aanvaard ik de uitnodiging om op 22 mei deel te nemen aan het rondetafelgesprek over academische vrijheid. In het publieke debat heb ik me herhaaldelijk uitgesproken over dit thema, dat mij als wetenschapper en burger na aan het hart ligt.

Graag begin ik mijn bijdrage met een verwijzing naar Wilhelm von Humboldt (1776–1835), de grondlegger van het moderne academische vrijheidsbegrip. Deze geleerde beschouwde wetenschap als een doel op zichzelf, en als iets “wat nog niet volledig gevonden is en nooit helemaal gevonden kan worden”. Goede wetenschap vereist dat dominante opvattingen kritisch bevraagd worden. Interne “tegenstellingen en conflict” achtte hij om die reden onmisbaar voor academische vrijheid en kwaliteit.

Von Humboldt dacht ook na over potentiële bedreigingen van die vrijheid. Externe dreigingen ontstaan wanneer politiek of samenleving de wetenschap ondergeschikt maken aan maatschappelijke doelen, en/of onwelgevallige perspectieven proberen te smoren. De relevantie van dit inzicht blijkt uit ontwikkelingen in Hongarije en Florida, waar politieke inmenging vakgebieden als genderstudies of critical race theory ernstig belemmert. Trump lijkt nu een nog veel bredere aanval op de academische vrijheid in te zetten. In Nederland ervaren veel academici momenteel een groeiend klimaat van bedreiging en intimidatie. Dit hindert het open debat.

Tegen deze achtergrond hoop ik dat de Nederlandse politiek pal zal staan voor de bescherming van academische vrijheid – juist ook wanneer wetenschappelijke bevindingen voor politieke of maatschappelijke krachten onwelkom zijn. De recente rigoureuze bezuinigingen op wetenschap, die universiteiten onder meer tot sluiting van essentiële talenopleidingen doen beslissen, geven hierbij extra aanleiding tot zorg.

Von Humboldt wees echter ook op interne risico’s. Hij waarschuwde voor instellingen die “een bepaalde geest aannemen en de opkomst van een andere verstikken”. Institutionele consensus kan afwijkende stemmen marginaliseren. Volgens Von Humboldt kon academische vrijheid dus niet geheel aan de academische wereld zelf worden overgelaten; de politiek diende via benoemingen ruimte te houden om perspectieven in te brengen die binnen de academische wereld onwelgevallig zijn.

Dit inzicht is ook vandaag relevant. Al geruime tijd bestaat er groeiende zorg over een tekort aan diversiteit van perspectieven, met name binnen de sociale en geesteswetenschappen. Al in 2017 vroeg een Kamermeerderheid via een motie om een briefadvies van de KNAW over mogelijke zelfcensuur en eenzijdigheid binnen de wetenschap – het Kamerdebat richtte zich vooral op vermeende linkse eenzijdigheid. De KNAW concludeerde toen dat er “geen signalen van zelfcensuur” waren. Dit overtuigde echter niet iedereen, mede omdat empirische onderbouwing ontbrak.

Er zijn aanwijzingen dat er wel degelijk sprake is van (ideologische) eenzijdigheid, zeker rond gevoelige maatschappelijke thema’s. Geschiedenisprofessor Leo Lucassen viel de KNAW bij door te wijzen op niet-linkse geschiedenishoogleraren als Frank Ankersmit, Piet Emmer, Henk Wesseling en Cees Fasseur. Maar die waren toen al met emeritaat of overleden. Dit illustreerde dus eerder het verdwijnen van diversiteit dan de aanwezigheid ervan. Toen het radioprogramma Kelder & Co de NWO – de belangrijkste financier van Nederlands wetenschappelijk onderzoek – vroeg naar voorbeelden van subsidies voor herkenbaar tegendraadse onderzoeksprojecten, kon de organisatie geen enkel voorbeeld geven. Daarnaast is recent, rond het Israëlisch-Palestijnse conflict, meermalen gebleken dat de veiligheid van controversiële sprekers op universiteiten – zoals minister Brekelmans aan de UvA – niet gegarandeerd kon worden.

Deze ontwikkeling is niet slechts een principiële kwestie: zij raakt de kern van wetenschappelijke kwaliteit. Beweringen krijgen immers pas wetenschappelijke waarde als zij een kritische toetsing doorstaan. Zonder structurele ruimte, middelen en aanstellingen voor afwijkende perspectieven kan die toets onvoldoende plaatsvinden. Rond controversiële thema’s als immigratie, sekse en gender, cultuurverschillen, islam, nationale identiteit en positieve discriminatie, observeer ik een verontrustende mate van eensgezindheid in opvattingen. Dat is wetenschappelijk ongezond. Dit bleek bijvoorbeeld onlangs bij falende aanvallen vanuit de gevestigde wetenschap op migratieonderzoeker en buitenstaander dr. Jan van de Beek.

Tot op heden zijn er te weinig signalen dat academische instellingen zelf deze problematiek oppakken. Daarom spreek ik de hoop uit dat de politiek initiatieven wil nemen om – in de geest van Von Humboldt – ruimte te scheppen voor perspectieven die binnen de huidige instellingen onwelkom zijn. Concrete voorstellen in die richting kunnen onder meer zijn:

• Spoor universiteiten dwingender aan om de vrije uitwisseling van ideeën te waarborgen, ook – en juist – wanneer sprekers controversieel zijn.

• Richt een structureel NWO-fonds op voor tegendraads onderzoek dat de consensus binnen een vakgebied bevraagt. De politiek dient zorg te dragen dat beoordelingscommissies zodanig samengesteld worden dat afwijkende onderzoeksvoorstellen werkelijk kans maken.

• Oormerk financiering voor opleidingen en vakgebieden van structureel maatschappelijk belang, zoals talenstudies, zodat deze niet ten prooi vallen aan kortetermijndenken.

Graag licht ik deze brief op 22 mei nader toe en beantwoord ik eventuele vragen.

Hoogachtend,

Steije Hofhuis

P.S. Voor nadere informatie verwijs ik u ook graag door naar meerdere artikelen in Nederlandse media:

- In EW Magazine besprak ik mijn voorstellen ter versterking van academische vrijheid aan de hand van het gedachtegoed van Wilhelm von Humboldt. Ook uitte ik zorgen over de ideologische eenzijdigheid en wetenschappelijke kwaliteit van academisch onderzoek naar migratie.

- In NRC schreef ik, deels in samenwerking met collega’s, over de excessen van postmoderne ideologisering in de Nederlandse wetenschap, ideologische eenzijdigheid, ‘woke’ en wetenschap (de polemiek werd voortgezet in EW), en de tekortschietende benadering van de KNAW.