Preview document (🔗 origineel)

---

Gespreksnotitie voor het rondetafelgesprek over Academische Vrijheid op uitnodiging van de vaste commissie OCW van de Tweede Kamer, 22 mei 2025

Marileen Dogterom, president KNAW

Academische vrijheid als voorwaarde voor de ontwikkeling van onze samenleving

De Nederlandse wetenschap staat internationaal aan de top. Deze toppositie is cruciaal voor de ontwikkeling van onze welvaart, ons welzijn en onze gezondheid. Wetenschap en innovatie zijn nodig om de vele problemen op te lossen die op ons land afkomen. Ook het huidige kabinet onderstreept zeer terecht dat innovatie een sleutelrol speelt in de ontwikkeling van de Nederlandse samenleving en economie.

Het vermogen van de wetenschap om tot baanbrekende resultaten en innovaties te komen staat of valt met academische vrijheid. Of het nu gaat om grote wetenschappelijke doorbraken of het komen tot praktische toepassingen, er is vrijheid voor nodig: vrijheid om te onderzoeken wat nodig is, vrijheid om nationaal en internationaal samen te werken, vrijheid om resultaten te delen en vrijheid om onderwijs te geven. Alleen zo kan de historisch opgebouwde kennis efficiënt worden gecombineerd met nieuwe inzichten om tot vernieuwing en oplossing van problemen te komen.

Academische vrijheid is bovendien nodig om een goed geïnformeerd maatschappelijk debat te kunnen voeren. Kennis die nodig is voor het formuleren van opties voor te voeren beleid en voor een kritische blik op maatschappelijke kwesties moet vrij ontwikkeld en gedeeld kunnen worden. Voor het goed functioneren van de Nederlandse samenleving moeten burgers erop kunnen vertrouwen dat ze te maken hebben met kennis die niet is gestuurd door belangen van politiek, overheid of bedrijfsleven. Dat alle voor de samenleving belangrijke perspectieven door wetenschappers belicht worden, vrij van ideologische of andere vooringenomenheid, en zonder dat voor de politiek onwelgevallige kennis uit het publieke debat geweerd wordt.

Academische vrijheid is het beginsel dat medewerkers aan wetenschappelijke instellingen in vrijheid hun wetenschappelijk onderzoek kunnen doen, hun bevindingen naar buiten kunnen brengen en onderwijs kunnen geven. Deze vrijheid geldt onder meer voor de keuze van het onderwerp en de methode van het onderzoek, en voor het publiceren en delen van de resultaten van onderzoek via bijvoorbeeld wetenschappelijke conferenties, lezingen voor een breed publiek of de media. Onder academische vrijheid valt ook de keuze om samenwerking met wetenschappelijke partners aan te gaan, en de invulling van het wetenschappelijk onderwijs.¹

¹

Academische Vrijheid in Nederland staat onder druk

De academische vrijheid staat in Nederland echter onder druk, met alle gevolgen voor kennisontwikkeling en innovatie van dien. Uit onze onlangs gepubliceerde analyse van verschillende nationale en internationale rapporten blijkt dat de academische vrijheid in Nederland niet meer vanzelfsprekend is.²

De afname van de academische vrijheid heeft verschillende oorzaken:

• Financiering en sturing van onderzoek en onderwijs. Een belangrijke reden voor de lage score van Nederland in vergelijking tot andere landen is dat er te weinig ruimte is voor het type onderzoek dat bij uitstek leidt tot nieuwe ontdekkingen en doorbraken: ongebonden, door nieuwsgierigheid ingegeven onderzoek. Onderzoeksfinanciers (zowel publiek als privaat) stellen vaak eisen aan het onderzoeksthema of het doel. Hierdoor zijn onderzoekers steeds minder vrij om eigen thema’s en methodes te kiezen, waardoor de impact van het Nederlandse onderzoek achteruitgaat. De huidige bezuinigingen versterken dit effect.

Ook de Wet Internationalisering in Balans (WIB) en in het bijzonder de Toets Anderstalig Onderwijs (TAO) vormen een beperking van de academische vrijheid. Met deze nieuwe wet wordt beoogd dat het aantal internationale studenten in Nederland voor het land behapbaar blijft, dat Nederlands als academische taal beschermd blijft en de toegang tot het hoger onderwijs voor Nederlandse studenten gewaarborgd blijft. Dat zijn in principe redelijke eisen waarvoor verschillende oplossingen voorhanden zijn. Echter, door de overheid beslissingsbevoegdheid te geven over de onderwijstaal, wordt direct inbreuk gedaan op de academische vrijheid met negatieve gevolgen voor de onderwijskwaliteit en onze internationale concurrentiepositie voor talent.

• Intimidatie van wetenschappers. Door de polarisatie en de verruwing van het maatschappelijk debat krijgen wetenschappers te maken met intimidatie, haat en bedreigingen wanneer ze zich mengen in het publieke debat. Een aanzienlijk deel van de Nederlandse onderzoekers voelt zich beperkt in hun externe publieke communicatieactiviteiten.³ Wanneer wetenschappers niet meer van zich durven te laten horen via (sociale) media, of op andere manieren, verdwijnt een van de belangrijkste stemmen in dat debat en verarmt dat het democratisch proces. 

• Beperkingen van de (internationale) samenwerking. Op dit moment is de Screeningswet Kennisveiligheid in de maak die erin voorziet dat grote groepen wetenschappers en studenten die bij willen dragen aan ons wetenschappelijk innovatievermogen door de overheid gescreend dienen te worden voordat zij aan de slag kunnen. Hiermee wordt borging van de nationale veiligheid beoogd, maar zij zal in te verregaande vorm vooral de academische vrijheid en het innovatievermogen van Nederland beperken met alle gevolgen voor onze maatschappij op de lange termijn van dien.

• Spanningen binnen de academische gemeenschap. Tot slot zorgen ook spanningen binnen de academische gemeenschap en zorgen rondom sociale veiligheid voor druk op de academische vrijheid. Interne groepsprocessen en groepsdruk kunnen maken dat medewerkers zich niet vrij voelen om minderstandstandpunten in te nemen, waardoor waardevolle perspectieven onderbelicht kunnen blijven.

Wat moet er gebeuren om de academische vrijheid te beschermen?

Op basis van onze analyse van de situatie rondom academische vrijheid in Nederland doet de KNAW een aantal concrete aanbevelingen aan de academische gemeenschap.² Daarnaast bevat het KNAW-rapport de volgende aanbevelingen aan de overheid en de politiek:

• De KNAW roept de overheid op om voldoende financiële ruimte te realiseren voor ongebonden onderzoek.

• De KNAW roept de overheid op om terughoudendheid te betrachten bij inhoudelijke inmenging in onderzoek en onderwijs en de TAO uit de WIB te laten.

• De KNAW roept de overheid en politieke partijen op om bij te dragen aan een wetenschapsvriendelijk klimaat en om intimidatie van wetenschappers publiekelijk te veroordelen.

• De KNAW roept de overheid en kennisinstellingen op om bij het treffen van maatregelen ten aanzien van kennisveiligheid de principes van open wetenschappelijke uitwisseling, academische vrijheid en institutionele autonomie als uitgangspunt te nemen.

Tot slot

De academische vrijheid is in onze wet slechts beperkt verankerd. Zij staat bijvoorbeeld niet in onze grondwet, zoals dit wel in Duitsland het geval is. In de Wet op Het Hoger Onderwijs staat zij slechts zeer summier beschreven. De KNAW roept op om na te gaan of de academische vrijheid wettelijk beter verankerd kan worden, zodat Nederland zijn toppositie in wetenschap en innovatie kan bestendigen.

---

1. KNAW (2021). Academische vrijheid in Nederland – een begripsanalyse en richtsnoer. Amsterdam, KNAW.↩︎

2. KNAW (2025). Academische vrijheid in Nederland: reactie op actuele bedreigingen. Amsterdam, KNAW.↩︎

3. Technopolis group (2023). Onderzoek naar zelfcensuur in hoger onderwijs en wetenschap. Onderzoek in opdracht van het ministerie van OCW.↩︎