Preview document (🔗 origineel)

---

31 300	Monitoring verwerving Joint Stike Fighter

Nr.	LIJST VAN VRAGEN EN ANTWOORDEN

Vastgesteld … februari 2009

De commissie voor de Rijksuitgaven, de vaste commissie voor Defensie, de
vaste commissie voor Economische Zaken en de vaste commissie voor
Financiën hebben over het rapport “Monitoring verwerving Joint Strike
Fighter; stand van zaken oktober 2008” van de Algemene Rekenkamer
(Kamerstuk 31 300, nr. 6) de navolgende vragen ter beantwoording aan de
Algemene Rekenkamer voorgelegd.

Deze vragen, alsmede de daarop bij brief van …. maart 2009 gegeven
antwoorden, zijn hieronder afgedrukt.

De voorzitter van de commissie voor de Rijksuitgaven,

Aptroot

De griffier van de commissie voor de Rijksuitgaven,

Groen

Nr	Vraag	Blz

van	

tot

1	Is de Algemene Rekenkamer op enigerlei wijze bij het opstellen van dit
rapport gehinderd, door welke partij dan ook, voor wat betreft het
verkrijgen van toegang tot informatie en/of medewerking? Zo ja, op welke
manier en door wie/wat?	0	 

2	Kan de Algemene Rekenkamer, gelet op de diffuse inhoud van de
betreffende stukken, een reactie geven op de brieven van 18 december
2008 over de kandidatenevaluatie en over de endlife-update van de F-16,
en op de ontvangen antwoorden (van 9 februari 2009) op de vragen over
deze stukken en over de geluidsgegevens, zo mogelijk vóór 1 april
2009?	0	 

3	Hoe beoordeelt de Algemene Rekenkamer het achtergehouden rapport van
het Joint Estimate Team (JET) uit september 2008 dat stelt “JET
estimate is approximately $15B higher than JPO [F-35 Joint Program
Office] estimate”? Waarom heeft de Algemene Rekenkamer hier met geen
woord over gesproken of in voetnoot naar verwezen? Hoe beoordeelt de
Algemene Rekenkamer dit achterhouden van informatie?	0	 

4	Is de Algemene Rekenkamer bereid om in vervolg ook zelf onderzoek te
doen naar de (broninformatie) over de exploitatiekosten?	0	 

5	Is de Algemene Rekenkamer bereid om bij de andere Rekenkamers in het
buitenland (waarvan de regering overweegt de JSF te kopen) onderlinge
informatie te vergelijken, uit te wisselen en te actualiseren? 	0	 

6	Wat kan de Nederlandse regering doen om landen die ook overwegen de
JSF te kopen, hun Rekenkamers meer te betrekken en informatie te delen?
Stelt de Algemene Rekenkamer zo'n interventie op peil?	0	 

7	Acht de Algemene Rekenkamer de informatie afkomstig van de auditdienst
Defensie (en Economische Zaken) betrouwbaar, aangezien de Algemene
Rekenkamer aangeeft dat deze veel moeten speculeren bij hun
informatiewinning? Wat zou Defensie (en Economische Zaken) kunnen doen
om hun auditdiensten beter te laten functioneren en betere
(bron)informatie te verkrijgen?	0	 

8	Kan de Algemene Rekenkamer de grote verschillen in het kostenoverzicht
bij de 'kosten SDD-fase' duiden? Is dit deeloverzicht aangepast aan het
nieuwe afdrachtpercentage van Economische Zaken?	0	 

9	Kan de Algemene Rekenkamer de grote verschillen in het kostenoverzicht
bij de 'verwervingskosten' duiden? Hoe is het bijvoorbeeld te rijmen dat
in vergelijking tussen 2007 en 2008 de kosten voor de 'initiële
opleidingen' en 'simulatoren' veel hoger uitvallen, en de kosten voor
'updates tijdens productiefase' en 'aanpassingen Nederlandse
infrastructuur' veel lager uitvallen? Zijn deze cijfers gebaseerd op
feiten of op aannames en veronderstellingen?	0	 

10	Is de Algemene Rekenkamer voornemens om het rapport van de
Amerikaanse Rekenkamer, dat in maart 2009 verschijnt, onder de loep te
nemen en eventuele gevolgen voor de Nederlandse monitoring aan de Kamer
te melden?	0	 

11	Wat kan de Algemene Rekenkamer doen om het aandeel prognoses en
schattingen te verminderen in toekomstige rapportages? Welke
aanbevelingen heeft de Algemene hiervoor voor Defensie?	0	 

12	Zijn er op Nederlandse luchtmachtbases ook site-surveys gehouden om
te beoordelen of deze bases geschikt zijn voor toestellen anders dan de
JSF? Zo nee, waarom niet? Wat zegt dit over vooringenomenheid bij
Defensie?	5	 

13	Hoe beoordeelt de Algemene Rekenkamer het gegeven dat de Nederlandse
regering geen overzicht beschikbaar heeft van mogelijke kosten die
gemaakt zouden moeten worden wanneer uit het JSF-programma zou worden
gestapt in het licht van vooringenomenheid en transparantie?	5	 

14	Wat wordt bedoeld met de zin: "Een volledig overzicht van onderling
vergelijkbare kosten voor JSF-programma voor Nederland ontbreekt"? Gaat
het dan om verschillen in prijspeil voor uitgaven voor het JSF-programma
bij opeenvolgende jaren? Is daarvoor geen omrekeningssleutel voorhanden?
  	5	 

15	Waarom wordt alleen gesproken over een indicatief minimale bedragen
qua kosten voor een eventuele beëindiging van deelname aan het
JSF-programma? Zijn er geen indicaties voor een indicatief maximaal
bedragen? Indien die bedragen wel bekend zijn, welke zijn dat dan?  	6	 

16	Hoe kan enerzijds kritiek worden geleverd op de voorbereidingen voor
de invoering van de JSF (hetgeen kennelijk dient als illustratie voor de
bewering dat Defensie geen rekening houdt met een eventuele keus voor
een ander toestel dan de JSF) terwijl de Algemene Rekenkamer zich op de
volgende pagina juist bezorgd toont over risico's voor noodzakelijke
projectvoorbereidingen als gevolg van de krappe personele bezetting?  	6
 

17	Kan de Algemene Rekenkamer een uiteenzetting geven van alle
financiële en niet-financiële ontwikkelingen gerelateerd aan het
JSF-programma die buiten de projectdefinitie vallen, zoals die is
geformuleerd door het ministerie van Defensie, maar wel door de Algemene
Rekenkamer zijn opgenomen in dit rapport?	7	 

18	Kan de Algemene Rekenkamer haar motivatie toelichten waarom zij bij
het opstellen van deze rapportage ervoor heeft gekozen ook de
“financiële”  en “niet financiële ontwikkelingen” die buiten
de projectdefinitie vallen, mee te nemen?	7	 

19	In welke mate heeft de Algemene Rekenkamer bij het opstellen van dit
rapport gebruik gemaakt van de gegevens zoals die beschikbaar zijn uit
analyses van het Amerikaanse Government Accountability Office (GAO)?	7	 

20	Is bij de Algemene Rekenkamer bekend of PricewaterhouseCoopers zich
bij het schrijven haar rapport waarin gesteld werd dat Turkije het
Production and Sustainment Memorandum of Understanding (P&S MoU) zou
hebben ondertekend baseerde op informatie aangeleverd door een
Nederlands ministerie? Zo ja, welk ministerie betreft het? Zo nee, is
wel bekend waarop PWC deze informatie dan wel baseerde?	7	 

21	Wie bepaalt “zaken die buiten projectdefinitie vallen” en welke
reikwijdte heeft dit? 	7	 

22	Waarom noemt de Algemene Rekenkamer niet ook de risico’s zoals de
GAO (VS) die schetst over de “financiële” en “niet financiële
ontwikkelingen”, ook buiten de projectdefinitie? 	7	 

23	Is er een duidelijke marktanalyse, rekenparameter en/of gegevens die
aantonen wat de haalbaarheid is van de voorgestelde verkoopaantallen van
4.500-6.000 stuks (de basis onder het JSF project)?	7	 

24	Op basis van welke informatie gaat de Algemene Rekenkamer ervan uit
dat de volledige productie, instandhouding en doorontwikkeling van het
toestel (FRP-fase) doorloopt tot 2052?	8	 

25	Zou de Algemene Rekenkamer haar stelling dat veel van de informatie
over het JSF-programma toekomstgericht is, nader kunnen specificeren?
Kan de Algemene Rekenkamer hierbij in ieder geval ingaan op de door het
JSF Programming Office (JPO) veronderstelde 'learning curve' voor wat
betreft het zeker stellen van informatie en een nadere specificatie
geven van de categorie en omvang van welke (onzekere) informatie u
hierbij bedoelt?	8	 

26	Hoe beoordeelt de Algemene Rekenkamer de risico's van de overlap
tussen de test- en productiefasen? 	8	 

27	Kan de Algemene Rekenkamer in het vervolg in de figuren de opgelopen
vertragingen (beter) zichtbaar maken? Is het niet zo dat het einde van
de FRP-fase gepland is voor 2034 en niet doorloopt tot 2052? 	8	 

28	Vindt de Algemene Rekenkamer dat na 7 jaar ontwikkelingsfase nog
steeds “veel van de informatie over het JSF programma is
toekomstgericht is”? Is de Algemene Rekenkamer niet van mening dat er
een learing curve is verondersteld met elk jaar toenemende zekerheden,
zoals altijd door de JSF Program Office gesteld? In welke mate en welke
concrete informatie categorieën zijn onzeker? Kan de Algemene
Rekenkamer meer differentiatie aanbrengen in van wat al bekend zou
kunnen zijn en wat niet? 	8	 

29	Is de Algemene Rekenkamer voornemens om uit meerdere bronnen
informatie te putten enkel dan zoals de Algemene Rekenkamer stelt “put
wel informatie, op basis van vrijwilligheid, uit industrie.”? Is de
Algemene Rekenkamer bereid om meer intensief (bron)informatie aan te
halen zoals bijvoorbeeld bij de GAO (VS) rapporten, Joint Estimate Team,
maar ook opensource informatie in Nederland, zoals op JSFNieuws (die
goed onderbouwd is), analyse PriceWaterHouse Coopers rapport en tal van
gefundeerde aanhalingen uit hoorzittingen, parlementsverslagen in het
Verenigd Koninkrijk, in de Verenigde Staten en in Australië? 	8	 

30	Kan inzicht worden gegeven in de ontwikkeling van de kostenstijging
van de JSF stuksprijs in dollars vanaf 2002 tot heden met daarbij per
jaar de verklaring van de verschillende prijsstijgingen?	10	 

31	Kan de gegeven berekening van de kosten van het stappen uit het
JSF-project, zowel in het geval dat wel en als dat niet wordt overgegaan
tot aanschaf van de JSF, geactualiseerd worden naar dit moment?	10	 

32	Waarom heeft de Algemene Rekenkamer, gelet op het belang van zeer
gewenste actuele informatie, niet ook de kandidatenvergelijking van
december 2008 meegenomen in het rapport?	10	 

33	Kan de Algemene Rekenkamer een definitie geven van wat de Algemene
Rekenkamer beschouwt als de ‘kale stuksprijs’ van een JSF-toestel?
11	 

34	Deelt de Algemene Rekenkamer de opvatting van de Auditdienst van het
ministerie van Defensie dat de gehanteerde gegevens die de
projectorganisatie hanteert over de levensduurkosten van de JSF (de
verwervingskosten en de exploitatiekosten) de best mogelijke benadering
van de daadwerkelijke gegevens zijn die op dit moment gemaakt kunnen
worden? Zo nee, waarom niet?	11	 

35	Hoe beoordeelt de Algemene Rekenkamer de kwaliteit, betrouwbaarheid,
volledigheid en vergelijkbaarheid van de informatie, dan wel de
beoordeling van deze informatie, zoals die wordt aangeleverd door
respectievelijk de fabrikant Lockheed Martin, Het JSF Programming Office
(JPO) en de Cost Analysis Improvement Group? Kan de Algemene Rekenkamer
haar antwoord op basis van argumenten motiveren?	11	 

36	Zijn bij de Algemene Rekenkamer extra, onherroepelijke  kosten bekend
die door Defensie gemaakt zijn bij materieelaanschaf anticiperend op de
aanschaf van de JSF?	11	 

37	Kan de Algemene Rekenkamer één of meerdere suggesties doen voor de
wijze waarom de Kamer, al dan niet vertrouwelijk, beter zicht kan
krijgen op de (totstandkoming van) de informatie vanuit het JSF
Programming Office? 

Is het denkbaar dat een onafhankelijk orgaan toegang krijgt tot deze
informatie en regulier de Kamer hierover informeert?	11	 

38	Is bij de totstandkoming van dit rapport ook de informatie uit het in
augustus 2007 gepubliceerde en in juni 2008 door een klokkenluider
openbaar gemaakte rapport van het Amerikaanse 'Defense Contract
Management Agency', waarin kritiek werd geuit op de kwaliteit van het
projectmanagement van Lockheed Martin en de betrouwbaarheid van diens
informatievoorziening, meegenomen? Zo nee, waarom niet en bent u bereid
alsnog een appreciatie hierop te geven? 	11	 

39	Hoe kunt de Algemene Rekenkamer stellen dat “Lockheed Martin, die
uitgaat van ervaringscijfers en productie informatie” als productie in
de kinderschoenen staat en minder dan 2% van de testvluchten is
uitgevoerd? Statistisch hebben dergelijke gegevens toch nauwelijks
relevantie en een dergelijke beperkte (en nog zeer dynamische) ervaring
is toch absoluut inadequaat als “leercurve”? 	11	 

40	Waarom noemt de Algemene Rekenkamer niet het achtergehouden rapport
uit augustus 2007 van de Defense Contract Management Agency (DCMA) dat
pas in juni 2008 openbaar werd met deze slotconclusie: “Lockheed
Martin’s use of the guidelines, or Earned Value Management System, is
below standard and does not provide the requisite definition and
discipline to properly plan and control complex, multibillion dollar
weapons systems acquisition programs."? 	11	 

41	Kan, desnoods zeer globaal en alleen een verloop aangevende,
aangegeven worden welke curve de Algemene Rekenkamer verwacht van de
toekomstige prijsontwikkeling? Kan daaronder ook een curve getekend
en/of berekend worden over de verwachtingen voor de oplopende kosten van
een eventuele langere instandhouding van de bestaande F-16 vloot? Kan
derhalve een indicatief beeld worden geschetst of een instandhouding van
de F-16, en op later datum “goedkoper van de plank kopen”, wellicht
tot een overall besparing, dan wel juist kosten toename kan leiden?	13	 

42	Waarom legt de Algemene Rekenkamer de vinger niet bij de beperkte
waarde van de kale kostprijs als maatstaf voor begrotingscalculaties?
Waarom geeft de Algemene Rekenkamer niet aan dat de begrotingsgegevens
(VS) een bodem aangeven en dat dit als maatstaf in ieder geval
betrouwbaarder is als ondergrens in calculaties? 	13	 

43	Heeft de Algemene Rekenkamer reden(en) om aan te nemen dat de
prijsstijgingen van de JSF, uitgesplitst naar hoofdonderdelen, de
komende jaren niet door zal zetten? Zo ja, welke? Zo nee, waarom niet?
14	 

44	Zijn er, naast de brieven van de staatssecretaris van Defensie, ook
andere bronnen geraadpleegd voor het inschatten van de lengte van een
mogelijke uitloop van de SDD-fase? Zo nee, waarom niet? Zo ja, welke, en
op welke uitloop wezen deze bronnen?	14	 

45	Welke kostenontwikkelingen, uitgesplitst per kostensoort, van de JSF
stuksprijs worden voor de komende jaren (tot aan het moment van
eventuele bestelling van niet-testtoestellen) voorzien?	14	 

46	Welke kosten zullen per jaar uitstel van de vervanging gemaakt moeten
worden om de F-16 toestellen operationeel inzetbaar te houden?	14	 

47	Is er een raming van de extra kosten gemaakt voor het geval de JSF
niet tijdig kan worden geleverd? Zo ja, welk bedrag is hiervoor geraamd?
14	 

48	Wat vindt de Algemene Rekenkamer van de beoordeling van de regering
met het uitspreken van vertrouwen in de JSF Program Office en een beroep
op de “uitgebreide checks and balances” in de Pentagon boekhouding
(in antwoord op Kamervragen van 26 juni 2008) terwijl die boekhouding
(en die van Lockheed Martin) onder vuur liggen? Acht de Algemene
Rekenkamer het slim dat er van enige kritische houding binnen Defensie
ten opzichte van de onthulde gegevens totaal geen sprake is? Waarom is
de Algemene Rekenkamer hier niet kritischer op, terwijl er publicaties
over het creatief boekhouden zijn geweest en er Kamervragen over gesteld
zijn, die niet werkelijk beantwoord zijn?	14	 

49	Kan alsnog aangegeven worden wat de implicaties zijn van de nu zekere
verlenging van de SDD-fase met 1 jaar (a) voor de termijn, waarbinnen de
toegezegde opdrachten voor een totaal van $ 800 miljoen aan de
Nederlandse industrie en kenniscentra verstrekt moeten zijn, en (b) voor
de onvermijdelijke gevolgen (in de tijd en financieel) voor alle overige
fasen van het JSF-programma ? 	14	15

50	Waarom gaat de Algemene Rekenkamer niet in op de problematiek inzake
verlening System Development and Demonstration (SDD) met zowel gevolgen
voor de defensiebegroting (prijs, onzekerheid, enz.) als voor de
Business Case? Waarom gaat de Algemene Rekenkamer niet in op het risico
dat extra kosten gemoeid zijn met het schuiven van kosten van Block 3
naar Block 4 fase? 	15	 

51	Waarom heeft de Algemene Rekenkamer geen poging tot toetsing
ondernomen inzake de kosten verbonden aan Initial Operational Test &
Evaluation (IOT&E) deelname, terwijl de informatie uit Verenigde Staten
(publieke) begrotingen voorhanden is? 	16	 

52	Kan nader toegelicht worden hoe en onder welke omstandigheden
“Consortium Buy” minder voordelig voor Nederland kan zijn dan een
horizontalelijnprijs?	18	 

53	Is de Algemene Rekenkamer van mening dat, zolang de consortium buy
regeling niet hard is, er niet mee gerekend kan worden en er niet mee
gerekend mag worden. Kunnen op basis van een dergelijk vaag iets geen
orders of toezeggingen gedaan worden, omdat het als
instrument/uitgangspunt voor begrotingen vanwege de vaagheid onbruikbaar
is. Een begrotingsgrondslag is pas hard als er concrete aanwijzingen en
onderhandelingen zijn, die nu ontbreken)? 	18	 

54	Welke definitie wordt hier gehanteerd voor “Nederlandse
industrie” als het gaat om de “inschakeling van de Nederlandse
industrie”?

Is daarbij ook nog relevant of het eigendom of de aandelen alle, of
grotendeels, in handen zijn van het “buitenland”?

In hoeverre wordt bij de berekening van participatie door “Nederlandse
industrie” rekening gehouden met het feit dat de productie geheel of
gedeeltelijk buiten Nederland zal plaats vinden? 

Worden hierover duidelijke afspraken gemaakt met de betreffende
“Nederlandse industrie”?

Zo ja, hoe luiden die afspraken?

	20	 

55	Hoe accuraat acht de Algemene Rekenkamer, op basis van beschikbare
gegevens en (internationale) schattingen, de inschatting van Defensie
van het aantal te produceren toestellen van de F-35?	21	 

56	Hoe reëel acht de Algemene Rekenkamer de berekening van het NIVR van
de verwachte omzet voor de Nederlandse Industrie wanneer het NIVR is
uitgegaan van een totaalproductie van 4500 JSF-toestellen?	22	 

57	Waarom gaat de Algemene Rekenkamer niet in op het PwC-rapport en haar
gebrekkige onderbouwing inzake de business case?	23	 

58	Is de stelling gerechtvaardigd, dat zolang de uitkomst van de
arbitrage nog niet bekend is er geen sprake is van de afronding van de
herijking van de business case, zoals in het coalitieakkoord is
vastgelegd? 	24	 

59	Wat zijn de redenen dat de uitspraak van de arbiters over de
herijking business case, alsnog nader is uitgesteld van “uiterlijk 16
februari 2009” naar mei 2009 voor “inhoudelijke behandeling”? 	24	


60	Hoe reëel is de “Verwachting omvang opdrachten gedurende de
SDD-fase (2002-2015)” van in totaal 800 mln dollar” (uit Tabel 5)
voor wat betreft de omvang en innovatieve kwaliteit? 	25	 

61	Acht de Algemene Rekenkamer het conform de destijds gemaakte
afspraken tussen de desbetreffende partijen dat een éénzijdig besluit
tot verlenging van de SDD-fase met één jaar automatisch zou moeten
leiden tot één jaar extra voor de realisatie van de $ 800 mln aan
JSF-orders? 	25	 

62	Heeft de Algemene Rekenkamer reden(en) om te twijfelen aan de
volledigheid, accuraatheid en/of betrouwbaarheid van de informatie die
vanuit de Verenigde Staten wordt aangeleverd en die, als gesteld, veelal
als geven wordt aangenomen? Zo ja, op welke gronden?	29	 

63	Kan de Algemene Rekenkamer een verklaring geven voor het door de
auditdiensten geconstateerde totaalgebrek aan (tussentijdse)
projectevaluatie(s)? Hoe beoordeelt de Algemene Rekenkamer de kwaliteit
van een projectorganisatie wanneer het eigen functioneren en de
voortgang nooit (tussentijds) wordt geëvalueerd?	29	 

64	Is de Algemene Rekenkamer van mening dat de Staatssecretaris in zijn
reactie op het conceptrapport van de Algemene Rekenkamer volledig is
ingegaan op de inhoud, met name de in het rapport opgenomen
aanbevelingen? Zo nee, op welke punten mist de Algemene Rekenkamer een
reactie?	33	 

65	Kan alsnog de herberekening van de levensduurkosten, zoals door TNO
heeft plaats gevonden in het kader van de kandidatenevaluatie eind 2008,
worden overlegd?	39	 

66	Welke “drie economische studies naar de effecten van het
JSF-programma voor de Nederlandse industrie” heeft de Algemene
Rekenkamer geanalyseerd?

Tot welk kwalitatief oordeel heeft deze analyse geleid over elk van deze
drie studies?

	44	 



  FILENAME  Document2 		  PAGE  6 /  NUMPAGES  6