De Modernisering van het Nederlands 

Procesrecht in het licht van Big Data: 

 

Procedurele waarborgen en een goede toegang tot het recht als 

randvoorwaarden voor een data-gedreven samenleving 

 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Bart van der Sloot & Sascha van Schendel 

 

2 

 

Inhoud 

 
 
Nederlandse samenvatting .......................................................................................................... 5 
English summary ...................................................................................................................... 15 
 
1. Inleiding ............................................................................................................................... 25 

1.1 Big Data .......................................................................................................................... 25 
1.2 Het spanningsveld tussen het procesrecht en de Big Data praktijk ................................ 31 
1.3 Alternatieve benaderingen in het procesrecht ................................................................ 37 
1.4 Knelpunten en dilemma’s ............................................................................................... 39 
1.5 Onderzoeksopzet ............................................................................................................ 42 

 
 
2. Het Nederlands rechtsstelsel ................................................................................................ 46 

2.1 Inleiding .......................................................................................................................... 46 
2.2 Civielrecht ...................................................................................................................... 46 

2.2.1 Inleiding ................................................................................................................... 46 
2.2.2 Beschrijving status quo ............................................................................................ 46 
2.2.3 Beschrijving bestaande alternatieven ....................................................................... 48 
2.2.4 Knelpunten die nog overblijven ............................................................................... 55 
2.2.5 Conclusie .................................................................................................................. 57 

2.3 Bestuursrecht .................................................................................................................. 58 

2.3.1 Inleiding ................................................................................................................... 58 
2.3.2 Beschrijving status quo ............................................................................................ 58 
2.3.3 Beschrijving bestaande alternatieven ....................................................................... 61 
2.3.4 Knelpunten die nog overblijven ............................................................................... 65 
2.3.5 Conclusie .................................................................................................................. 69 

2.4 Strafrecht ........................................................................................................................ 70 

2.4.1 Inleiding ................................................................................................................... 70 
2.4.2 Beschrijving status quo ............................................................................................ 71 
2.4.3 Beschrijving bestaande alternatieven ....................................................................... 73 
2.4.4 Knelpunten die nog overblijven ............................................................................... 76 
2.4.5 Conclusie .................................................................................................................. 78 

2.5 Conclusie ........................................................................................................................ 79 

 
 
3. Internationale rechtsvergelijking .......................................................................................... 80 

3.1 Inleiding .......................................................................................................................... 80 
3.2 Raad van Europa ............................................................................................................. 80 

3.2.1 Klachtmogelijkheden van niet-natuurlijke persoon ................................................. 82 
3.2.2 Bescherming van boven-individuele belangen ........................................................ 83 
3.2.3 Aanvullende mogelijkheden en ontwikkelingen ...................................................... 86 

3.3 Europese Unie ................................................................................................................. 89 

3.3.1 De vier procedures voor het Hof van Justitie EU .................................................... 89 
3.3.2 Procedures op basis van secundair EU-recht ........................................................... 92 

3.4 België .............................................................................................................................. 95 

3.4.1 Constitutionele toetsing ........................................................................................... 96 
3.4.2 Arbeidsrechtelijke zaken en medische aangelegenheden ........................................ 97 

3 

 

3.4.3 Discriminatiezaken .................................................................................................. 98 
3.4.4 Milieuzaken ............................................................................................................ 100 

3.5 Duitsland ....................................................................................................................... 101 

3.5.1 KapMuG en de nieuwe Musterfeststellungsklage ................................................. 101 
3.5.2 Constitutionele toetsing ......................................................................................... 103 
3.5.3 Immateriële belangen: privacy-zaken en milieuzaken ........................................... 105 

3.6 Frankrijk ....................................................................................................................... 107 

3.6.1 Groepsacties ........................................................................................................... 109 
3.6.2 Collectieve belangen .............................................................................................. 111 

3.7 Verenigd Koninkrijk ..................................................................................................... 112 

3.7.1 Group Litigation order .......................................................................................... 112 
3.7.2 Ombudsman ........................................................................................................... 116 
3.7.3 Special Advocate .................................................................................................... 118 

3.8 Conclusie ...................................................................................................................... 120 

 
 
4. Reguleringsopties ............................................................................................................... 128 

Reguleringsoptie I: Stel regelgeving vast waarin data, niet zijnde persoonsgegevens, 
worden beschermd .............................................................................................................. 128 
Reguleringsoptie II: Reguleer het analyseren van data ...................................................... 131 
Reguleringsoptie III: Stel een horizonbepaling in voor Big Data projecten ...................... 133 
Reguleringsoptie IV: Versterk het civielrechtelijke systeem door collectieve acties en 
algemeen belangacties eenvoudiger en effectiever te maken ............................................. 136 
Reguleringsoptie V: Maak duidelijk in welke gevallen (indirecte) discriminatie in Big Data-
toepassingen kan of moet leiden tot bewijsuitsluiting of strafvermindering ...................... 139 
Reguleringsoptie VI: Breid de mogelijkheid tot participatie voor rechtspersonen in het 
strafrecht uit ........................................................................................................................ 140 
Reguleringsoptie VII: Introduceer de figuur van een special advocate ............................. 142 
Reguleringsoptie VIII: Stel beroepsmogelijkheden open tegen  algemeen verbindende 
voorschriften en beleidsregels ............................................................................................ 144 
Reguleringsoptie IX: Breid de mogelijkheden rond het stellen van prejudiciële vragen uit
 ............................................................................................................................................ 147 
Reguleringsoptie X: Breid de mogelijkheden van amicus curiae participatie uit .............. 149 
Reguleringsoptie XI: Creëer een processenfonds voor de Big Data context...................... 151 
Reguleringsoptie XII: Breid de mogelijkheden van handhavingsorganisaties en 
controlemechanismen uit .................................................................................................... 153 
Reguleringsoptie XIII: Creëer een mogelijkheid om wet- en regelgeving in abstracto aan de 
rechter voor te leggen ......................................................................................................... 155 

 
 
5. Conclusies en aanbevelingen ............................................................................................. 157 
 
 
6. Bijlagen .............................................................................................................................. 166 

6.1 Uitkomsten interviews .................................................................................................. 167 

6.1.1 Amnesty International Nederland .......................................................................... 168 
6.1.2 Autoriteit Persoonsgegevens .................................................................................. 173 
6.1.3 Belastingdienst ....................................................................................................... 176 
6.1.4 Bits of Freedom ...................................................................................................... 179 
6.1.5 Boeckx Advocaten ................................................................................................. 182 

4 

 

6.1.6 Bureau Brandeis ..................................................................................................... 189 
6.1.7 College voor de Rechten van de Mens .................................................................. 192 
6.1.8 Datavakbond .......................................................................................................... 199 
6.1.9 Hoge Raad .............................................................................................................. 202 
6.1.10 Landsadvocaat ...................................................................................................... 206 
6.1.11 Nationale ombudsman.......................................................................................... 210 
6.1.12 Privacy First ......................................................................................................... 216 
6.1.13 Public Interest Litigation Project ......................................................................... 221 
6.1.14 Radboud Universiteit ........................................................................................... 224 
6.1.15 Maxim Februari ................................................................................................... 226 

6.2 Verslag uitkomsten expertmeetings .............................................................................. 229 

6.2.1 Verlag Workshop: Big Data and non-individual/collective action ........................ 229 
6.2.2 Verslag workshop: Rechtsbescherming en Big Data ............................................. 240 
 

 

 

5 

 

Nederlandse samenvatting 

 

 

Big Data en data-gedreven toepassingen vormen een steeds structureler onderdeel van zowel 
de publieke als de private sector. Banken en verzekeraars gebruiken risicoprofielen, waarbij 
op basis van data en statistische correlaties risicogroepen worden geïdentificeerd, 
internetbedrijven gebruiken profielen voor het personaliseren van advertenties, zoekresultaten 
en nieuwsberichten en smart devices, total genome analysis en personalised medicine zijn niet 
meer weg te denken uit de medische sector. Ook de overheid investeert flink in data-gedreven 
processen, zoals inlichtingen- en veiligheidsdiensten die grote hoeveelheden metadata 
verzamelen en analyseren, de Belastingdienst die een omslag maakt naar een data-gedreven 
organisatie, de politie die experimenteert met predictive policing en de inzet van SyRI 
(Systeem Risico Indicatie) door verschillende uitvoerende instanties, gemeenten en 
opsporingsdiensten om fraude op te sporen. Naast de inzet van Big Data in de private en de 
publieke sector zijn er tal van privaat-publieke samenwerkingsverbanden waarin Big Data een 
grote rol speelt, zoals bijvoorbeeld de vele smart cities en living labs die Nederlands rijk is, 
waarin door middel van dataverzameling, analyse en voorspellend ingrijpen wordt gepoogd 
de publieke ruimte schoner, veiliger en leefbaarder te maken.  
 
Big Data wordt kortom in steeds meer sectoren van de samenleving ingezet, een tendens die 
zich de komende jaren waarschijnlijk voortzet. Om te zorgen voor een goede inbedding van 
Big Data in de publieke sector is het van belang dat er naast de aandacht voor mogelijke 
voordelen, zoals een efficiëntere en slagvaardigere overheid, ook wordt geïnvesteerd in het 
mitigeren en adresseren van aan Big Data verbonden risico’s en knelpunten.  
 
Tot nu toe is met name aandacht besteed aan de bescherming van de materiële rechten van 
burgers en lag de nadruk doorgaans op principes van materiële rechtvaardigheid. Zo kent de 
Algemene Verordening Gegevensbescherming nieuwe rechten toe als het recht om vergeten te 
worden en het recht op gegevensoverdraagbaarheid. Ook besteedt zowel de literatuur als de 
rechtspraak aandacht aan de mogelijke negatieve gevolgen van Big Data, zoals het chilling 
effect, de beperking van individuele vrijheid door nudging, het Mattheus-effect, de 
transparantie-paradox, de filter bubble en gevaren die samenhangen met discriminatie, 
stigmatisering en sociale stratificatie. Vraagstukken omtrent materiële rechtvaardigheid en het 
toekennen van sterke materiële rechten aan burgers is essentieel voor een goede inbedding 
van Big Data in de Nederlandse publieke sector. 
 
Minstens even belangrijk is echter dat er ook voldoende aandacht is voor de toegang tot het 
recht en principes van procedurele rechtvaardigheid. Immers, burgers die wel rechten hebben 
maar die niet met succes kunnen afdwingen, staan alsnog met lege handen. Ook kunnen, als 
het rechtsstelsel wel incidentele knelpunten adresseert, maar niet de structurele en 
onderliggende oorzaken, systeemfouten blijven bestaan. Deze vraagstukken hebben tot nu toe 
weinig aandacht gekregen. Dat is opmerkelijk, niet alleen omdat daardoor een aantal grotere 
dilemma’s onderbelicht is gebleven, maar ook omdat Big Data juist op dit punt een aantal 
nieuwe vragen oproept. Dit rapport adresseert die vragen, analyseert het huidige procesrecht 
en geeft aan waar er verbeteringen mogelijk zijn. 
 
Uit deze studie blijkt dat het nationale en supranationale procesrecht zich momenteel 
kenmerkt door een sterke focus op de bescherming van de belangen van individuele 
rechtssubjecten in de concrete omstandigheden van het geval; het biedt met name 
rechtsbescherming door het toekennen van subjectieve rechten aan belanghebbenden. Dat 
geldt voor zowel het civielrecht, het bestuursrecht, het strafrecht als het internationale 

6 

 

mensenrechtenkader. Deze nadruk werkt goed voor veel traditionele rechtsgeschillen: een 
bouwvergunning die wordt afgewezen, een verzoek om schadevergoeding na een lasterlijke 
publicatie of een beperking van privacy door de overheid, waarbij iemands telefoon voor een 
bepaalde periode wordt afgetapt of iemands huis wordt binnengetreden door de politie. Steeds 
is de mogelijke inbreuk beperkt tot een specifiek persoon of een kleine groep, is de eventuele 
schending in tijd en ruimte af te bakenen en is het belang dat op het spel staat individueel en 
duidelijke bepaalbaar.  
 
Dat ligt echter anders bij moderne mensenrechtenvraagstukken die draaien om grote 
gegevensverzamelingsprocessen. Big Data projecten zijn nauwelijks in tijd, ruimte en persoon 
af te bakenen, maar vormen een structureel en voortdurend onderdeel van de handelingen en 
gedragingen van overheidsdiensten, bedrijven en burgers. De camera’s op de hoek van vrijwel 
iedere straat in de grote steden hebben bijvoorbeeld geen specifiek effect op één bepaald 
individu, ze filmen permanent eenieder die zich in de stad begeeft; een inlichtingendienst die 
de communicatiegegevens van een hele wijk of een stad verzamelt raakt niemand specifiek of 
individueel, maar iedereen gelijkelijk; de politie die door gebruikmaking van predictive 
policing in bepaalde wijken meer surveilleert dan in andere brengt daarmee geen schade toe 
aan concrete individuen, maar het kan wel de ongelijkheid in de samenleving in stand houden 
of zelfs versterken. 
 
Hoe groter de dataverwerkingsprocessen en hoe algemener de verzamelde gegevens, des te 
moeilijker zal het zijn voor een individu om zijn belang concreet te maken. In wezen gaat het 
bij dit soort Big Data-processen vaak niet om de bescherming van individuele belangen, maar 
om algemene belangen. Willen we een samenleving waarin de publieke ruimte constant wordt 
gemonitord en waarin instanties op burgers mogen experimenteren met gedragsbeïnvloeding? 
Wat zouden rechtsstatelijke waarborgen moeten zijn tegen het gevaar van machtsmisbruik 
door overheidsdiensten die veel data mogen verzamelen en welke mate van democratische 
legitimatie dienen dergelijke gegevensverzamelingen te hebben? Welke gevolgen heeft het 
personaliseren van onder meer verzekeringen en socialezekerheidsrechten voor de solidariteit 
in de samenleving en het draagvlak voor het spreiden van risico’s?  
 
Daarnaast zijn bij Big Data processen procedurele vraagstukken van belang: aspecten die zien 
op hoe systemen en processen als zodanig zijn ingericht, welke keuzes daarin zijn gemaakt en 
welke gevolgen die keuzes hebben. Hoe worden data verzameld, door wie en waar en welke 
invloed hebben dergelijke keuzes op de mogelijke bias in een dataset ten aanzien van wijken 
en groepen in de samenleving? Welke standaarden gelden er voor algoritmen, het analyseren 
van datasets en de gevonden statistische correlaties in termen van kwaliteit, zorgvuldigheid en 
herhaalbaarheid? En welke garanties zijn er dat de data-gedreven processen transparant en 
controleerbaar zijn en dat de data-inzet aan voldoende toezicht is onderworpen?  
 
Alhoewel het nationale en supranationale recht wel enkele mogelijkheden kent om dit type 
vragen te adresseren en bescherming te bieden aan individu-overstijgende rechten en 
belangen, zijn deze mogelijkheden vooralsnog beperkt en geven zij geen rekenschap van de 
fundamentele veranderingen die door Big Data processen worden ingezet. Binnen de 
Nederlandse rechtssystematiek is met name het civielrecht goed geëquipeerd voor het 
adresseren van vraagstukken die door Big Data processen worden opgeworpen, maar blijven 
de andere rechtsgebieden achter, waardoor er lacunes ontstaan. Als steeds meer processen 
binnen de overheid data-gedreven worden, dan is het belangrijk een aantal aanpassingen te 
doen in recht en beleid. In deze studie is bekeken welke aanpassingen voor een betere en 
stevigere inbedding van Big Data in de Nederlandse publieke sector kunnen zorgen, waarbij 
algemene en maatschappelijke belangen zijn gewaarborgd, belanghebbenden op een 

7 

 

effectieve wijze hun recht kunnen halen en de principes van procedurele rechtvaardigheid en 
procesrechtelijke randvoorwaarden een volwassen positie innemen.  
 
Daarvoor is als volgt te werk gegaan. In hoofdstuk 2 is het procesrecht in het Nederlands 
civielrecht, bestuursrecht en strafrecht besproken. Hieruit volgt dat alhoewel er in elk 
rechtsgebied enkele openingen bestaan voor het beschermen van meer algemene belangen, 
deze onvoldoende zijn om de vraagstukken die Big Data met zich mee brengt adequaat te 
adresseren. Daarom is in hoofdstuk 3 bekeken welke procesrechtelijke alternatieven er 
bestaan in andere jurisdicties die als bron van inspiratie zouden kunnen dienen. Daarbij is 
gekeken naar de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens van de 
Raad van Europa, regelgeving van de Europese Unie (EU) en de jurisprudentie van het 
Europees Hof van Justitie en naar de wetgeving en rechtspraktijk in België, Duitsland, 
Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk.  
 
Om een beter beeld te krijgen van de obstakels en knelpunten ten aanzien van het huidige 
Nederlandse rechtsstelsel en de mogelijke alternatieven zijn interviews gehouden met een 
aantal kernspelers op het gebied van Big Data en rechtsbescherming: Amnesty International 
Nederland (Doutje Lettinga & Nine de Vries), Autoriteit Persoonsgegevens (Aleid Wolfsen), 
Belastingdienst (Raymond Kok), Bits of Freedom (David Korteweg), Boekx advocaten (Otto 
Volgenant & Charlotte Hangx), Bureau Brandeis (Christiaan Alberdingk Thijm), College 
voor de Rechten van de Mens (Jan-Peter Loof & Juliette Bonneur), Datavakbond (Reinier 
Tromp), Hoge Raad (Ybo Buruma), Landsadvocaat Pels Rijcken (Cécile Bitter), Nationale 
Ombudsman (Reinier van Zutphen & Martin Blaakman), Privacy First (Vincent Böhre), 
Public Interest Litigation Project (Jelle Klaas), Radboud Universiteit (Roel Schutgens & Joost 
Sillen) en schrijver/publicist (Maxim Februari). Paragraaf 6.1 bevat de interviewverslagen. 
 
Ook zijn twee workshops georganiseerd, één in Den Haag en één in Brussel, waarbij een 
aantal vooraanstaande specialisten een presentatie gaf en een groep van Nederlandse 
respectievelijk Europese beleidsmakers vervolgens werd uitgenodigd om de implicaties 
daarvan te bespreken voor het nationale en supranationale recht en de voor- en nadelen van de 
mogelijke alternatieven. Tijdens de workshop in Den Haag gaven Marlies van Eck 
(Universiteit Leiden), Vincent Böhre (Privacy First), Doutje Lettinga (Amnesty International 
Nederland), Otto Volgenant (Boekx advocaten) en Phon van den Biesen (Van den Biesen 
Kloostra Advocaten) een aftrap voor de discussie. Tijdens de workshop in Brussel waren dat 
Ianika Tzankova (Tilburg University), Wojciech Wiewiórowski (European Data Protection 
Supervisor), Marc Rotenberg (EPIC) en Max Schrems (NOYB – European Center for Digital 
Rights). De bijlage onder 6.2 van dit rapport bevat de verslagen van de workshops.  
 
Uit deze studie blijkt dat er op punten nog versterkingen kunnen worden ingevoerd in het 
Nederlands procesrecht dan wel door middel van waarborgen omtrent Big Data. Daartoe zijn 
in hoofdstuk 4 van deze studie dertien reguleringsopties geformuleerd die kunnen helpen om 
het Nederlandse procesrecht klaar te maken voor de data-gedreven samenleving. Deze 
reguleringsopties zijn onder te verdelen in drie clusters. Ten eerste moet het proces van Big 
Data zelf goed worden ingekaderd zodat zowel bij het verzamelen, het analyseren en het 
gebruiken van data procedurele randvoorwaarden zijn gewaarborgd. Ten tweede moet de 
toegang tot het recht vis-a-vis data-gedreven projecten worden gewaarborgd en zouden de 
mogelijkheden voor procespartijen om de collectieve en algemene belangen die met Big Data 
processen gemoeid zijn te verdedigen, zowel binnen het bestuursrecht, het civielrecht als het 
strafrecht, kunnen worden versterkt. Ten derde en tot slot is het van belang dat er een goed 
systeem van checks and balances is binnen de trias politica, waardoor de drie klassieke 
machten elkaar ook in de Big Data context goed in evenwicht kunnen houden.  

 

8 

 

 

 
Big Data processen zijn te typeren aan de hand van drie fasen: het verzamelen van gegevens, 
het analyseren van de verzamelde gegevens en het gebruiken van de uitkomst van die 
analyses. Big Data-technologieën kunnen met behulp van slimme computers en zelflerende 
algoritmen werken met extreem grote datasets. De analyse van de gegevens is meestal gericht 
op het vinden van algemene kenmerken en correlaties, is meestal gebaseerd op statistiek en 
vindt plaats op een hoog geaggregeerd niveau. De correlaties die zijn verkregen met Big Data-
analyse kunnen worden gebruikt voor toekomstgericht en proactief beleid.  
 
Om Big Data processen en de consequenties daarvan te kunnen laten toetsen door de rechter 
kan naar elk van de drie fasen van Big Data worden gekeken. Hoe eerder in het proces 
eventuele problemen en obstakels worden geadresseerd, hoe eerder negatieve consequenties 
worden geadresseerd en hoe minder eventuele rechtszaken er aan het eind van het proces over 
eventuele onregelmatigheden hoeven te worden gevoerd. Als de wijze waarop de data worden 
verzameld en geanalyseerd bijvoorbeeld een bias vertoont, dan kan dit consequenties hebben 
voor de inzet van overheidsmacht in de gebruiksfase. Het is in de gebruiksfase echter lang 
niet altijd meer duidelijk hoe gegevens zijn verzameld en geanalyseerd en het is voor 
eventuele getroffenen lastig om aan te tonen waar er een eventuele misstap is begaan, niet in 
de laatste plaats omdat de verzamelfase en de analysefase doorgaans weinig transparant zijn.  
 

Verzamelen

Analyseren

Gebruiken

Een  deel  van  het  dataverzamelingsproces  is  momenteel  gereguleerd,  een  ander  deel 
echter niet. Het deel dat wel is gereguleerd, met name door de Algemene Verordening 
Gegevensbescherming  (AVG),  betreft  de  data  die  zijn  te  kwalificeren  als 
persoonsgegeven, dat  wil  zeggen  gegevens  die iemand kunnen  identificeren. Big Data 
processen  gaan  echter  niet  zozeer  om  persoonsgegevens,  ze  gaan  doorgaans  om  de 
analyse  van  grote  hoeveelheden  geaggregeerde  data  die  niet  gerelateerd  zijn  aan 
identificeerbare  personen.  Of  een  gegeven  in  de  verzamelfase  wel  of  geen 
persoonsgegeven  was  doet  er  in  wezen  niet  toe;  in  de  analysefase  worden  alle  data 
geaggregeerd en zijn het geen persoonsgegevens meer. Door de inrichting van de huidige 
regelgeving blijft een deel  van het  Big Data proces  in  de verzamelfase ongereguleerd. 
Dat is belangrijk omdat de AVG niet alleen bescherming biedt aan individuen: het legt 
met  name  algemene  zorgvuldigheidsprincipes  neer  voor  dataverwerkende  partijen, 
bijvoorbeeld  dat  gegevens  relevant  moeten  zijn  voor  het  doel  waarvoor  ze  worden 
verzameld,  dat  de  gegevens  correct  en  actueel  moeten  zijn  en  dat  het 
gegevensverwerkingstraject transparant en aan toezicht onderhevig moet zijn. Daarvoor 
zou een oplossingen kunnen worden gevonden door een aantal minimumregels neer te 
leggen voor het verzamelen van data, niet zijnde persoonsgegevens. 

Reguleringsoptie I: Stel regelgeving vast waarin data, niet 

zijnde persoonsgegevens, worden beschermd 

 

9 

 

 

De fase waarin data worden geanalyseerd is thans nagenoeg ongereguleerd, zowel omdat 
de AVG nauwelijks regels stelt omtrent het analyseren van data, als omdat er bij Big Data 
processen  in  de  analysefase  doorgaans  niet  met  persoonsgegevens,  maar  met  grote 
datasets aan geaggregeerde data wordt gewerkt. Dat betekent dat er nauwelijks wettelijke 
normen  zijn  voor  of  wettelijk  toezicht  is  op  hoe  profielen  worden  vervaardigd,  op 
conclusies  over  de  patronen  en  correlaties  die  worden  gevonden  en  hoe  data  worden 
geanalyseerd. Dat is problematisch, omdat als er een fout of een bias zit in een dataset, 
een algoritme of een profiel, dit betekent dat het overheidsoptreden dat gebaseerd is op 
dat profiel (in de gebruiksfase) ook fout of vooringenomen kan zijn.  
 
Door  deze  fase  te  reguleren  worden  Big  Data  processen  inzichtelijker  en  aan 
kwaliteitseisen  onderhevig  gemaakt  en  worden  daarmee  eventuele  problemen  in  de 
gebruiksfase voorkomen of beperkt. Het betrachten van meer transparantie en toezicht op 
deze fase kan ook leiden tot een reductie in het aantal gevoerde rechtszaken omtrent Big 
Data; procespartijen geven aan dat door het gebrek aan transparantie omtrent Big Data 
projecten zij vaak eerst Wob-verzoeken moeten doen of rechtszaken moeten voeren om 
te weten of en zo ja, wat het rechtsprobleem zou zijn alvorens er met een inhoudelijke 
juridische procedure kan worden begonnen. Voor de regulering van de analysefase van 
Big Data, die met name op statistiek is gebaseerd, zou aansluiting kunnen worden gezocht 
bij de bestaande standaarden en richtsnoeren voor statistisch onderzoek. 

Reguleringsoptie II: Reguleer het analyseren van data 

 

Van de drie fases van Big Data is de laatste fase momenteel het best  gereguleerd. Als 
data-analyses worden gebruikt hebben zij effect op de samenleving, groepen of burgers. 
Daarbij spelen tal van bestaande doctrines een rol, zoals het recht op een eerlijk proces, 
het verbod op discriminatie en de verschillende vrijheidsrechten. Deze doctrines zijn op 
zich  toereikend,  al  speelt  wel  de  vraag  in  hoeverre  de  toegang  tot  het  recht  en  de 
mogelijkheden om deze rechten ook af te dwingen toereikend zijn (daarop wordt in de 
hiernavolgende reguleringsopties ingegaan). 
 
Wat  het  proces  rond  Big  Data  zou  verbeteren  ten  aanzien  van  de  gebruiksfase  is  een 
betere toetsing op de effectiviteit van de op Big Data gebaseerde processen. Uit studies 
blijkt  dat  een  deel  van  de  Big  Data  initiatieven  niet  of  nauwelijks  effectiever  zijn  dan 
processen waarvoor geen of veel minder data nodig zijn. In dergelijke gevallen zou het 
afzien  van  Big  Data  processen  zowel  bijdragen  aan  een  efficiënte  en  slagvaardige 
overheid  als  aan  de  bescherming  van  materiële  rechten  van  burgers  en  algemene  en 
maatschappelijke belangen. Hiertoe zou standaard een horizonbepaling kunnen worden 
gekoppeld  aan  Big  Data  projecten:  het  project  krijgt  dan  een  aantal  jaar  om  zich  te 
bewijzen in termen van effectiviteit. 
 

Reguleringsoptie III: Stel een horizonbepaling  

in voor Big Data projecten 

 

10 

 

 

 
Een tweede manier om te kijken naar de vraag of er voldoende procedurele waarborgen 
bestaan in het kader van Big Data is door in te zoomen op de rechtsingangen binnen het 
Nederlands civielrecht, bestuursrecht en strafrecht.  
 
Omdat het in Big Data processen doorgaans niet gaat om een schending van concrete 
belangen van natuurlijke personen in een individueel geval, maar om vraagstukken die zijn 
gerelateerd aan maatschappelijke waardes is daarbij niet zozeer het individueel klachtrecht 
van belang, maar de mogelijkheden tot het voeren van acties in het collectief en algemeen 
belang. Omdat niet het individuele belang centraal staat zijn bij dergelijke acties nemen met 
name rechtspersonen, zoals stichtingen en verenigingen, het initiatief tot dergelijke acties. 
Deze rechtspersonen hoeven niet zelf in hun belangen te zijn geschaad, maar kunnen op basis 
van hun statuten opkomen voor algemene belangen gerelateerd aan vraagstukken rond 
legitimiteit, legaliteit en de mogelijke maatschappelijke gevolgen van data-gedreven 
projecten.  
 
Het civielrecht wordt zowel in de literatuur als in de voor deze studie gehouden interviews 
beschouwd als het rechtsgebied met de beste mogelijkheden voor het voeren van acties in het 
collectief of algemeen belang. De meeste acties tegen data-gedreven projecten van de 
overheid, zoals betreffende het opslaan van vingerafdrukken, het uitwisselen van gegevens 
door inlichtingendiensten, data-retentie en de herziening van de Wiv lopen via het civielrecht. 
Hier is slechts een klein aantal verbeteringen mogelijk. Binnen het strafrecht zijn er 
momenteel echter nauwelijks mogelijkheden en ook binnen het bestuursrecht zijn de 
openingen om algemene vraagstukken die met Big Data gemoeid zijn aan te kaarten beperkt. 
Met name dat laatste is een punt van aandacht, omdat het bestuursrecht een steeds 
belangrijkere positie inneemt in de rechtspraktijk rond Big Data projecten.  

Civielrecht

Bestuursrecht

Strafrecht

Alhoewel  er  binnen  het  civielrecht  momenteel  afdoende  mogelijkheden  zijn  voor  het 
voeren  van  acties  in  het  collectief  of  algemeen  belang  kan  een  aantal  kleinere 
aanpassingen ervoor zorgen dat het procesrecht in lijn loopt met de transformatie naar 
een data-gedreven samenleving. Daarbij valt te denken aan het versoepelen van de eis 
voor  rechtspersonen  om  de  algemene  belangen  die  zij  wensen  te  verdedigen  in  een 
rechtszaak in hun statuten op te nemen en het versoepelen van de eis van voorafgaand 
overleg met  de partij  waartegen een algemeen belangactie  wordt  begonnen. Daarnaast 
valt  te  denken  aan  het  vaststellen  van  een  vast  bedrag  voor  immateriële  schade  ten 
gevolge  van  Big  Data  projecten,  wat  zou  helpen  met  het  kostendekkend  houden  van 
dergelijke acties, zowel als het uitbreiden van een opt-out systeem voor collectieve acties. 
Voor  dat  laatste  is  reeds  een  eerste  stap  gezet  in  de  Wet  afwikkeling  massaschade  in 
collectieve actie die onlangs is aangenomen. Toch blijven ook na het aannemen van deze 
wet 

nog 

knelpunten 

bestaan 

zoals 

ten 

aanzien 

van 

de 

kosten 

en 

financieringsmogelijkheden van acties in het collectief en algemeen belang. 

Reguleringsoptie IV: Versterk het civielrechtelijke systeem 

door collectieve acties en algemeen belangacties  

eenvoudiger en effectiever te maken 

 

11 

 

 

Het strafrecht kent momenteel vrijwel geen mogelijkheid voor het voeren van algemeen 
belangacties en het adresseren van meer structurele en algemene problemen. Toch wordt 
Big  Data  in  toenemende  mate  gebruikt  in  het  strafrecht  en  zal  deze  trend  zich  in  de 
toekomst  waarschijnlijk  verder  voortzetten.  Welke  wijk  er  door  predictive  policing 
systemen  wordt  aangewezen  als  gebied  waar  de  politie  extra  moet  surveilleren  kan 
bijvoorbeeld een grote invloed hebben op het type delict dat de politie signaleert en het 
type dader dat  wordt  gearresteerd. Als  er een  fout  of bias zit in  dit  systeem  zijn er nu 
weinig tot geen manieren om dergelijke problematiek binnen het strafrecht te adresseren. 
Dit  knelpunt  zou  op  verschillende  wijzen  kunnen  worden  aangepakt.  Ten  eerste  zou 
binnen  het  strafrecht  aan  eventuele  fouten  en  bias  consequenties  kunnen  worden 
gekoppeld,  bijvoorbeeld  door  personen  die  daar  de  negatieve  consequenties  van 
ondervinden tegemoet te komen door bewijsuitsluiting of strafvermindering. Ten tweede 
is  het  denkbaar  om  rechtspersonen  een  grotere  rol  te  geven  in  het  Nederlandse 
strafprocesrecht. Zo zouden rechtspersonen zich kunnen voegen bij een strafzaak tegen 
een verdachte, om expertise, kennis en kunde te kunnen toevoegen en om aan te kaarten 
dat  een  aan  een  individuele  strafzaak  ten  grondslag  liggend  Big  Data  initiatief  met 
structurele en algemene problemen kampt.  
 

Reguleringsoptie V: Maak duidelijk in welke gevallen 

(indirecte) discriminatie in Big Data-toepassingen kan of moet 

leiden tot bewijsuitsluiting of strafvermindering 

Reguleringsoptie VI: Breid de mogelijkheid tot participatie 

voor rechtspersonen in het strafrecht uit 

 

Daarnaast  is  een  probleem  dat  bij  Big  Data  processen  speelt  dat  het  proces  van  data 
verzamelen,  analyseren  en  vervolgens  gebruiken  vaak  niet  transparant  is.  Als  de 
inlichtingendienst, de politie of de Belastingdienst in detail bekend zouden maken hoe zij 
te werk gaan, dan zouden potentiele criminelen en fraudeurs daarmee rekening kunnen 
houden. In gevallen waarin de overheid een legitiem beroep doet op geheimhouding in 
het algemeen belang, bijvoorbeeld uit het oogpunt van nationale veiligheid, waardoor een 
burger  in  het  strafrecht  of  het  bestuursrecht  geen  toegang  krijgt  tot  informatie  die  ten 
grondslag ligt aan zijn strafzaak of een hem betreffend besluit, kan een oplossing worden 
gevonden  in  de  introductie  van  een  special  advocate.  Deze  advocaat  kan  namens  de 
burger  de  algoritmen,  data  en  onderliggende  stukken  inzien  en  de  verdediging 
daaromtrent  voeren,  maar  is  tegelijkertijd  gehouden  aan  geheimhouding  en  deelt  deze 
informatie niet met de burger of anderen. 
 

Reguleringsoptie VII: Introduceer de figuur  

van een special advocate 

 

12 

 

 

Veel overheidshandelingen en keuzes ten aanzien van Big Data processen in de eerste en 
tweede fase, dat wil zeggen waar gegevens worden verzameld en geanalyseerd, zullen 
binnen het bestuursrecht niet hebben te gelden als een besluit in de zin van de Awb waar 
tegen opgekomen kan worden. Toch kan het wenselijk zijn om als er een misstand wordt 
geconstateerd  deze  reeds  in  dat  stadium  te  adresseren;  als  de  wijze  waarop  gegevens 
worden verzameld of geanalyseerd bijvoorbeeld een bias vertoont of disproportioneel is 
dan kunnen daar belangrijke maatschappelijke vraagstukken mee zijn gemoeid, zoals het 
gevaar voor discriminatie, stigmatisering en sociale stratificatie. Om dergelijke toetsing 
mogelijk  te  maken  zou  hetgeen  is  bepaald  in  artikel  8:3  Awb,  in  ieder  geval  voor 
algemeen belangacties in de Big Data context, kunnen worden beperkt.  
 

Reguleringsoptie VIII: Stel beroepsmogelijkheden open tegen  

algemeen verbindende voorschriften en beleidsregels 

 

Vervolgens is  er een meer praktisch punt in verband met processen omtrent Big Data. 
Omdat  dergelijke  processen  vaak  gaan  om  meer  algemene  en  maatschappelijke 
vraagstukken  zullen  gespecialiseerde  rechtspersonen  hier  een  belangrijke  positie 
innemen. Uit dit onderzoek is gebleken dat één van de belangrijkste obstakels om acties 
in het algemeen belang te voeren is gelegen in de kosten die daarmee zijn gemoeid. Voor 
dit praktische obstakel is een aantal oplossingen voorstelbaar. Een manier waarop kosten 
kunnen  worden  vermeden  en  toegang  tot  het  recht  wordt  verbeterd  is  door  een 
uitbereiding van de mogelijkheden om prejudiciële vragen te stellen. Op die wijze krijgen 
procespartijen sneller een uitspraak van de hoogste rechter en daarmee via een relatief 
korte en dus goedkopere procedure uitsluitsel over fundamentele rechtsstatelijke kwesties 
die  met  Big  Data  processen  gemoeid  zijn.  Daarnaast  zou  de  rol  van  amicus  curiae 
participatie  kunnen  worden  uitgebreid.  Door  gespecialiseerde  (rechts)personen  toe  te 
staan argumenten en stukken aan te dragen in procedures zonder daarbij zelf procespartij 
te zijn, kan er in rechtszaken wel gebruik worden gemaakt van hun kennis en expertise 
terwijl  zij  niet zelf  de  proceskosten  hoeven  te  dragen.  Tot  slot  zouden  de  kosten  voor 
algemeen belang acties kunnen worden vergoed uit algemene middelen.  
 

Reguleringsoptie IX: Breid de mogelijkheden rond  

het stellen van prejudiciële vragen uit 

 

Reguleringsoptie X: Breid de mogelijkheden van  

amicus curiae participatie uit

 

Reguleringsoptie XI: Creëer een processenfonds  

voor de Big Data context 

 

13 

 

Ook de rechterlijke toetsing van de wetgevende macht en de capaciteiten van 
handhavingsorganisaties moeten in dit samenspel worden meegenomen. Uit dit onderzoek 
komen daarbij twee punten naar voren. Ten eerste is het belangrijk dat naarmate de overheid 
meer gebruik maakt van data-gedreven processen bij het uitoefenen van haar taken, de 
capaciteiten voor controle en toezicht worden uitgebreid. Ten tweede is in Nederland 
momenteel slechts zeer beperkte ruimte om wetgeving in abstracto te toetsen op 
minimumvoorwaarden van legitimiteit en legaliteit, terwijl het Europees Hof voor de Rechten 
van de Mens dit in toenemende mate van lidstaten verlangt, zeker voor wat betreft wetgeving 
over grootschalige gegevensverwerkingsprocessen. 

Ten  eerste  hebben  handhavingsorganisaties  als  de  Autoriteit  Persoonsgegevens  een 
belangrijke  rol  in  het  behandelen  van  klachten.  Elke  klacht  die  een 
handhavingsorganisatie  naar  tevredenheid  afhandelt  hoeft  niet  meer  voor  de  rechter  te 
komen.  Daarnaast  is  een  organisatie  als  de  AP  ook  bij  uitstek  geschikt  om  op  eigen 
initiatief zaken te onderzoeken en eventueel te sanctioneren die op een structureel en meer 
algemener niveau spelen, om zo eventuele individuele klachten of acties in het algemeen 
belang te voorkomen. Tot slot heeft een organisatie als de AP de expertise om toe te zien 
op de naleving van regels onder reguleringsopties I en II. Het is daarom belangrijk dat 
deze  toezichthouder  en  andere  handhavingsorganisaties  die  competentie  hebben 
betreffende  een  deel  van  het  Big  Data  proces  voldoende  geëquipeerd  zijn  om  hun 
toezichtstaken uit te oefenen.  
 

Reguleringsoptie XII: Breid de mogelijkheden van 

handhavingsorganisaties en controlemechanismen uit 

 

Wetgevende 

macht

Uitvoerende 

macht

Rechtsprekende 

macht

De meeste Big Data processen binnen de overheid worden ingezet door de uitvoerende macht. 
Onder meer de politie, de belastingdienst, inlichtingendiensten en het UWV experimenteren 
met Big Data projecten om hun processen te optimaliseren en zo efficiënter en doelgerichter te 
werk te gaan. De eerste drie aanbevelingen betroffen suggesties voor wetgeving en beleid om 
het Big Data proces beter in te kaderen. Daarna volgde een aantal opties om de toegang tot het 
recht te optimaliseren en het Nederlands procesrecht klaar te maken voor de data-gedreven 
samenleving. Voor een goed systeem van checks and balances, waarbij de drie machten elkaar 
ook in de data-gedreven samenleving goed in evenwicht kunnen houden, is het niet alleen van 
belang dat de wetgevende macht voldoende regels stelt voor het handelen van de uitvoerende 
macht en dat partijen dat handelen kunnen laten toetsen door de rechterlijke macht. 
 

14 

 

 
Dit zijn de dertien reguleringsopties die uit dit rapport voortvloeien. Zij zijn in hoofdstuk 4 in 
meer detail uitgewerkt. Zij zien op de inkadering van Big Data processen als zodanig, de 
procedurele waarborgen en garanties omtrent toezicht en de waarborgen voor de toegang tot 
het recht. Elk van de reguleringsopties kan worden gezien als een aanbeveling voor beleid, 
maar dat is niet de primaire functie van de signalering van deze reguleringsopties.  
 
Niet alle reguleringsopties zullen op korte termijn haalbaar zijn en sommige reguleringsopties 
kunnen worden gezien als communicerende vaten. Als er bijvoorbeeld binnen het 
bestuursrecht goede mogelijkheden zijn om de diverse problemen die bij Big Data kunnen 
spelen aan te kaarten, dan hoeft er minder te worden ingezet op het versterken van de 
mogelijkheden binnen het strafrecht en het civielrecht.  
 
Het is in dat licht vooral van belang dat het Nederlandse beleid de voor- en nadelen van alle 
verschillende opties afweegt, mede gelet op de systematische inbedding van de verschillende 
rechtsfiguren of beleidsopties in de wettelijke en uitvoeringscontext. Vervolgens zou dan een 
geschikte combinatie van maatregelen getroffen kunnen worden die tegemoet komt aan de 
gesignaleerde knelpunten in procedurele waarborgen en toegang tot het recht.  
 
Het gaat er uiteindelijk om het rechtsstelsel zo vorm te geven dat het burgers en de 
samenleving als geheel voldoende rechtsbescherming biedt in de data-gedreven samenleving.  
 

 

Bij rechtszaken die draaien om  Big Data processen is  één van de meest  voorkomende 
vragen  of  het  onderliggende  beleid  of  de  onderliggende  wetgeving  als  zodanig  wel 
rechtmatig  is.  Vaak  gaat  het  daarbij  om  rechtsstatelijke  vraagstukken,  zoals  of  de 
herziening  van  de  Wet  op  de  inlichtingen-  en  veiligheidsdiensten  voldoet  aan  het 
mensenrechtenkader, of de dataretentiewetgeving geen disproportionele inbreuk maakt 
op het recht op privacy en of het Systeem Risico Indicatie wel voldoende transparant is. 
In  Nederland  zijn  de  mogelijkheden,  zeker  in  vergelijking  met  het  buitenland,  om 
wetgeving als zodanig op rechtmatigheid en rechtsstatelijkheid te toetsen beperkt, terwijl 
het EHRM ervan uitgaat dat landen dergelijke toetsing toestaan en anders het heft in eigen 
handen  neemt.  Niet  alleen  heeft  het  introduceren  van  een  dergelijke  mogelijkheid  het 
voordeel  dat  wetten  en  beleid  sneller  op  rechtsstatelijkheid  worden  getoetst  en  dat 
Nederland dergelijke toetsing in eigen handen houdt, ook is het voordeel dat het aantal 
mogelijke rechtszaken wordt verminderd. Niet elk individu dat negatief geraakt denkt te 
zijn  hoeft  individueel  een  klacht  in  te  dienen.  De  rechter  kan  de  wet  of  het  beleid  als 
zodanig langs de rechtsstatelijke meetlat houden, nog voordat die wordt toegepast.  
 

Reguleringsoptie XIII: Creëer een mogelijkheid om wet- en 

regelgeving in abstracto aan de rechter voor te leggen 

 

15 

 

English summary 

 
 
Big Data and data-driven applications are increasingly used in both the public and private 
sector. Banks and insurers use risk profiles, whereby risk groups are identified on the basis of 
statistical correlations, internet companies use profiles for personalizing advertisements, 
search results and news items, and Fitbits, total genome analysis and personalized medicine 
are an integral part of the health domain. Governments around the world are also investing 
heavily in data-driven processes, such as intelligence and security services that collect and 
analyze large quantities of metadata, Tax Authorities that are transforming in data-driven 
organizations and the law enforcement agencies that experiment with predictive policing. In 
addition to the use of Big Data in the private and public sector, there are numerous private-
public partnerships in which Big Data plays a major role, such as the many smart cities and 
living labs, in which data collection, data analysis and predictive interventions are used to 
make the public space cleaner, safer and more efficient. 
 
Big Data is used in more and more sectors of society, a trend that is likely to increase in the 
coming years. To ensure that Big Data is properly embedded in the public sector, it is 
important that, in addition to focusing on potential benefits, such as a more efficient and 
effective government, the various risks and bottlenecks associated with Big Data are 
addressed and mitigated. 
 
Up to now, particular attention has been paid to the protection of the substantive rights of 
citizens and the emphasis has generally been on principles of material justice. For example, 
the General Data Protection Regulation grants new rights such as the right to be forgotten and 
the right to data portability. In addition, both literature and case law is concerned with the 
potential negative consequences of Big Data, such as the chilling effect, the limitation of 
individual freedom through nudging, the Matthew effect, the transparency paradox, the filter 
bubble and the dangers associated with discrimination, stigmatization social stratification. 
Issues related to material justice are essential for the integration of Big Data in the public 
sector, as is granting strong substantive rights for citizens 
 
Equally important, however, is that sufficient attention is paid to issues related to access to 
justice and principles of procedural fairness. Citizens who have rights but are unable to 
successfully enforce them remain empty-handed and a legal system that addresses incidental 
Big Data harms only on an individual level does not tackle the underlying causes, so that 
structural problems may persist. Issues related to procedural fairness and access to justice vis-
à-vis Big Data projects have received little attention so far. This is remarkable, not only 
because this has left a number of complicated dilemmas underexposed, but also because Big 
Data raises a number of new legal challenges that are precisely related to these points. This 
report addresses those questions, analyzes the essential characteristics of procedural law and 
indicates where improvements are possible. 
 
Both national and supranational procedural law is currently characterized by a strong focus on 
protecting the interests of natural persons in the specific circumstances of a concrete case; in 
particular, it offers legal protection by granting subjective rights to individuals with a direct 
and personal interest. This emphasis works well for many traditional legal disputes: a request 
for compensation after a defamatory publication, a building permit denied by the local 
municipality or a restriction of the right to privacy by the government, where someone's 

16 

 

phone is tapped for a certain period or someone's house is entered by the police. In each of 
these cases, the potential infringement or effect is limited to a specific person or a small 
group, the possible violation can be delineated in time and space, and the interests at stake are 
clear and directly linked to natural persons.  
 
This is different for modern human rights issues that revolve around large data-driven 
processes. It is quasi impossible to delineate Big Data projects in terms of time, space and 
person, as they are a structural and integral aspect of the actions of government services, 
companies and citizens. The cameras on the corner of almost every street in large cities, for 
example, do not have an effect that is specifically related to a particular individual; rather, 
they permanently film everyone in the city; an intelligence agency that collects the 
communication data of an entire neighborhood or city does not affect anyone specifically or 
individually, but rather everyone equally; law enforcement authorities that use predictive 
policing based on postal codes to monitor certain neighborhoods more than others do not 
harm specific individuals, but target certain communities and may therewith reinforce 
inequality in society. 
 
The larger the data-driven processes and the more general the data analysis, the more difficult 
it will be for an individual to substantiate a concrete, direct and personal interest. In essence, 
Big Data processes do no so much affect individual interests, but affect collective and general 
interests. Big Data merits reflection on a more general level. Do we want a society in which 
the public space is constantly monitored and in which authorities can experiment with  
behavior modification of its citizens? What are the appropriate constitutional safeguards in 
relation to potential abuse of power by public authorities and how can democratic legitimacy 
be ensured in public-private partnerships? What is the impact of personalizing insurances and 
social security rights on solidarity in society? 
 
Besides such matters of general interest, procedural concerns are important in Big Data 
processes: aspects that relate to how systems and processes are structured, what choices have 
been made and what consequences those choices have. How are data collected, by whom and 
where and what influence do such choices have on the possible bias in a dataset with regard to 
neighborhoods or groups in society? Which standards apply to designing algorithms, the 
analysis of datasets and the statistical correlations found in terms of quality, accuracy and 
reliability? And what guarantees are there that the data-driven processes are transparent and 
auditable and that the deployment based on data-insights is subject to adequate supervision? 
 
Although some legal doctrines exist in both national and supranational law to address these 
types of questions, such possibilities are limited and do not account for the fundamental 
changes that are brought about by the data-driven environment. This study looks at which 
adjustments could ensure a better and more robust embedding of Big Data in the public 
sector, whereby general and social interests are safeguarded, stakeholders can effectively 
assert their rights and the principles of procedural justice are respected. 
 
Chapter 2 discusses procedural law in the domains of Dutch civil law, administrative law and 
criminal law. The conclusion is that, although there are some possibilities in every domain of 
law to raise points of general interest, they seem insufficient to adequately address the issues 
that Big Data brings about. That is why Chapter 3 examines which procedural alternatives 
exist in other jurisdictions that could serve as a source of inspiration. Case law of the 
European Court of Human Rights of the Council of Europe, legislation of the European Union 
and the case law of the European Court of Justice were examined, as well as the legislation 

17 

 

and legal practice in Belgium, Germany, France and the United Kingdom. 
 
To get a better picture of the obstacles and bottlenecks with regard to the current legal system 
and the potential alternatives, interviews were held with a number of key players in the field 
of Big Data and legal protection: Amnesty International Netherlands (Doutje Lettinga & Nine 
de Vries), Data Protection Authority (Aleid Wolfsen), Tax Authority (Raymond Kok), Bits of 
Freedom (David Korteweg), Boekx lawyers (Otto Volgant & Charlotte Hangx), Bureau 
Brandeis (Christiaan Alberdingk Thijm), Netherlands Institute for Human Rights (Jan-Peter 
Loof & Juliette Bonneur), Data Trade Union (Reinier Tromp), Supreme Court (Ybo Buruma), 
State Attorney Pels Rijcken (Cécile Bitter), National Ombudsman (Reinier van Zutphen & 
Martin Blaakman), Privacy First (Vincent Böhre), Public Interest Litigation Project (Jelle 
Klaas), Radboud University (Roel Schutgens & Joost Sillen) and writer/publicist (Maxim 
Februari). The appendix under 6.1 of this report contains the reports of these interviews. 
 
Two workshops were organized, one in The Hague and one in Brussels, in which a number of 
prominent specialists gave a presentation and a group of Dutch and European policymakers 
were subsequently invited to discuss the implications of the findings of this report for national 
and supranational law and the advantages and disadvantages of the regulatory opinions 
proposed in this study. During the workshop in The Hague, Marlies van Eck (Leiden 
University), Vincent Böhre (Privacy First), Doutje Lettinga (Amnesty International 
Netherlands), Otto Volgant (Boekx lawyers) and Phon van den Biesen (Van den Biesen 
Kloostra Lawyers) gave a presentation. During the workshop in Brussels, Ianika Tzankova 
(Tilburg University), Wojciech Wiewiórowski (European Data Protection Supervisor), Marc 
Rotenberg (EPIC) and Max Schrems (NOYB - European Center for Digital Rights) were 
invited to kick off the discussion. The appendix under 6.2 of this report contains the reports of 
the workshops. 
 
Thirteen regulatory options have been formulated in Chapter 4 of this study to ameliorate 
Dutch procedural law and to make it fit for the data-driven society. These regulatory options 
can be divided into three clusters. Firstly, the Big Data process itself must be properly 
regulated in order to make sure that procedural safeguards are guaranteed with respect to both 
the collection, analysis and use of data. Secondly, access to justice vis-a-vis data-driven 
projects must be guaranteed and the possibilities for litigants to defend the collective and 
general interests involved though administrative, civil and criminal law can be strengthened. 
Thirdly and finally, it is important that there is a good system of checks and balances within 
the trias politica, so that the three powers of government can adequately control each other in 
the Big Data context. 
 
Although these regulatory options, which are summarized below, are aimed at the Dutch legal 
context specifically, many of those will have a broader significance and may be of interest for 
experts working in other jurisdictions as well.  
 
 

 

18 

 

 

 
Big Data processes can be characterized on the basis of three phases: collecting data, 
analyzing the collected data and using the results of those analyses. Big Data technologies can 
work with extremely large data sets using smart computers and self-learning algorithms. The 
analysis of the data is usually aimed at finding general characteristics and correlations, is 
usually based on statistics and the data are analyzed on a high aggregate level. The 
correlations obtained with Big Data analysis can be used for all types of predictive, preventive 
and proactive policy choices. 
 
To be able to test Big Data processes and the consequences for the judiciary system, one can 
look at the regulation of each of the three phases of Big Data. The earlier in the process 
potential problems and obstacles are addressed, the sooner negative consequences are tackled 
and the fewer legal cases about any irregularities will be brought at the end. For example, if 
the way in which the data is collected and analyzed is biased, this may have serious 
consequences for the deployment of governmental power when based on the insights from 
data analytics. However, it is by no means always clear in the third phase of Big Data how 
data were collected and analyzed and it is often difficult for potential victims of biases to 
show where potential biased choices were made in the process, not least because both the 
phase in which data are collected and in which they are analyzed are generally characterized 
by their lack of transparency. 

Collection

Analysis

Use

Part of the data collection process is currently regulated, but another part is not. The part 
that  is  regulated,  in  particular  by  the  General  Data  Protection  Regulation  (GDPR), 
concerns  the  data  that  can  be  qualified  as  personal  data,  i.e.  data  that  can  identify 
someone. However, Big Data processes do not revolve around personal data, they usually 
involve  analysing  large  amounts  of  aggregated  data  that  are  not  related  to  identifiable 
individuals. Whether or not a given data point could be considered personal data when it 
was collected does not really matter; in the phase in which the data are analysed, all data 
are aggregated and are no longer personal data. Due to the current regulatory approach, 
part of the Big Data process remains unregulated in the collection phase, namely when 
non-personal  data  are  gathered.  This  is  important  because  the  GDPR  not  only  offers 
protection  to  individuals:  it  lays  down  general  duties  of  care  for  data  controllers, 
specifying  for  example  that  data  must  be  relevant  for  the  purpose  for  which  they  are 
collected, that the data must be correct and up-to-date and that data processing must  be 
transparent and subject to supervision. An option could be for the regulator to lay down 
a number of minimum rules for the collection of data, not being personal data, inspired 
by the GDPR. 

Regulatory Option I: Establish rules through which the 

gathering of data, other than personal data, are regulated 

19 

 

 

 
The phase in which data are analysed is now virtually unregulated, both because the 
GDPR sets hardly any rules on the analysis of data and because, as mentioned above, 
data analytics generally does not involve personal data, but large data sets of aggregated 
data. This means that there are hardly any legal standards for, or legal supervision of, 
how profiles are made, conclusions about the patterns and statistical correlations are 
drawn, and how data is analysed. This may be problematic, because if there is an error 
or a bias in a data set, an algorithm or a profile, this means that government action 
based on that profile (in the third phase of Big Data processes) will also be biased. 
 
By regulating the second phase, Big Data processes are made more transparent and 
made subject to quality requirements, thereby preventing or limiting any problems in 
the third phase. Increasing transparency and monitoring this phase can also lead to a 
reduction in the number of litigation cases against Big Data projects; in interviews 
conducted for this study, litigants have indicated that due to the lack of transparency 
with regard to Big Data projects, they often first need to issue information requests 
before they can decide whether there is a legal problem that would merit a substantive 
legal procedure. A law or code of conduct regulating the analysis of data in Big Data 
processes, which is typically based on statistical principles and correlations, is needed. 
Inspiration could be drawn from the existing standards and guidelines for statistical 
research. 
 

Regulatory option II: Regulate the analysis of data 

Of the three phases of Big Data processes, the third and final phase, in which the insights 
of  data  analytics  are  used  for  policy  making,  is  currently  regulated  best.  When  data 
analyses  are  used,  they  have  an  effect  on  society,  groups  or  citizens.  Many  existing 
doctrines can be invoked when such an effect materialises, such as the right to a fair trial, 
the  prohibition  of  discrimination  and  the  freedom  of  expression  and  movement.  In 
general, these doctrines are sufficiently equipped to tackle potential problems in the Big 
Data era, although the question is to what extent access to the justice and the possibilities 
to enforce these rights are too (this question will be addressed in the following regulatory 
options). 
 
What  would  improve  the  Big  Data  process  with  regard  to  the  third  phase  is  a  better 
assessment of the effectiveness of data-driven processes. Studies show that some of the 
Big Data initiatives are hardly more effective, if at all, than processes that require no or 
much  less  data  processing.  In  such  cases,  terminating  Big  Data  processes  would 
contribute  both  to  an  efficient  and  effective  government  and  to  the  protection  of  the 
substantive rights of citizens and general and social interests. To this end, a sunset clause 
could  be  introduced  for  Big  Data  projects  as  a  standard:  the  project  then  gets  a  fixed 
number of years to prove itself in terms of effectiveness. 

Regulatory option III: Set a sunset clause 

for Big Data projects 

20 

 

 

 
A second way to look at whether there are sufficient procedural safeguards in the context of 
Big Data is to zoom in on possibilities in civil law, administrative law and criminal law. 
 
Because Big Data processes usually do not involve a violation of the specific interests of 
natural persons in an individual case, but concern issues related to social values, primary 
focus should be on strengthening  the possibilities for taking actions in the collective and 
general interest. Legal persons, such as foundations and associations that are founded for the 
protection of human rights and societal values, typically take the initiative in such campaigns.  
 
Both in the literature and in the interviews conducted for this study, civil law is regarded as 
the area of Dutch law with the best possibilities for taking actions in the collective or general 
interest. Most actions against data-driven projects of the government, such as concerning the 
storage of fingerprints, the exchange of data by intelligence services, data retention and the 
revision of the law regulating the intelligence agencies were brought under civil law. Only a 
small number of improvements are possible here. Criminal law, however, currently stipulates 
hardly any possibilities for addressing these types of interests and within administrative law, 
the possibilities to raise more abstract issues that are involved with Big Data processes are 
limited. The latter, in particular, is critical because administrative law takes an increasingly 
important position in the legal practice of Big Data projects. 

Civil law

Administrative 
law

Criminal 
law

Although within civil law there are currently adequate possibilities for taking actions in 
the  collective  or  general  interest,  a  number  of  minor  adjustments  can  ensure  that 
procedural  law  is  brought  in  line  with  the  transformation  to  a  data-driven  society. 
Examples include the relaxation of the requirement for legal persons to include in their 
statutes the general interests they wish to defend in a court case and of the requirement 
of prior consultation with the party against whom an action in the public interest is being 
initiated, or the establishment of a fixed amount for non-material damage as a result of 
unlawful  Big Data projects, which would help to cover the costs for such actions,  or, 
finally, to expand the opt-out system for collective actions. For the latter, a first step has 
already been taken in the form of the Act on the settlement of mass damages in collective 
action  that  was  recently  adopted.  Nevertheless,  even  after  the  adoption  of  this  law, 
bottlenecks remain, such as with respect to the costs and the possibilities for financing 
actions in the collective and general interest. 
 

Regulatory Option IV: Strengthen the private enforcement 

system by making it easier to litigate for societal or collective 

interests

 

21 

 

 

Dutch criminal law currently has virtually no possibility for taking public interest actions 
and  addressing  more  structural  and  general  problems.  That  may  in  time  become 
problematic because Big Data is increasingly being used by law enforcement authorities 
and  this  trend  is  likely  to  continue  in  the  future.  For  example,  the  types  of  areas  and 
neighbourhoods that are designated as risk areas by predictive policing systems can have 
an important impact on where additional patrols are deployed and the types of crimes and 
perpetrators that are registered. There are limited possibilities for defendants to address 
the question of whether such a system is biased before a criminal court. This bottleneck 
could be tackled in various ways. First, possible errors and biases in systems could result 
in the exclusion of evidence or a reduction in sentences. Second, it is conceivable to give 
legal  persons  a  bigger  role  in  the  proceedings.  For  example,  legal  persons  could  be 
allowed  to  join  the  proceedings  against  defendants  so  as  to  contribute  with  particular 
knowledge and expertise, and to potentially argue that a Big Data process underlying an 
individual criminal case is biased or is suffering from problems on a structural level.

 

Regulatory option V: Clarify in which cases discrimination in 

Big Data applications can or should lead to exclusion of 

evidence or lowering of a sentence 

Regulatory option VI: Expand the possibilities for legal 

entities to participate in the criminal trial 

 

In addition, a problem associated with Big Data processes is that the process of collecting, 
analysing  and  subsequently  using  data  is  often  not  transparent.  As  far  as  possible, 
governments  should  be  transparent.  However,  in  certain  contexts,  secrecy  can  be 
legitimate.  If  the  intelligence  service,  law  enforcement  agencies  or  the  tax  authorities 
would make public how they work, which data they use and how data points are weighed, 
potential  criminals  could  take  this  into  account.  In  cases  where  the  government 
legitimately relies on secrecy in the public interest, for example for purposes of national 
security, a citizen may not have access to information that forms the basis of his criminal 
trial or an administrative decision concerning him or her. For such situations, a partial 
solution for the lack of transparency can be found in the introduction of the figure of a 
special  advocate.  This  lawyer  could  review  the  algorithms,  data  and  underlying 
documents on behalf of the citizen and conduct the defence with respect to these aspects, 
but at the same time, would be bound to secrecy and would not share this information 
with the citizen or with others. 

Regulatory option VII: Introduce the figure of a special 

advocate 

 

22 

 

 

Dutch  administrative  law  only  allows  for  appeal  against  decisions  by  governmental 
organizations  and  not  against  what  are  called  generally  binding  rules,  such  as  policy 
decisions  that  have  no  direct  impact  on  concrete  cases  or  specific  individuals.  Many 
government actions and choices with regard to Big Data processes in the first and second 
phase,  that  is  where  data  are  collected  and  analyzed,  will  not  have  a  direct  effect  on 
citizens and can consequently not be challenged. Nevertheless, it may be important to be 
able  to  address  potential  issues  in  these  stages  of  the  process,  such  as  when  data  is 
collected disproportionally or analyzed by biased algorithms, because such errors may 
have  important  implications  for  discrimination,  stigmatization  and  social  stratification 
when  using  the  data  and  outcomes  of  data  analysis.  To  make  such  possible,  the 
prohibition  to  appeal  generally  binding  rules  should  be  exempted,  at  least  for  public 
interest actions in the Big Data context. 

Regulatory option VIII: Open possibilities to appeal against 

generally binding rules 

Then there is a more practical point. Because litigation vis-à-vis Big Data projects often 
involves general and social issues, specialized legal entities will play an important role. 
This  research has  shown that one of the main obstacles for public interest  litigation is 
related  to  the  costs  involved.  A  number  of  solutions  is  conceivable  for  this  practical 
obstacle. One way in which costs can be reduced and access to justice could be improved 
is by expanding the possibilities for asking preliminary questions. In this way litigants 
get  a  direct  ruling  from  the  highest  court;  through  a  relatively  short  procedure,  with 
relatively few costs, an answer can be obtained to fundamental constitutional questions 
that  are  spiralled  by  Big  Data  processes.  In  addition,  the  role  of  amicus  curiae 
participation could be expanded. By allowing specialized (legal) entities to put forward 
arguments  and  documents  in  proceedings  without  being  a  party  to  the  proceedings 
themselves, their knowledge and expertise can be used in cases while they do not have to 
bear  the  costs  of  the  proceedings  themselves.  Finally,  the  costs  of  general  interest 
litigation could be covered through a fund financed by general resources. 

Regulatory option IX: Expand preliminary procedures 

Regulatory option X: Expand the role of amicus curiae 

Regulatory option XI: Create a litigation fund for the Big 

Data context 

23 

 

Judicial review of bills and laws and the capacity of supervisory organizations must also be 
included in this interplay. Two points emerge from this study. First, it is important that the 
more the government makes use of data-driven processes for the performance of its tasks, the 
more the capacity for audits and control by supervisory authorities should be expanded. 
Second, in the Netherlands there is currently almost no room for reviewing legislation in 
abstracto; a system is lacking through which the judiciary can assess whether bills and laws 
accord to the minimum conditions of legitimacy and legality, while the European Court of 
Human Rights increasingly demands such from Council of Europe Member States, especially 
with regard to legislation on large-scale data processing initiatives. 

Supervisory authorities such as the Dutch Data Protection Authority have an important 
role  in  handling  complaints.  Every  complaint  that  a  supervisory  authority  handles 
satisfactorily  will  not  end  up  in  court.  In  addition,  an  organization  such  as  the  Data 
Protection  Authority  is  ideally  equipped  to  investigate  and,  where  necessary,  sanction 
problems  that  materialize  on  a  more  structural  or  societal  level.  The  Data  Protection 
Authority also has the expertise to ensure compliance with rules under regulatory options 
I and II. It is therefore important that this authority and other supervisory organizations 
that have competence vis-à-vis particular aspects of the Big Data process are sufficiently 
equipped to perform their supervisory duties. 

Regulatory option XII: Expand the competencies of 

supervisory organizations and oversight mechanisms 

Legislative 

power

Executive 

power

Judicial power

Most of the Big Data processes within the government are deployed by the executive power. 
Law enforcement agencies, tax authorities, intelligence services and social security agencies, 
among others, are experimenting with Big Data projects to optimize their processes and work 
more efficiently and effectively. The first three regulatory options concerned suggestions for 
legislation and policy to better regulate the Big Data process itself. This was followed by a 
number of regulatory options to optimize access to justice and to ameliorate procedural law in 
the data-driven society. For a good system of checks and balances, in which the three powers 
of government can keep each other in check in the data-driven society, it is not only important 
that the legislature sets sufficient rules for the executive and that it is sufficiently possible to 
have the actions of the executive power assessed by the judicial power. 

24 

 

 
 
These are the thirteen regulatory options that emerge from this report. They are worked out in 
more detail in Chapter 4. They cover the regulation of Big Data processes as such, procedural 
safeguards and access to justice vis-à-vis data-driven processes, and the checks and balances 
needed in the data-driven society. Each of the regulatory options can be seen as a policy 
recommendation, but that is not the primary function of identifying these regulatory options. 
 
Not all regulatory options will be feasible in the short term and some regulatory options can 
be seen as communicating vessels. For example, if there are good possibilities within 
administrative law to address the various problems that can arise with Big Data processes, less 
has to be done to strengthen the possibilities within criminal law and civil law. 
 
In that light, it is particularly important that the legislator assesses the pros and cons of all 
different options, taking account of how the various options could be embedded in the legal 
system.  
 
Ultimately, the goal should be redesigning the legal system in such a way that it offers 
citizens and society as a whole sufficient legal protection in the data-driven society.  
 
 
 
 
 

 

In  court  cases  involving  Big  Data  processes,  one  of  the  most  common  questions  is 
whether  the  underlying  policy  or  legislation  as  such  is  lawful  and  legitimate.  Legal 
questions include whether the revision of the law regulating the secret services complies 
with  the  human  rights  framework,  whether  data  retention  legislation  constitutes  a 
disproportionate  violation  of  the  right  to  privacy  and  whether  the  predictive  policing 
initiatives  are  sufficiently  transparent.  In  the  Netherlands,  the  possibilities  for  testing 
legislation as such on its legality and legitimacy are limited, while the ECtHR assumes 
that Member States to the Council of Europe allow such and otherwise will take matters 
into its own hands. Not only does the introduction of such a possibility have the advantage 
that laws and policies are tested directly by national courts, meaning generally shorter 
procedures. In addition, the number of cases may be reduced by introducing possibilities 
for in abstracto assessments by the judiciary, as not every individual who believes to be 
negatively affected will submit a complaint individually. A court can assess the law or 
policy as such in relation to the principles of legality, legitimacy and the rule of law, even 
before they are applied. 

Regulatory option XIII: Create a possibility for in abstracto 

assessments of laws and policies by the judiciary

 

25 

 

1. Inleiding  

 
 
Tilburg University heeft in opdracht van het WODC onderzoek verricht naar 
rechtsbescherming bij Big Data toepassingen. Het schrijfteam bestond uit Bart van der Sloot 
en Sascha van Schendel. Professor Bert-Jaap Koops en Professor Ianika Tzankova gaven 
advies en lazen mee. De kernvraag die daarbij beantwoord moest worden is: Hoe zouden de 
mogelijkheden voor burgers en belangenorganisaties om besluitvorming op basis van Big 
Data-toepassingen te laten toetsen door de rechter desgewenst kunnen worden uitgebreid? De 
kernopdracht was dus het verkennen van diverse mogelijke rechtsvormen die in het 
Nederlandse rechtsstelsel zouden kunnen worden geïntroduceerd, niet of dit wenselijk of 
noodzakelijk is. Daarbij is in overleg met de begeleidingscommissie gekozen voor nadruk op 
een analyse van de rechtsvormen die in de Nederland omringende landen beschikbaar zijn.  
 
Deze inleiding geeft een korte schets van de problematiek en de opzet van het rapport. Eerst 
wordt kort aangegeven wat Big Data is en welke vraagstukken dit fenomeen oproept 
(paragraaf 1.1). Vervolgens wordt besproken welk uitgangspunt er in het nationale en in het 
supranationale recht voor het procesrecht wordt gekozen (paragraaf 1.2). Daarna komt  het 
spanningsveld aan bod tussen dit uitgangspunt en Big Data (paragraaf 1.3), de beperkte 
openingen die er worden geboden in het recht om dit spanningsveld te adresseren (paragraaf 
1.4) en welke problemen en dilemma’s er ondanks deze openingen overblijven (paragraaf 
1.5). Tot slot zal de onderzoeksopzet van dit rapport worden besproken (paragraaf 1.6).  
 
1.1 Big Data  
 
Big Data wordt in steeds meer sectoren binnen en buiten de overheid ingezet. 
Advertentiemarkten op het internet zijn gebaseerd op de verwerking van zeer grote 
hoeveelheden data, in de zorg wordt steeds meer vertrouwd op Big Data analyse, de 
Belastingdienst transformeert naar een data-gedreven organisatie, verzekeraars en banken 
maken bij beslissingen steeds meer gebruik van algoritmen en zelflerende computersystemen, 
de politie experimenteert met voorspellend politiewerk op basis van profielen en de 
inlichtingen- en veiligheidsdiensten hebben met de onlangs herziene Wet op de inlichtingen- 
en veiligheidsdiensten de bevoegdheid gekregen om grote hoeveelheden meta-data te 
verzamelen.  
 
De belofte van Big Data is dat door middel van grote dataverzamelingen inzichten kunnen 
worden verkregen uit het verleden en dat die inzichten vervolgens kunnen worden 
geëxtrapoleerd naar de toekomst. Als uit data-analyse bijvoorbeeld blijkt dat de meeste 
bezoekers van een concertgebouw vrouwen van middelbare leeftijd met een hoog 
opleidingsniveau zijn, dan kan dat concertgebouw zorgen dat op het internet alleen aan die 
doelgroep de advertentie voor het volgende concert wordt getoond. Als een algoritme heeft 
berekend dat met name in een bepaalde wijk in de stad, in de ochtend op werkdagen, 
diefstallen en inbraken worden gepleegd, dan kan de politie daarop haar inzet aanpassen. Dit 
zijn nog simpele voorbeelden van eenzijdige en directe correlaties; in de praktijk wordt Big 
Data  ingezet om vele tientallen datapunten aan elkaar te knopen en zijn de correlaties vele 
male complexer en ingewikkelder. De hoop van partijen die gebruikmaken van Big Data is 
dat door middel van data-gedreven analyses, de inzet van hun middelen efficiënter en 
doeltreffender wordt, wat vervolgens weer zou leiden tot kostenbesparing en verhoogd 
rendement.  

26 

 

 
Big Data en daaraan verbonden fenomenen als automatische besluitvorming en kunstmatige 
intelligentie worden steeds meer ingezet in zowel de private als de publieke sector. De 
gevolgen hiervan zijn in kaart gebracht in een keur aan rapporten, zoals de rapporten over 
iOverheid

1 en Big Data2 van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid, de diverse 

rapporten van het Rathenau Instituut, zoals Beschaafde Bits,

3 De datagedreven samenleving,4 

Waardevol innoveren,

5 Mensenrechten in het robottijdperk,6 Regels voor het digitale 

mensenpark

7 en Opwaarderen: Borgen van publieke waarden in de digitale samenleving,8 het 

rapport Profileren en selecteren van de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken 
(ACVZ),

9 het verkennend advies Waardevolle zorgtechnologie van de Raad voor 

Volksgezondheid en Samenleving

10 en het rapport van de Universiteit van Utrecht getiteld 

Algoritmes en grondrechten.

11  

 
Ook in de Tweede Kamer is er de nodige aandacht voor de kansen en risico’s van de digitale 
samenleving, zo blijkt onder meer uit de Initiatiefnota Onderlinge privacy van Kamerlid Sven 
Koopmans.

12 De regering heeft in een aantal kamerbrieven aangegeven het van belang te 

achten dat algoritmische besluitvorming transparant is

13 en publieke kernwaarden niet alleen 

waarborgt, maar ook versterkt

14 en dat met name de procedurele rechten goed moeten worden 

gewaarborgd.

15 Tot slot is ook op Europees en internationaal niveau de nodige aandacht voor 

de kansen en risico’s van Big Data en kunstmatige intelligentie. Daarbij kan onder meer 
worden gewezen op de projecten Sienna

16 en RoboLaw17 gefinancierd door de Europese Unie 

(EU), de European Group on Ethics in Science and New Technologies (EGE),

18 de 

‘Declaration for a Responsible Development of Artificial Intelligence’,19 de zogenoemde 
ASILOMAR principles

20 en het rapport van de Raad van Europa ‘Discrimination, artificial 

intelligence, and algorithmic decision-making’.

21 Ook op reguleringsvlak zijn tal van studies 

verschenen, zoals het Big Data rapport van de European Data Protection Supervisor,

22 de 

                                                   
1 <https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2011/03/15/ioverheid>. 
2 Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid, ‘Big Data in een vrije en veilige samenleving’, WRR-rapport, 
Amsterdam University Press, Amsterdam 2016. 
3 <https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2018-07/Beschaafde%20Bits.pdf>. 
4 <https://www.rathenau.nl/sites/default/files/Rapport_Datagedreven_samenleving_Rathenau%20Instituut.pdf>. 
5 <https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2018-06/Rathenau%20Instituut_Waardevol_digitaliseren.pdf>. 
6 <https://www.rathenau.nl/nl/digitale-samenleving/mensenrechten-het-robottijdperk>. 
7 <https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2018-06/Rathenau%20Instituut_Waardevol_digitaliseren.pdf>. 
8 <https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2018-02/Opwaarderen_FINAL.pdf>. 
9 <https://acvz.org/wp-content/uploads/2016/11/WEB-Profileren-en-Selecteren-.pdf>. 
10 <https://www.raadrvs.nl/documenten/publicaties/2019/02/05/waardenvolle-zorgtechnologie>. 
11 <https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/03/01/algoritmes-en-grondrechten>. 
12 Kamerstukken II 2017/18, 34 926, nr. 2.  
13 Tweede Kamer, vergaderjaar 2018–2019, 26 643, nr. 570. 
14 Tweede Kamer, vergaderjaar 2017–2018, 26 643, nr. 537. 
15 <https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/03/28/kamerbrief-met-reactie-op-uu-rapport-
algoritmes-en-grondrechten>. 
16 <https://www.sienna-project.eu>. 
17 <http://www.robolaw.eu>.  
18 Statement on Artificial Intelligence, Robotics and ‘Autonomous Systems’, Rapporteur: Jeroen van den Hoven, 
European Group on Ethics in Science and New Technologies, European Commission, DG for Research and 
Innovation, maart 2018.  
19 Zie <http://nouvelles.umontreal.ca/en/article/2017/11/03/montreal-declaration-for-a-responsible-development-
of-artificial-intelligence>. 
20 <https://futureoflife.org/ai-principles/>. 
21 <https://rm.coe.int/discrimination-artificial-intelligence-and-algorithmic-decision-making/1680925d73> 
22 <https://edps.europa.eu/sites/edp/files/publication/16-09-23_bigdata_opinion_en.pdf>. 

27 

 

richtlijnen aangaande automatische besluitvorming van de Werkgroep 29

23 en de ‘Working 

Paper on Big Data and Privacy’ van de International Working Group on Data Protection in 
Telecommunications.

24 

 
Het beeld dat hierin naar voren komt is dat de kansen van Big Data niet alleen worden gezien 
in een efficiëntere publieke en private sector, waar middelen en mankracht beter en 
doeltreffender worden ingezet, maar ook dat organisaties beter in staat zijn hun kerntaken te 
verrichten. Big Data kan zowel worden gebruikt om historische analyses te doen of real-time 
analyses, als om probabilistische kennis over de toekomst te genereren. Zo kunnen 
overheidsdiensten beter voorspellen waar er problemen en knelpunten zullen optreden en 
daarop anticiperen; dat kan gaan om criminaliteit bij de politie en fraudegevallen bij de 
Belastingdienst of DUO, maar het kan ook gaan om voorspellingen over wanneer welk type 
burger in de knel zal raken en hoe dit voorkomen kan worden.  
 
De risico’s van de data-gedreven samenleving worden zowel gezien op het gebied van 
mensenrechten als op het gebied van publieke waarden. Naast het recht op privacy, de diverse 
vrijheidsrechten en het discriminatieverbod die onder druk kunnen komen te staan met het 
gebruik van Big Data, is een aantal veelgenoemde risico’s: 
 

-  Het chilling effect: Uit angst voor de bespiedende blik en de kans om naderhand 

negatieve consequenties te ondervinden van ongewenst gedrag (dat kan zijn door 
middel van berechting, maar ook bijvoorbeeld door sociale vormen van bestraffing, 
zoals uitsluiting), zullen burgers hun gedrag bij voorbaat al beperken en voldoen aan 
wettelijke of maatschappelijke normen.  

-  Filter bubble: De wereld van de burger wordt gepersonaliseerd, op basis van zijn 

profiel. Daardoor krijgt hij dus met name informatie te zien of toegestuurd en 
ondervindt hij behandelingen die met dat profiel corresponderen, waardoor het 
wereldbeeld van de burger eenzijdiger en absoluter kan worden. 

-  Mimese: Ook de negatieve aspecten van menselijk gedrag en ongelijkheid in de 

samenleving wordt herhaald en in zekere mate versterkt. Algoritmen leren immers uit 
data over de reële wereld, zoals onder meer bleek bij het computerprogramma dat mee 
discussieerde op social media en al na een dag offline moest worden gehaald omdat 
het had ‘geleerd’ dat racistische en seksistische teksten normaal waren.25  

-  Mattheus effect: De bestaande sociale ongelijkheid in de samenleving kan door 

gebruikmaking van Big Data worden herhaald en daarmee versterkt. Het gevaar dat 
dreigt is dat de sterken sterker worden en de zwakken zwakker.  

-  Solidariteit: Steeds beter kan worden berekend welk gedrag leidt tot welk soort risico; 

dat gaat dan niet alleen om de gezondheidseffecten van roken of de kans op 
botbreuken bij wintersport; door middel van apps, fitbits en allerhande apparaten in 
het smart home kan in feite het hele leven van mensen in kaart worden gebracht. Zo 
kan aan potentieel ieder gedrag consequenties worden gekoppeld. Het idee dat 
iedereen ook voor elkaar betaalt – de kinderloze betaalt voor kinderopvang, de niet-
roker voor de medische behandeling van de roker, de man voor het 
zwangerschapsverlof van de vrouw, etc. – komt daarmee onder druk te staan.  

-  Nudging: Algoritmen voorspellen niet alleen de toekomst, ze beïnvloeden die ook. Een 

nudge is een aanpassing in de keuze-architectuur die het gedrag van mensen verandert 

                                                   
23 <https://ec.europa.eu/newsroom/article29/item-detail.cfm?item_id=612053>. 
24 <https://www.datenschutz-berlin.de/fileadmin/user_upload/pdf/publikationen/working-
paper/2014/06052014_en.pdf>. 
25 <https://www.theverge.com/2016/3/24/11297050/tay-microsoft-chatbot-racist>. 

28 

 

op een voorspelbare manier zonder noodzakelijkerwijs andere opties te verbieden. Het 
probleem van het sturen van het onderbewuste is met name dat het de individuele 
vrijheid kan ondermijnen. Iemand anders stuurt die persoon immers in een bepaalde 
richting op basis van psychologische mechanismen. Mensen zijn zich niet 
noodzakelijkerwijs bewust van het feit dat ze worden beïnvloed en kunnen derhalve 
ook geen bewuste, vrije, beslissing nemen omtrent hun handelen.  

-  Pre-emptie: Door middel van voorspellende analyse wordt geanticipeerd op gedrag 

van de burger dat als onwenselijk wordt gezien. Het kan de burger onmogelijk worden 
gemaakt dergelijk gedrag daadwerkelijk te vertonen, of er kan vroegtijdig worden 
ingegrepen. Big Data kan zo worden ingezet dat risico’s worden vermeden, ook als dit 
ten koste gaat van de autonomie van de burger. 

-  Transparantieparadox: Er is bij Big Data een paradox in transparantie, kennis en 

macht. Door de inzet van moderne data-technologieën en het verzamelen van steeds 
meer gegevens over de burger en de samenleving en contexten waarin zij zich begeven 
wordt het individu nog beter in kaart gebracht. De burger wordt daarmee dus steeds 
leesbaarder en beïnvloedbaarder. Aan de andere kant hebben veel burgers het gevoel 
dat besluitvorming door organisaties die gebruik maken van Big Data steeds 
ongrijpbaarder wordt.  

 
Er bestaat derhalve al een goed beschreven algemeen beeld van de kansen en risico’s van Big 
Data. Toch, zo heeft de WRR gesteld, is Big Data als concept en fenomeen moeilijk te 
duiden. Er zijn vier redenen waarom pogingen om te bepalen welke nieuwe technieken 
precies wel of niet onder Big Data vallen, doorgaans falen:

26 

 

1.  Parapluterm: Big Data wordt vaak gebruikt als verzamelterm voor allerhande nieuwe 

technologieën en ontwikkelingen, zoals Open Data (het idee dat gegevens voor 
iedereen open en toegankelijk moeten zijn en niet geprivatiseerd door een bepaalde 
organisatie of persoon); Hergebruik (de overtuiging dat gegevens altijd kunnen 
worden gebruikt voor nieuwe doeleinden/dat gegevens altijd een tweede leven kunnen 
krijgen); Algoritmen (de computerprogramma's die worden gebruikt om de gegevens 
te analyseren en statistische correlaties te produceren); Profilering (Big Data-analyses 
maken meestal gebruik van categorieën en voorspellingen zoals (in gesimplificeerde 
vorm en in werkelijkheid vele male complexer) dat 20% van de mensen met een rode 
auto ook van rapmuziek houdt, dat 40% van de mannen met een huis met een waarde 
van meer dan € 250.000, - ouder is dan 50 of dat 0, 01% van de mensen die naar 
Jemen gaan voor vakantie, extreme terroristische websites bezoeken en tussen de 
leeftijd van 15 en 30 zijn, een aanslag willen plegen – vaak is het aantal factoren vele 
male groter en zijn de correlaties vele male complexer); Internet of Things (IoT) (de 
trend om sensoren op objecten te installeren en deze met het internet te verbinden, 
zodat de stoel, straatlantaarn en stofzuiger gegevens kunnen verzamelen over hun 
omgeving); Smart Applications (de trend om de op het internet aangesloten apparaten 
te laten resoneren met hun omgeving en hen context-gebonden keuzes te laten maken - 
de slimme straatlantaarn die feller schijnt als het regent, de slimme koelkast die een 
nieuwe fles melk bestelt, de slimme wasmachine die wordt ingeschakeld wanneer het 
stroomverbruik in het gebied laag is, enz.); Cloud Computing (het feit dat gegevens 
wereldwijd kunnen worden opgeslagen en zich op het ene moment in Ghana kunnen 

                                                   
26 Zie: Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid, ‘Big Data in een vrije en veilige samenleving’, WRR-
rapport, Amsterdam University Press, Amsterdam 2016. B. van der Sloot & S. van Schendel, ‘International and 
comparative legal study on Big Data’, WRR-rapport, working paper 20, 2016. B. van der Sloot, ‘Big Data’, 
Amsterdam University Press, 2018.  

29 

 

bevinden en op het volgende moment in IJsland, wanneer er op dat specifieke moment 
meer opslagcapaciteit aanwezig is); Datafication (de trend om meer steeds meer 
keuzes te baseren op basis van data(profielen) over de werkelijkheid in plaats van op 
de realiteit zelf);  Securitization (het gebruik van risicoprofielen om potentiële 
bedreigingen te voorkomen en/of in te dammen); Commodification (de trend om 
gegevens commercieel te exploiteren); Machine Learning (de mogelijkheid om 
machines en algoritmen zelfstandig te laten leren – bijvoorbeeld door middel van deep 
learning, waardoor algoritmen kunnen leren van hun omgeving en zichzelf 
ontwikkelen voorbij de grenzen van hoe ze zijn geprogrammeerd); en Kunstmatige 
Intelligentie oftewel Artificial Intelligence (AI) (de trend om steeds meer te 
vertrouwen op computerintelligentie, waarbij sommige experts zeggen dat AI op 
termijn de menselijke intelligentie overbodig zal maken). In de verschillende definities 
van Big Data zijn deze en andere elementen opgenomen, waardoor Big Data eigenlijk 
meer een koepelterm is voor allerlei nieuwe technologieën dan een fenomeen op zich. 

2.  Knooppunt voor verschillende ontwikkelingen: Big Data is ook een term die wordt 

gebruikt om verschillende ontwikkelingen samen te brengen, zoals bijvoorbeeld 
technologische evoluties, waardoor het verzamelen en opslaan van gegevens steeds 
eenvoudiger wordt, waardoor het analyseren van informatie steeds sneller kan en de 
daaruit volgende conclusies steeds waardevollere resultaten opleveren. Daarnaast zijn 
er economische ontwikkelingen die ten grondslag liggen aan het fenomeen Big Data, 
zoals dat de kosten voor deze technologieën elk jaar afnemen, wat heeft geleid tot een 
'democratisering' van de datatoepassingen; bovendien zijn de kosten voor het 
verzamelen, opslaan en analyseren van gegevens zo laag dat economische 
overwegingen steeds minder een reden zijn om te stoppen of af te zien van het 
verzamelen en opslaan van gegevens. Om een laatste voorbeeld te geven, Big Data is 
ook verbonden aan verschillende maatschappelijke tendensen, zoals de hierboven 
genoemde dataficatie, commodificatie, securitisatie, enz. Zo worden data-gedreven 
technologieën steeds dominanter in vrijwel ieder domein van het leven, van geboorte 
tot de dood, van het huis tot de publieke ruimte, van fintech tot daten.  

3.  Historisch fluïde: er is geen specifiek moment in de tijd aan te wijzen dat Big Data 

werd uitgevonden. Integendeel, de meeste elementen die worden gebruikt voor de 
huidige Big Data-toepassingen bestaan al tientallen jaren. Wat er is veranderd, is dat 
de gegevenstechnologieën sneller zijn geworden, de databases groter zijn en de 
afhankelijkheid van gegevensanalyse steviger is, maar dit zijn allemaal graduele 
veranderingen. Wat nu Big Data wordt genoemd, zal in een jaar of tien Small Data 
zijn. 

4.  Fluïde factoren: tot slot bestaat er geen standaarddefinitie van Big Data. De meest 

gebruikte definitie is wellicht het zogenoemde 3V-model,

27 waarin Big Data wordt 

gedefinieerd in termen van Volume (de hoeveelheid gegevens), Variety (het aantal 
gegevensbronnen) en Velocity (de snelheid waarmee de gegevens kunnen worden 
geanalyseerd). In de literatuur zijn ook nog andere V’s toegevoegd, zoals Value28 (de 
waarde die Big Data vertegenwoordigt), Variability

29 (de snelheid waarmee Big Data-

processen veranderen) en Veracity

30 (de nauwkeurigheid van Big Data-processen). 

Wat al deze V’s gemeen hebben is dat ze gradueel zijn. Er is geen precies moment 

                                                   
27 <https://blogs.gartner.com/doug-laney/files/2012/01/ad949-3D-Data-Management-Controlling-Data-Volume-
Velocity-and-Variety.pdf>. 
28 J. P. Dijcks, ‘Oracle: Big Data for the enterprise’, Oracle White Paper, 2012, 
<www.oracle.com/us/products/database/big-data-for-enterprise-519135.pdf>. 
29 B. Hopkins & B. Evelson, ‘Expand your digital horizon with Big Data’, Forrester, 2011, 
<www.asterdata.com/newsletter-images/30-04-2012/resources/Forrester_Expand_Your_Digital_Horiz.pdf>. 
30 <www-01.ibm.com/software/data/bigdata/what-is-big-data.html>. 

30 

 

waarop de database zó groot wordt dat er sprake moet zijn van Big Data - bijvoorbeeld 
dat een database van 1000 datapunten geen Big Data is, maar een database met 1001 
datapunten wel. Hetzelfde geldt voor de andere elementen. Er is geen specifiek 
moment waarop de data-analyse zó snel is of waarop er zóveel verschillende 
gegevensbronnen zijn dat er sprake is van Big Data - bijvoorbeeld dat 10 databronnen 
geen Big Data maken, maar 11 wel. Andersom hoeven niet al deze elementen 
noodzakelijkerwijs aanwezig te zijn om te spreken van Big Data. Sommige datasets 
die zeer omvangrijk zijn en die met superslimme en snelle algoritmen worden 
geanalyseerd, maar alleen afkomstig zijn van één gegevensbron, worden nog steeds 
Big Data genoemd. In plaats van Big Data te definiëren, moet Big Data derhalve als 
een ideaaltype worden behandeld – des te meer gegevens er worden verzameld, des te 
meer gegevensbronnen er worden samengevoegd, des te hoger de snelheid waarmee 
de gegevens worden geanalyseerd, enz., des te meer een bepaald fenomeen het 
ideaaltype Big Data benadert. 

 
Hoewel het derhalve onmogelijk is om een exacte definitie van Big Data te geven, heeft de 
WRR aangegeven dat het mogelijk is om drie fasen te onderscheiden waarlangs Big Data-
processen verlopen. Dit zijn: het verzamelen van de gegevens, het analyseren van de gegevens 
en het gebruik van de gegevens.

31  

 

•  Verzamelen: met betrekking tot de hoeveelheid gegevens is de basisfilosofie van Big 

Data 'hoe meer, hoe beter'. Des te groter de dataset, des te interessanter de patronen en 
correlaties die te vinden zijn en des te waardevoller de daaruit te trekken conclusies. 
Big Data-technologieën kunnen met behulp van slimme computers en zelflerende 
algoritmen werken met extreem grote datasets. Door te worden gevoed met een 
constante stroom aan nieuwe gegevens, kunnen deze programma's blijven leren en 
'slimmer' worden. Big Data kan niet alleen worden gebruikt voor het verzamelen van 
gegevens, maar ook voor de productie van gegevens. Dit gebeurt door nieuwe 
gegevens uit oude gegevens af te leiden. Met betrekking tot de verscheidenheid aan 
gegevensbronnen moet worden benadrukt dat Big Data het koppelen en samenvoegen 
van verschillende gegevensbronnen vergemakkelijkt. Een bestaande database kan 
bijvoorbeeld worden gekoppeld aan een database van een andere organisatie en 
vervolgens worden verrijkt met informatie die wordt geschraapt van het internet. Van 
Big Data wordt ook gezegd dat het goed kan omgaan met zogenaamde 
ongestructureerde data, die ongecategoriseerd zijn. Omdat Big Data in essentie gaat 
om het analyseren van zeer grote hoeveelheden gegevens en het detecteren van 
algemene en abstracte correlaties, wordt niet zelden de spreuk gebezigd dat de 
kwaliteit van specifieke gegevens steeds minder belangrijk wordt – quantity over 
quality. Aangezien dataverwerking zo goedkoop is, worden gegevens vaak verzameld 
zonder een vooraf bepaald doel, waarbij achteraf pas wordt bepaald of gegevens een 
waarde vertegenwoordigen en, zo ja, voor welke doeleinden ze kunnen worden 
gebruikt. 

•  Analyseren: nadat de gegevens zijn verzameld, worden ze opgeslagen en 

geanalyseerd. De analyse van de gegevens is meestal gericht op het vinden van 
algemene kenmerken, patronen en groepsprofielen (groepen mensen, objecten of 
verschijnselen). Algemene kenmerken kunnen worden afgeleid, bijvoorbeeld over hoe 
aardbevingen typisch evolueren, welke indicatoren kunnen worden aangewezen die 
een aanstaande aardbeving kunnen voorspellen en welk type gebouw relatief 

                                                   
31 Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid, ‘Big Data in een vrije en veilige samenleving’, WRR-rapport, 
Amsterdam University Press, Amsterdam 2016. 

31 

 

onbeschadigd blijft na een dergelijke ramp. Een belangrijk onderdeel van Big Data is 
dat de computerprogramma's die worden gebruikt voor het analyseren van gegevens 
meestal functioneren op basis van statistieken - de analyse draait om het vinden van 
statistische correlaties en niet om het vinden van causale relaties. De statistische 
correlaties hebben betrekking op waarschijnlijkheden. Het kan dus worden voorspeld 
dat van de huizen gebouwd met een betonnen fundering 70% intact blijft na een 
aardbeving, terwijl slechts 35% van de huizen zonder een betonnen fundering blijft 
staan, of dat mensen die vilt onder de poten van hun stoelen en tafels plaatsen hun 
lening gemiddeld vaker terugbetalen dan mensen die dat niet doen. Dit brengt ook het 
laatste punt naar voren, namelijk dat met Big Data informatie over één aspect van het 
leven kan worden gebruikt voor voorspellingen over hele andere aspecten. Het kan 
bijvoorbeeld blijken dat de kleur van de bank in de woonkamer van een persoon een 
voorspellende waarde heeft voor zijn gezondheid, dat de muziekvoorkeur van iemands 
vrienden op Facebook iets zegt over zijn seksuele geaardheid en dat de naam van 
iemands kat een voorspellende waarde heeft voor het carrièrepad van de eigenaar. 

•  Gebruik: de correlaties die zijn verkregen met Big Data-analyse kunnen op algemeen 

niveau worden gebruikt, bijvoorbeeld wanneer beleidskeuzen worden gemaakt 
gebaseerd op de voorspelling dat over 20 jaar de helft van de bevolking zwaarlijvig is; 
ze kunnen worden gebruikt om voorspellingen te doen over groepen mensen, 
gebeurtenissen of objecten, zoals immigranten, aardbevingen of bruggen met een 
stalen constructie en navenant ingrepen te plegen bijvoorbeeld in de omgeving van 
deze groepen; en ze kunnen worden toegepast op specifieke, individuele gevallen, 
waarbij het algemene profiel naar een specifiek geval wordt geëxtrapoleerd en op 
basis daarvan een beslissing wordt genomen over een bepaald persoon. 

 
1.2 Het spanningsveld tussen het procesrecht en de Big Data 
praktijk 
 
Mensenrechten en het rechtsstelsel in het algemeen zijn primair gekoppeld aan het individu, 
zijn rechten en belangen. Dit uitgangspunt werkt betrekkelijk goed voor traditionele 
vraagstukken, zo ook voor traditionele kwesties, zoals de afgewezen bouwvergunning, het 
verzoek om schadevergoeding wegens een lasterlijke publicatie, het aftappen van een telefoon 
of het binnentreden van een huis. Alhoewel het altijd lastig blijft om schade te materialiseren 
en te kwantificeren - welke schade volgt uit het binnentreden van een woning als er geen 
eigendommen worden meegenomen en geen informatie over de inrichting van de woning aan 
derden wordt doorgegeven? – is het doorgaans relatief eenvoudig om een inbreuk te 
constateren en af te bakenen in tijd, ruimte en plaats. 
 
In het civielrecht is van oudsher nadruk op het individu. De schade die aan een persoon is 
gedaan kan aanleiding zijn voor een onrechtmatige-daadsactie. Alhoewel er de laatste jaren 
meer wordt gekeken naar collectieve acties en massaschade, bestaat de kern van de 
onrechtmatige-daadsjurisprudentie uit zaken over natuurlijke personen die materiële schade 
hebben ondervonden, waarvoor de rechter eventueel compensatie kan bieden.  
 
Van oudsher staat de borging van het algemeen belang centraal in het bestuursrecht. Lang was 
handhaving van het objectieve recht ook het doel van het bestuursprocesrecht. Sinds 1994, 
met de invoering van de Algemene wet bestuursrecht (Awb), is het bestuursprocesrecht echter 
gesubjectiveerd en is individuele geschilbeslechting steeds meer centraal komen te staan. 
Slechts een belanghebbende mag bezwaar en beroep aantekenen tegen een besluit; een 

32 

 

belanghebbende is traditioneel de natuurlijk persoon die direct en persoonlijk is geraakt door 
dat besluit. 
 
In het strafrecht is van oudsher nadruk op het individu, in de vorm van een vrij gesloten 
stelsel van partijen in het proces. De belangen van de verdachte, de vervolging –waarin mede 
maatschappelijke belangen worden gewaarborgd - en slachtoffers staan centraal. De rechten 
die in het strafprocesrecht worden toegekend zien primair op de bescherming van de 
verdachte.  
 
Op Europees niveau is het gegevensbeschermingsrecht een van de prominente kaders om Big 
Data te reguleren. De recent inwerking getreden Algemene Verordening 
Gegevensbescherming

32 moderniseert het gegevensbeschermingsrecht maar kent 

desalniettemin een sterke focus op de rechten van individuen en op de verplichtingen van 
diegenen die verantwoordelijk zijn voor de verwerking van de data ten aanzien van de 
individuen wiens data het betreft. Daarnaast reguleert deze verordening slechts zogenoemde 
‘persoonsgegevens’, dat wil zeggen gegevens die iemand kunnen identificeren. Gegevens 
waarvoor dit niet geldt vallen buiten de reikwijdte van de bescherming van deze wetgeving, 
met betrekking tot gegevens die niet onder het persoonsgegeven-begrip vallen hebben de 
partijen die de gegevens verzamelen, analyseren of gebruiken geen verplichtingen ten aanzien 
van deze individuen. 
 
Ook in het supranationale recht heeft het procesrecht een sterke nadruk op de bescherming 
van individuele belangen van natuurlijke personen door het toekennen van subjectieve 
rechten. Ter illustratie kan hier worden verwezen naar de jurisprudentie van het Europees Hof 
voor de Rechten van de Mens (EHRM) met betrekking tot artikel 8 Europees Verdrag voor de 
Rechten van de Mens, waarin het recht op privacy is vervat, dat in veel Big Data zaken een 
rol speelt.  
 
Het EHRM stelt dat in principe alleen natuurlijke personen een klacht kunnen indienen 
aangaande het recht op privacy. In het algemeen komen interstatelijke klachten, waarbij 
bijvoorbeeld Nederland een klacht indient tegen Oostenrijk over een schending van één of 
meer rechten onder het Verdrag, nauwelijks voor.

33 Ook heeft het EHRM geoordeeld dat 

groepen geen klacht mogen indienen over een schending van één van de rechten uit het 
verdrag.

34 Ten aanzien van rechtspersonen is het EHRM juist bij het recht op privacy 

aarzelend om hun klachten en zaken in behandeling te nemen.

35 In tegenstelling tot andere 

rechten, zoals de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van religie waar het Hof wel 
bereid is om naar de klachten van rechtspersonen te kijken, kunnen rechtspersonen in principe 
geen beroep doen op het recht op privacy, vastgelegd in artikel 8 EVRM. Rechtspersonen 
hebben geen privéleven, zo stelt het Hof:  
 

“[T]he extent to which a non-governmental organization can invoke such a right must 
be determined in the light of the specific nature of this right. It is true that under 

                                                   
32 Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de 
bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het 
vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening 
gegevensbescherming), OJ L 119, 4.5.2016, p. 1–88. 
33 Artikel 33 EVRM. 
34 Wel mogen individuen die allen kunnen aantonen door dezelfde inbreuk te zijn geraakt hun klachten bundelen.  
35 Er zijn tot nu toe ongeveer 20 zaken waarin rechtspersonen wel een klachtrecht wordt toegekend: B. van der 
Sloot, ‘Do privacy and data protection rules apply to legal persons and should they? A proposal for a two-tiered 
system’, Computer Law & Security Review,  2015-1. 

33 

 

Article 9 of the Convention a church is capable of possessing and exercising the right 
to freedom of religion in its own capacity as a representative of its members and the 
entire functioning of churches depends on respect for this right. However, unlike 
Article 9, Article 8 of the Convention has more an individual than a collective 
character (…).”36  

 
Dat betekent dat in de praktijk vrijwel alleen natuurlijke personen een klacht kunnen indienen 
over een mogelijke schending van artikel 8 EVRM. Daarbij komt dat het Hof vereist dat deze 
personen concrete en daadwerkelijke schade hebben ondervonden van een concrete en 
specifieke inbreuk. Kan dat niet worden aangetoond, dan worden hun klachten in principe 
niet-ontvankelijk verklaard. Zogenoemde in abstracto klachten, die gaan over een wet of 
beleid als zodanig, zonder dat de eisers beweren daar zelf hinder van te hebben ondervonden, 
worden doorgaans niet-ontvankelijk verklaard:  
 

“Insofar as the applicant complains in general of the legislative situation, the 
Commission recalls that it must confine itself to an examination of the concrete case 
before it and may not review the aforesaid law in abstracto. The Commission therefore 
may only examine the applicant's complaints insofar as the system of which he 
complains has been applied against him.”

37  

 
Ook zogenoemde a-priori klachten, waarin een zaak wordt aangebracht nog voordat de 
privacyinbreuk zich heeft voorgedaan, worden in principe niet-ontvankelijk verklaard:  

 
“It can be observed from the terms ‘victim’ and ‘violation’ and from the philosophy 
underlying the obligation to exhaust domestic remedies provided for in Article 26 that 
in the system for the protection of human rights conceived by the authors of the 
Convention, the exercise of the right of individual petition cannot be used to prevent a 
potential violation of the Convention: in theory, the organs designated by Article 19 to 
ensure the observance of the engagements undertaken by the Contracting Parties in 
the Convention cannot examine - or, if applicable, find – a violation other than a 
posteriori, once that violation has occurred. Similarly, the award of just satisfaction, 
i.e. compensation, under Article 50 of the Convention is limited to cases in which the 
internal law allows only partial reparation to be made, not for the violation itself, but 
for the consequences of the decision or measure in question which has been held to 
breach the obligations laid down in the Convention.”38 

 
In principe worden zaken derhalve alleen ontvankelijk verklaard als er concrete en 
daadwerkelijke schade aan het individu is toegebracht door een concrete en specifieke inbreuk 
door de staat. Dat betekent ook dat hypothetische klachten, over een inbreuk waarvan de 
klager niet zeker weet of die zich heeft voorgedaan, niet-ontvankelijk worden verklaard, en 
dat het EHRM geen zaken in behandeling neemt waarin de klagers niet opkomen voor hun 
eigen belang, maar voor de belangen van anderen of de samenleving in haar geheel. Ook deze 
zogenoemde algemeen belangacties, class actions of actio popularis worden in principe niet-
ontvankelijk verklaard, al is er wel een uitgebreide praktijk van amicus curiae participatie:  
 

“The Court reiterates in that connection that the Convention does not allow an actio 
popularis but requires as a condition for exercise of the right of individual petition 

                                                   
36 ECRM, Church of Scientology of Paris t. Frankrijk, application no. 19509/92, 09 januari 1995. 
37 EHRM, Lawlor t. VK, application no. 12763/87, 14 juli 1988. 
38 ECRM, Tauira and others t. Frankrijk, application no. 28204/95, 04 december 1995.  

34 

 

that an applicant must be able to claim on arguable grounds that he himself has been 
a direct or indirect victim of a violation of the Convention resulting from an act or 
omission which can be attributed to a Contracting State.”

39  

 
De nadruk op het individu en zijn concrete materiele schade is bij moderne 
mensenrechtenvraagstukken die draaien om grote gegevensverzamelingsprocessen echter niet 
vanzelfsprekend. Het punt bij Big Data processen is dat deze nauwelijks in tijd, ruimte en 
persoon zijn af te bakenen. Ze vormen een structureel en voortdurend onderdeel van de 
handelingen en gedragingen van overheidsdiensten, bedrijven of burgers. Als voorbeeld 
kunnen dienen de talloze camera’s die op vrijwel elke straathoek van grote steden zijn te 
vinden. Bij dit soort toepassingen is het individu incidenteel in beeld – de camera’s filmen 
niet een specifieke persoon of een specifieke groep mensen. Ze filmen iedereen, overal en 
altijd die zich binnen het bereik van de camera’s bevindt. Hoe kan een individu in zo’n geval 
hard maken dat hij specifiek, individueel en concreet is geraakt – welke inbreuk is er geweest 
en op welk recht? Evenzo is het feit dat de politie door gebruikmaking van predictive policing 
in bepaalde wijken meer surveilleert dan in anderen niet direct schadelijk voor concrete 
individuen - wel kan predictive policing de ongelijkheid in de samenleving in stand houden of 
zelfs versterken. 
 
Daarbij komt een praktisch probleem. Het toekennen van individuele rechten aan burgers 
veronderstelt dat zij primair verantwoordelijk zijn voor de bescherming van hun rechten. De 
moeilijkheid voor individuen om een beroep te doen op hun rechten ten aanzien van grote 
gegevensverzamelingsprocessen is tweeërlei.  
 
Enerzijds is de burger zich vaak niet bewust van het simpele feit dat er gegevens over hem 
worden verzameld. Burgers maken foto’s en filmpjes van anderen op straat of tijdens feestjes 
en posten die op Facebook, zonder de personen die in die media te zien zijn daarvan op de 
hoogte te brengen, laat staan om hiervoor toestemming te vragen. Bedrijven verzamelen via 
het internet grote hoeveelheden data met gebruikmaking van cookies, device-fingerprinting en 
zelfs zijn er computerprogramma’s die aan de hand van hoe iemand typt op zijn computer met 
redelijke zekerheid kunnen vaststellen wie het betreft. Overheidsdiensten verzamelen ook 
grote hoeveelheden data over burgers, zoals middels hittesensoren, geheime tap-activiteiten 
door inlichtingendiensten en het opkopen of vorderen van data van bedrijven. Hiervan wordt 
de burger doorgaans niet op de hoogte gesteld. Als burgers niet weten dat hun gegevens 
worden verzameld, dan zullen zij doorgaans ook geen beroep doen op hun recht.  
 
Anderzijds zijn er steeds meer gegevensstromen waarin de data van een burger kunnen zijn 
vervat. Het is voor een burger vrijwel ondoenlijk om bij al deze datastromen na te gaan of zijn 
gegevens daarin zijn betrokken, wie de gegevens verzamelt, of dit rechtmatig gebeurt en zo 
niet, om de stap naar de rechter te zetten. Meer fundamenteel is het probleem dat zelfs als de 
burger zich wel bewust zou zijn van alle datastromen waarin zijn persoonsgegevens zijn 
vervat, en zelfs als hij wel de tijd en de middelen heeft om bij elk dataverwerkingsproces na te 
gaan of dit rechtmatig gebeurt en als dat niet zo is, om naar de rechter te stappen, dan nog zal 
het voor hem lastig zijn om aan te tonen welke inbreuk er is geweest op zijn recht. Middels 
nieuwe data-gedreven technologieën worden grote hoeveelheden data verzameld over de 
samenleving als geheel. Door middel van slimme algoritmen worden statistische correlaties 
ontdekt. Daaruit worden groepsprofielen gedestilleerd die worden gebruikt voor algemene 
beleidsbeslissingen.  
                                                   
39 ECRM, Asselbourg and 78 others and Greenpeace Association-Luxembourg t. Luxemburg, application no. 
29121/95, 29 juni 1999. 

35 

 

 
Bij dit soort Big Data-processen is het individuele belang moeilijk te duiden en is ook 
moeilijk aan te tonen waar precies een inbreuk op een recht uit bestaat. Welke concrete 
schade heeft de gegevensverzameling door de National Security Agency (NSA) bijvoorbeeld 
toegebracht aan de belangen van een gewone Amerikaanse of Europese burger? Waarom is 
het erg dat Google weet dat van de hoger opgeleide vrouwen tussen de 30 en 40 woonachtig 
in Amsterdam 70% geïnteresseerd is in kaartjes met korting voor het Concertgebouw, en dat 
een laagopgeleide man geen korting krijgt aangeboden? Hoe groter de 
dataverwerkingsprocessen en hoe algemener de verzamelde gegevens, des te moeilijker zal 
het zijn voor een individu om zijn belang concreet te maken. 
 
Er zijn verschillende manieren waarop Big Data analyse wordt ingezet in het 
veiligheidsdomein in Nederland. Dit varieert van het gebruik van specifieke analyse 
systemen, zoals het Criminaliteits Anticipatie Systeem (CAS), tot breder beleid, zoals smart 
cities en real-time data-analyse in verschillende steden. Daarnaast zijn er 
samenwerkingsverbanden tussen verschillende overheidsactoren waarin data worden 
uitgewisseld ten behoeve van Big Data analyse, bijvoorbeeld Infobox Crimineel en 
Onverklaarbaar Vermogen (iCOV).

40 In toenemende mate zijn ook private actoren een partij 

in dergelijke samenwerkingen, bijvoorbeeld in FinPro, waar het Openbaar Ministerie 
samenwerkt met overheidsdepartementen maar ook gebruik maakt van data-analyse door 
Nyenrode Business University.

41 

 
De specifieke analysesystemen worden voornamelijk gebruikt door politie en grotere 
ministeries, inclusief de uitvoerende instanties die aan deze ministeries zijn gekoppeld, 
bijvoorbeeld in het geval van SyRI –het Systeem Risico Indicatie ter detectie van fraude met 
belastingen of uitkeringen,

42 of data analyse door de Belastingdienst.43 Het hierboven 

genoemde CAS is bijvoorbeeld een systeem ontwikkeld door een politie-eenheid in 
Amsterdam om de inzet van politieagenten zo efficiënt mogelijk te maken. De stad 
Amsterdam is opgedeeld in een raster waarbij voor ieder vak een risico analyse wordt 
uitgevoerd. Per vak wordt gekeken naar gegevens zoals criminaliteitshistorie, de afstand tot 
bekende verdachten, de afstand tot de dichtstbijzijnde snelwegoprit, het soort en aantal 
bedrijven bekend bij de politie en demografische en socio-economische gegevens van het 
CBS.

44 Vervolgens wordt een algoritme gebruikt om aan de combinatie van deze gegevens 

een resultaat te geven: de hoogte van het risico op criminaliteit. Momenteel wordt gewerkt 
aan een implementatie van het systeem in verschillende andere steden. 
 
Het CAS is een Big Data systeem dat zich richt op openbare orde, de analyse ziet niet op 
individuen. Hierdoor is een individueel belang lastig te duiden. Het aanwijzen van een gebied 
als een ‘hoog criminaliteits’ risico kan echter wel gevolgen hebben voor personen die daar 
wonen en leven. Zo kunnen op basis van deze voorspelling extra patrouilles plaatsvinden, 

                                                   
40 Opgericht in 2013 per Convenant, te raadplegen via: <https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stcrt-2013-
24607.html>. Dit is vervangen door het Convenant iCOV 2018, Stcrt. 1 maart 2019,nr. 11302. 
41 Big Data legt onzichtbare criminaliteit bloot. Het Financieel Dagblad. <https://fd.nl/economie-
politiek/1150701/big-data-legt-onzichtbare-criminaliteit-bloot> 
42 SyRI is ingesteld op grond van de Wet van 29 november 2001, houdende regels tot vaststelling van een 
structuur voor de uitvoering van taken met betrekking tot de arbeidsvoorziening en socialeverzekeringswetten 
(Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen). 
43 De Belastingdienst heeft een speciale afdeling, ‘Data & Analytics’, die zich onder andere bezig houdt met de 
ontwikkeling van Big Data toepassingen en slimme data analyse. 
44 D. Willems & R. Doeleman, ‘Predictive Policing – wens of werkelijkheid?’, Tijdschrift voor de Politie, vol.76, 
nr. 4/5/14. 

36 

 

waardoor incidenten sneller worden geregistreerd, wat vervolgens weer kan betekenen dat er 
meer politiesurveillances zullen worden uitgevoerd. Dit versterkend effect kan discriminatie 
en stigmatisering in de hand werken, of zorgen voor een chilling effect omdat burgers in een 
bepaalde wijk zich constant bekeken voelen. Hierbij speelt de vraag wie of welke groepen 
tegen een dergelijk label kunnen ageren, en op basis van welk besluit. Gaat het om het 
systeem als zodanig; gaat het om het algoritme en de combinatie van factoren die volgens het 
algoritme zorgt voor een hoog risico; gaat het om de aanwijzing van een specifiek gebied als 
risico gebied; of gaat het om de extra inzet van politiemiddelen in het gebied? 
 
Naast het duiden van een individueel belang als voorwaarde in het huidige rechtssysteem, 
doen zich ook vragen voor over transparantie. Het bestaan van het CAS en de uitvoering van 
voorspellende analyses door politie-eenheden is publiekelijk bekend, maar andere zaken, 
zoals welke risicoscore een gebied heeft is minder duidelijk. Dit kan een obstakel vormen 
voor individuen die hun rechten willen inroepen, zoals het recht op privacy, maar ook het 
recht op non-discriminatie en het recht op een eerlijk proces. Het aanwijzen van bepaalde 
wijken betekent dat de opsporing wordt gecentreerd tot gebieden waar de 
bevolkingssamenstelling kan afwijken van het landelijk gemiddelde. Het primair surveilleren 
in wijken als Amsterdam Zuidoost en de Schilderswijk in Den Haag kan bijvoorbeeld tot 
gevolg hebben dat er voornamelijk data worden verzameld over personen met een 
migratieachtergrond - data die de database voeden en op basis waarvan vervolgens het 
risicoprofiel van wijken wordt gemaakt. De vraag is ook welke impact deze technologieën 
hebben op het recht op een eerlijk proces. Is een aangewezen risicowijk als zodanig 
benadeeld, omdat de inwoners al bij voorbaat met argwaan worden bekeken? En zo ja, kan 
een wijk dan opkomen voor het wijkbelang? 
 
Bij de implementatie van Big Data analyse buiten het veiligheidsdomein zijn verschillende 
voorbeelden denkbaar. Veel gemeenten experimenteren met Big Data toepassingen en smart 
city strategieën, bijvoorbeeld op het gebied van milieu, leefbaarheid van steden, 
verkeersstromen, de toegang tot evenementen, leefbaarheid voor ouderen en personalisatie 
van dienstverlening door de overheid.

45 Een concrete casus waar verscheidene van deze 

elementen samen komen is City Pulse. Hier worden Big Data en slimme algoritmen ingezet 
om stromen van voedsel, energie, water, en materialen te sturen. In dit soort gevallen spelen 
algoritmen een grote rol en heeft data een zekere autoriteit, data stuurt de smart city aan. In 
eerste instantie is het individueel belang van een burger hier lastiger te duiden omdat de Big 
Data toepassingen vrij onschuldig lijken.  
 
Dit neemt niet weg dat dergelijke besluiten meer impact kunnen hebben op de rechten van de 
een dan op die van de ander. In het geval dat een algoritme groepen evenementbezoekers door 
een wijk stuurt en deze groepen overlast veroorzaken, ondervinden de inwoners en winkeliers 
van die wijk daar de gevolgen van. Als op basis van CO2 data auto’s in een bepaald gebied 
niet worden toegelaten, ondervinden autobezitters en wijkbewoners in dat gebied daarvan de 
gevolgen. Maar zijn dit gevolgen die te onderbouwen en bewijzen zijn in een rechtszaal? En 
zo ja, zijn de gevolgen groot genoeg om als substantiële schade en een daadwerkelijk belang 
te worden gezien? En zo ja, kan dat op individueel niveau worden geconcretiseerd?

46  

 

                                                   
45 L. E. M. Taylor, R. E. Leenes & S. van Schendel, ‘Public Sector Data Ethics: From Principles to Practise’, 
Ministry of the Interior and Kingdom Relations (BZK), 2017. 
46 L. Taylor, L. Floridi & B. van der Sloot (eds.), ‘Group Privacy’, Springer, Dordrecht, 2017. 

37 

 

Tot slot valt er ook nog aan verdergaande data sturing te denken, zoals living labs. In 
Eindhoven wordt al gewerkt met het living lab op Stratumseind

47 om het uitgaansleven 

veiliger te maken. Hier wordt op basis van data analyse bepaald wanneer middelen moeten 
worden ingezet. Zo wordt er geëxperimenteerd met de invloed van licht en de kleur van het 
licht op het gedrag van burgers en zijn er plannen om ook met geur te experimenteren. 
Worden burgers bijvoorbeeld minder agressief als er een mandarijnengeur in de straat hangt? 
Ook dit roept interessante vragen op over de privacy en autonomie van burgers die zich in dit 
uitgaansgebied bevinden en zich niet aan de data analyse kunnen onttrekken.

48 Zijn er 

rechtsgangen beschikbaar om tegen de inzet van dergelijke data analyse en de daarop 
gebaseerde besluiten om middelen in te zetten te ageren?

49 

 
1.3 Alternatieve benaderingen in het procesrecht 
 
Uiteraard is het huidige nationale en supranationale procesrecht niet uitsluitend gericht op de 
bescherming van individuele belangen van natuurlijke personen door de toekenning van 
subjectieve rechten. Er bestaat reeds een aantal openingen in het rechtsstelsel die een 
gedeeltelijke oplossing bieden voor het gesignaleerde spanningsveld tussen het recht (sterk op 
het individu gericht) en Big Data processen (die per definitie het individu overstijgen). 
 
Ter illustratie kan hier worden verwezen naar het Europees Hof voor de Rechten van de 
Mens, dat een voorwaarde gekoppeld aan het criterium van een wettelijke grondslag (wil een 
inperking van een recht legitiem zijn dan moet deze zijn voorgeschreven bij wet, een 
algemeen belang dienen en noodzakelijk zijn in een democratische samenleving), namelijk de 
‘kwaliteit van de wet’. Interessant is dat het Hof hier juist ingaat op het bestaan van 
waarborgen tegen arbitraire machtsinzet, zonder dit te koppelen aan individuele schade. Zo 
heeft het onder meer geoordeeld:  
 

“Since the implementation in practice of measures of secret surveillance of 
communications is not open to scrutiny by the individuals concerned or the public at 
large, it would be contrary to the rule of law for the legal discretion granted to the 
executive to be expressed in terms of an unfettered power. Consequently, the law must 
indicate the scope of any such discretion conferred on the competent authorities and 
the manner of its exercise with sufficient clarity, having regard to the legitimate aim of 
the measure in question, to give the individual adequate protection against arbitrary 
interference.”

50  

 
De nadruk ligt hier dus op rechtsstatelijke aspecten en de rule of law, het al dan niet 
toekennen van ‘unfettered power’ aan overheidsinstanties en het bestaan van waarborgen 
tegen ‘arbitrary interference’. 
 
Daarnaast kan erop worden gewezen dat er in december 2015 een omslagpunt is geweest in de 
jurisprudentie van het EHRM. Om toe te komen aan de vraag of de kwaliteit van de wet is 
gewaarborgd in een specifiek geval, moet het Hof de zaak in ieder geval ontvankelijk hebben 

                                                   
47 <http://www.smartdatacity.org/stratumseind-living-lab/A>. 
48 Het argument dat personen er voor kunnen kiezen om bepaalde steden of wijken simpelweg te mijden als ze 
daar niet wonen wordt niet geaccepteerd door het EHRM. EHRM, Colon t. Nederland, application no. 49458/06, 
15 mei 2012. 
49 M. Lanzing & B. van der Sloot, ‘Living Labs: de stad als laboratorium en de burger als proefkonijn’, NJB, 
2017. 
50 EHRM, Malone t. VK, application no. 8691/79, 02 augustus 1984. 

38 

 

verklaard. Zoals gezegd is hiervoor normaliter vereist dat er een inbreuk en concrete schade 
kan worden aangetoond. Uit de lijn van het EHRM zou derhalve moeten volgen dat de 
klachten ten aanzien van deze nieuwe data-technologieën vaak niet-ontvankelijk zouden 
moeten worden verklaard, omdat individuele schade en concrete inbreuken vaak lastig zijn 
aan te tonen. Dat zou betekenen dat overheden die met grootschalige gegevensverzameling en 
-analyse aan de slag gaan niet onderworpen zouden zijn aan het toezicht van het Europees Hof 
voor de Rechten van de Mens. Het Hof erkent deze problematiek en heeft daarom het vereiste 
van persoonlijke en individuele schade laten vallen, onder meer in de zaak Zakharov t. 
Rusland.

51 Daarin heeft het expliciet erkend dat het in uitzonderlijke zaken, met name die 

draaien om Big Data en mass surveillance, klachten in abstracto zal behandelen. Niet alleen is 
hiermee een alternatief geboden voor het slachtoffer-criterium, ook betekent het dat 
rechtspersonen, zoals burgerrechtenorganisaties, ontvankelijk kunnen worden verklaard. Het 
gaat in dit soort zaken immers niet om het persoonlijk belang van de klager. In dit soort zaken 
worden maatschappelijke, in plaats van individuele belangen, meegenomen, namelijk 
gerelateerd aan rechtsstatelijke principes en de machtsrelaties als zodanig.

52  

 

Ook het EU Hof van Justitie staat, net zoals het EHRM, in privacy- en 
gegevensbeschermingszaken toe dat rechtspersonen een klacht indienden, niet ter 
bescherming van hun eigen belang, maar van het algemeen belang. Het gaat hier dan met 
name om zaken die draaien om data retentie en massa surveillance. Net zoals het Europees 
Hof voor de Rechten van de Mens toetst het HvJ in dit soort zaken wet en beleid met name op 
rechtsstatelijke aspecten, wat juist ook mogelijk wordt gemaakt door het stellen van 
prejudiciële vragen. Voorbeelden zijn de Digital Rights Ireland zaak

53 en de recentere zaak 

van Tele2,

54 die zien op een bewaarplicht voor telecommunicatie providers van gegevens ten 

behoeve van opsporingsautoriteiten. 
 
Daarnaast staat in de Algemene Verordening Gegevensbescherming een nieuwe mogelijkheid 
om betrokkenen te vertegenwoordigen. Het moet dan gaan om een organisatie zonder 
winstoogmerk die in de statutaire doelstellingen heeft opgenomen op te willen komen voor 
het openbare belang of de bescherming van de rechten en vrijheden van de betrokkene in 
verband met de bescherming van diens persoonsgegevens.

55 Evenwel is het aan de lidstaten 

overgelaten om te bepalen of een orgaan over het recht beschikt om onafhankelijk van de 
opdracht van een betrokkene in die lidstaat een klacht in te dienen bij de bevoegde 
toezichthoudende autoriteit of rechter.

56 Nederland heeft hier positie over ingenomen in de 

Uitvoeringswet AVG.  
 

                                                   
51 EHRM, Roman Zakharov t. Rusland, application no. 47143/06, 04 december 2015. EHRM, Szabó and Vissy t. 
Hongarije, application no. 37138/14, 12 januari 2016. 
52 B. van der Sloot, ‘Is the Human Rights Framework Still Fit for the Big Data Era? A Discussion of the 
ECtHR’s Case Law on Privacy Violations Arising from Surveillance Activities’, In: S. Gutwirth, R. Leenes & P. 
De Hert (eds.), ‘Data Protection on the Move’, Springer, Dordrecht, 2016. 
53 Europees Hof van Justitie, Digital Rights Ireland Ltd (C-293/12) v Minister for Communications, Marine and 
Natural Resources, Minister for Justice, Equality and Law Reform, Commissioner of the Garda Síochána, 
Ireland, The Attorney General, intervener: Irish Human Rights Commission, and Kärntner Landesregierung 
(C-594/12), Michael Seitlinger, Christof Tschohl and others, In Joined Cases C-293/12 and C-594/12, 8 april 
2014. 
54 Europees Hof van Justitie, Tele2 Sverige AB (C-203/15) v Post-och telestyrelsen, and Secretary of State for 
the Home Department (C-698/15) v Tom Watson, Peter Brice, Geoffrey Lewis, interveners: Open Rights Group, 
Privacy International, The Law Society of England and Wales, Joined Cases C-203/15 and C-698/15, 
21 december 2016. 
55 Artikel 80 lid 1 Algemene Verordening Gegevensbescherming.  
56 Artikel 80 lid 2 Algemene Verordening Gegevensbescherming. 

39 

 

Ook in het Nederlandse procesrecht is er een aantal openingen te vinden. Zo is er in het 
civielrecht de mogelijkheid om collectieve acties te voeren via art. 3:305a e.v. BW. In het 
bestuursrecht kunnen rechtspersonen met een beroep op art. 1:2 lid 3 Awb voor een algemeen 
belang of een groepsbelang opkomen. En in het strafrecht kunnen ook rechtspersonen - zoals 
belangenverenigingen die opkomen voor collectieve belangen of groepsbelangen – met een 
beroep op art. 12 Sv hun beklag doen wanneer een strafbaar feit niet (verder) wordt vervolgd.  
 
1.4 Knelpunten en dilemma’s  
 
Alhoewel er dus reeds mogelijkheden zijn om het spanningsveld - dat het recht primair is 
gefocust op het individu terwijl Big Data processen het individu nu juist overstijgen – te 
adresseren, blijkt uit deze studie dat er tal van spanningsvelden overblijven. Die volgen deels 
reeds uit de specifieke wetsartikelen en rechtspraktijk en deels uit meer algemene 
vraagstukken die eigen zijn aan Big Data en daarom nog geen plek hebben gekregen in het 
rechtsstelsel. 
 
De specifieke knelpunten liggen onder meer in de kosten die met veel algemeen belangacties 
zijn gemoeid en de lengte van deze procedures, onduidelijkheid over rechtsmachtverdeling, 
het feit dat algemeen verbindende voorschriften en beleidsregels niet als zodanig kunnen 
worden aangevochten, het toetsingsverbod uit artikel 120 GW en het feit dat het strafrecht, 
anders dan via de artikel 12 procedure, geen mogelijkheden biedt voor het beschermen van 
algemene of collectieve belangen tegenover de staat in het strafprocesrecht. Deze en andere 
punten zullen uitvoerig aan bod komen in hoofdstuk 2 van dit rapport. 
 
De meer algemene knelpunten, die deels reeds in de vorige paragraaf aan bod kwamen, 
worden hieronder kort samengevat: 
 

1.  Onbekendheid: alhoewel het individu een klachtrecht toekomt in het civielrecht en het 

bestuursrecht is het vaak onduidelijk voor individuen of hun data worden verzameld 
en door wie. Dat kan zijn omdat de operaties van dataverwerkende organisaties 
geheim zijn – zoals bij veiligheids- en inlichtingendiensten het geval is – of omdat 
data heimelijk worden verzameld – zoals bijvoorbeeld middels cookies of device 
finger printing op het internet. Als het individu niet weet dat zijn gegevens worden 
verzameld en eventueel worden verwerkt in Big Data processen zal hij daar ook geen 
bezwaar tegen maken. Ook is het individu zich bij Big Data toepassingen niet altijd 
bewust van het feit dat hij daardoor wordt beïnvloed, bijvoorbeeld omdat er gebruik 
wordt gemaakt van heimelijke gedragsbeïnvloeding als nudging.  

2.  Onmogelijkheid: duidelijk is in ieder geval dat zeer veel partijen data hebben over 

burgers. Schattingen lopen uiteen van enkele honderden organisaties tot enkele 
duizenden. Dit aantal zal met de komst van Big Data vermoedelijk alleen maar groter 
worden. Daarbij geldt dat het voor het individu ondoenlijk is om bij al die partijen na 
te gaan of zij gegevens over hem hebben, of zij die legitiem verwerken en zo niet, om 
een klacht in te stellen bij een rechter of een handhavingsorganisatie. 

3.  Ongelijkheid: daarbij komt dat de partijen die experimenteren met Big Data processen 

doorgaans grote internetgiganten zoals Google, Facebook en Apple of 
overheidsdiensten zijn. Als het komt tot een rechtszaak, dan staat het individu 
doorgaans zwak tegen deze zeer bemiddelde en grote organisaties.  

4.  Geen specifiek, individueel belang: ook is het vaak onduidelijk in hoeverre een 

individu nu wordt geraakt door een bepaalde Big Data toepassing, bijvoorbeeld welke 
schade hij heeft geleden of welk belang wordt ondermijnd. In het recht is traditioneel 

40 

 

vereist dat degene die een klacht indient een belang heeft dat te onderscheiden valt van 
de amorfe massa. Toch hebben veel van de Big Data toepassingen een invloed op de 
hele bevolking of zeer grote groepen. De camera’s op de hoek van vrijwel iedere straat 
in de grote steden hebben geen specifiek effect op één bepaald individu – het raakt 
iedereen die zich in de stad begeeft. Als de Algemene Inlichtingen- en 
Veiligheidsdienst (AIVD) gebruik zou maken van de mogelijkheid om een hele wijk 
of een stad te monitoren wordt niemand specifiek of individueel geraakt, maar 
iedereen gelijkelijk. Het individuele belang als zodanig is niet direct evident. Er is 
niemand direct getroffen door het feit dat de politie haar zoekopdracht beperkt tot een 
wijk waar veel mensen met een migratieachtergrond wonen. Daarbij komt dat het 
huidige recht in de vorm van de Algemene Verordening Gegevensbescherming alleen 
bescherming biedt aan gegevens als die direct of indirect aan een persoon zijn te 
relateren. Juist in de analysefase van Big Data processen is dat doorgaans niet het 
geval, omdat hier grote categorieën data op geaggregeerd niveau worden verwerkt, 
zonder dat de data aan een direct en concreet individu zijn gekoppeld. Meer in het 
algemeen wordt deze focus op ‘persoonsgegevens’ steeds problematischer, omdat 
analyses op basis van meta-data of niet direct aan een individu gekoppelde gegevens 
steeds meer als even waardevol worden beschouwd.

57 Aangezien Big Data analyses 

toch op hoog abstractieniveau naar verbanden zoeken is het vaak onbelangrijk of de 
data aanvankelijk aan een individu waren gelinkt of niet. Ook op dit punt bestaat er 
dus een mismatch tussen het op het individu gerichte recht en het de individu-
overstijgende Big Data praktijk.  

5.  Geen persoonlijk, maar algemeen belang: bij veel van de Big Data problematiek zou 

het ook misplaatst zijn een koppeling te maken met het individuele belang. De vraag 
of inlichtingendiensten een bevoegdheid tot zogenoemde bulkinterceptie zou moeten 
toekomen is een abstracte, normatieve vraag – het verengen van dit punt tot de 
eventuele belangen van een specifiek individu zou betekenen dat het eigenlijke punt 
wordt gemist. Net zo is het met het veelgehoorde gevaar van machtsmisbruik, 
machtsongelijkheid (de burger wordt steeds transparanter voor de overheid, terwijl de 
overheid die haar keuzes op data-gedreven en algoritme gestuurde profielen baseert 
het gevaar loopt zelf steeds moeilijker te begrijpen zijn voor de burger) en sociale 
stratificatie oftewel het Mattheuseffect (het gevaar dat Big Data profielen 
ongelijkheden in de samenleving reproduceren en dat het beleid dat daarop wordt 
gebaseerd deze ongelijkheid versterkt); allemaal gevaren die vaak in verband worden 
gebracht met Big Data. De eigenlijke problemen van Big Data zijn doorgaans 
gekoppeld aan grotere, maatschappelijke vraagstukken. 

6.  Eerlijk proces onder druk: een probleem dat hieraan gelieerd is het recht op een eerlijk 

proces. Steeds meer beslissingen binnen de overheid worden genomen op basis van 
computergestuurde en data-gedreven analyses. Vaak zijn de algoritmen die hiervoor 
worden gebruikt zeer complex. Het is dan vaak zeer ingewikkeld en tijdrovend voor 
een individu om te analyseren of een uitkomst juist is en waar een eventuele fout zou 
kunnen zijn gemaakt. Bij deep learning en zelflerende algoritmen is het zelfs voor de 
programmeurs lang niet altijd duidelijk hoe en waarom de computer tot een bepaald 
resultaat is gekomen. Hierdoor dreigt het uitgangspunt dat de overheid transparant en 
controleerbaar moet zijn onder druk te komen staan. Een algoritme wordt dan ook 
vaak als black box aangeduid, aangezien er weinig transparantie is ten aanzien van hoe 
de algoritmen werken, welke data ze wel en niet meenemen en welke aannames ten 

                                                   
57 Ook niet persoonlijke gegevens zijn thans gereguleerd: Regulation (EU) 2018/1807 of the European 
Parliament and of the Council of 14 November 2018 on a framework for the free flow of non-personal data in 
the European Union. 

41 

 

grondslag liggen aan de analyseprocessen. Data expert Frank Pasquale stelt dat dit een 
kenmerkend aspect is van onze hedendaagse samenleving, die hij dan ook de Black 
Box Society noemt.

58 Een schrijnend voorbeeld hiervan komt uit de Verenigde Staten, 

waar iemand een extra lange gevangenisstraf kreeg opgelegd vanwege een 
computerprogramma dat de veroordeelde een hoog risico voor de samenleving achtte. 
De veroordeelde eiste vervolgens inzage in hoe het oordeel over hem in stand was 
gekomen, maar het Supreme Court van Wisconsin oordeelde hierover in zijn nadeel, 
om zo de bedrijfsbelangen van het bedrijf dat de risicoanalyse over verdachten maakt 
te beschermen.

59 

7.  Analysefase beperkt gereguleerd: het recht is nog op een ander punt in sterke mater 

gericht op het individu. Het stelt regels voor het verzamelen van data, die aan een 
persoon zijn gekoppeld, onder andere door de Algemene Verordening 
Gegevensbescherming, en stelt regels aan het gebruik van de gegevens, bijvoorbeeld 
als er gevaar voor discriminatie of stigmatisering bestaat of personen op een andere 
wijze oneerlijk worden behandeld. Zowel in het begin (als de gegevens van een 
persoon worden verzameld) als aan het eind (als de analyses tot een beleid hebben 
geleid dat in de praktijk op een groep of persoon wordt toegepast) is het mogelijk om 
een link te maken met het individu (alhoewel dit steeds lastiger wordt). De tussenfase, 
waarin de data worden geanalyseerd, blijft echter grotendeel buiten het bereik van de 
wet omdat het hier gaat om grote datasets en analyses op hoog geaggregeerd niveau. 
Toch is het hier dat veel van de problemen ontstaan. Zo kent de dataset vaak een bias 
of vooringenomenheid (de politie heeft bijvoorbeeld meer gesurveilleerd in de Bijlmer 
dan in Amsterdam Oud-Zuid), de categorisering is niet-neutraal en de algoritmen (in 
wezen complexe beslisbomen) gaan uit van onbewezen aannames – al deze zaken 
kunnen de betrouwbaarheid van de data-analyse onder druk zetten, iets wat de 
betrouwbaarheid van de overheid en de legitimiteit van haar beleid als zodanig onder 
druk zet. Er zijn geen juridische normen die eisen stellen aan de betrouwbaarheid van 
de Big Data analyses.

60 

8.  Beleidskeuzes moeilijk aan te vechten: daarbij kan in het huidige recht moeilijk tegen 

beleidskeuzes als zodanig worden opgekomen. Stel, de politie besluit op basis van 
predictive policing voornamelijk te surveilleren in de Bijlmer en minder in Amsterdam 
Oud-Zuid. Kan een inwoner in de Bijlmer daar tegen op komen omdat hij meent dat 
de database op basis waarvan de voorspellingen zijn gedaan vooringenomen is of een 
inwoner van Oud-Zuid die wil dat er meer gesurveilleerd wordt in zijn wijk? Kan een 
derde – bijvoorbeeld een persoon met een immigratieachtergrond – wiens data geen 
onderdeel vormen van de dataset, maar die desalniettemin onderdeel vormt van een 
groep waarover bepaalde conclusies worden getrokken hiertegen bezwaar maken? 
Stel, de politie besluit speciale aandacht te geven aan drugscriminelen en besluit de 
beschikbare databases te doorzoeken op aanwijzingen. Daarbij beperkt zij de 
zoekopdracht evenwel tot personen met uit een bepaalde wijk, waarin veel personen 
wonen met een migratieachtergrond. De resultaten die daaruit volgen kunnen 
weliswaar bruikbaar zijn en er kan worden gezocht naar additioneel bewijs om te 
komen tot een arrestatie of eventuele veroordeling. Kan iemand waartegen vervolgens 
onomstotelijk bewijs is gevonden dat hij in drugs handelt vervolgens bezwaar maken 

                                                   
58 <http://raley.english.ucsb.edu/wp-content/Engl800/Pasquale-blackbox.pdf>. 
59 <https://www.wired.com/2017/04/courts-using-ai-sentence-criminals-must-stop-now/>. 
60 B. van der Sloot, ‘Beyond the access-use debate: regulating the analysis of information in the Big Data era in 
order to ensure reliability and trustworthiness’, in: Goslinga et al. (eds), 'Tax and Trust', Eleven International 
Publishing, 2018. 

42 

 

op grond van een discriminatoir beleid? Dat zal in de praktijk moeilijk zijn, terwijl een 
dergelijke beleidskeuze desalniettemin kan leiden tot structurele problematiek. 

9.  Materiële rechtsbescherming beperkt: ook de materiële reikwijdte van veel andere 

rechtsbegrippen die door Big Data onder druk kunnen komen te staan is in directe of 
indirecte wijze gelieerd aan het individu. Voorbeelden zijn de persoonlijke 
levenssfeer, menselijke waardigheid en individuele autonomie, maar ook het huis en 
de privésfeer. Een daarbijkomend probleem is dat onder meer door Big Data 
projecten, de afbakening tussen wat privé is en wat niet vervaagt. In het huis van de 
toekomst zijn steeds meer apparaten gelinkt met het internet en wordt er door 
apparaten constant gecommuniceerd met elkaar en met de buitenwereld. Door de 
introductie van smartphones en cloud computing dragen individuen een groot deel van 
hun privéleven constant bij zich. Het privéleven voltrekt zich niet langer primair in de 
woning of privésfeer van een persoon, maar overal.  

10. Verantwoordelijkheid moeilijk toe te delen: in toenemende mate wordt voor Big-Data 

analyse gebruik gemaakt van data die afkomstig is van andere partijen. Er is een risico 
dat de partij die gebruik maakt van de uitkomst van de analyse zich probeert te 
vrijwaren van verantwoordelijkheid. Zo kunnen overheidspartijen proberen gebruik te 
maken van data analyse uit de private sector wanneer zij de gewenste data of analyse 
methoden zelf niet voorhanden hebben; of kan getracht worden de 
verantwoordelijkheid voor fouten in de analyse door te schuiven naar de software 
ontwerper. Naast het ontlopen van verantwoordelijkheid kan dit ook voor individuen 
onderworpen aan Big Data-analyse problemen opwerpen: bij wie moet men beklag 
doen, of wie moet men voor de rechter dagen? Wat als verantwoordelijkheid wordt 
uitgesloten en er bij andere partijen in de keten niets te halen valt? 

 
1.5 Onderzoeksopzet 
 
Eerder heeft de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid een rapport geschreven over 
de inzet en regulering van Big Data binnen de Nederlandse overheid.

61 Daarin werd reeds de 

problematiek gesignaleerd die als uitgangspunt voor dit rapport geldt. Mede tegen deze 
achtergrond heeft de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid een aantal aanbevelingen 
gedaan die mogelijkheden bieden Big Data-besluiten (inclusief het voorproces dat daartoe 
leidt) te toetsen zonder direct te kijken naar persoonlijke schade of individueel klachtrecht.  
 
Ten eerste heeft de WRR aanbevolen om naast het verzamelen en het gebruik van gegevens 
ook te kijken naar de fase waarin data worden geanalyseerd. Het huidige rechtsstelsel zet met 
name in op het inkaderen van het verzamelen van gegevens, tenminste daar waar het duidelijk 
is dat de gegevens van een bepaald persoon afkomstig zijn of een bepaald persoon betreffen, 
en op het gebruik van gegevens, tenminste daar waar het mogelijk is om aan te tonen hoe dat 
gebruik een individu of een groep raakt. De WRR heeft aanbevolen om daarnaast ook te 
kijken naar de analyse-fase, waarin data geaggregeerd zijn en algoritmen op zoek gaan naar 
algemene correlaties en statistische patronen. Daar is geen specifiek individueel belang mee 
gemoeid, maar toch gaat met name daar nog veel mis, wat grote gevolgen heeft voor latere 
stadia van het Big Data gebruik. 
 

                                                   
61 WRR, ‘Big Data in een vrije en veilige samenleving’, WRR-rapport, Amsterdam University Press, Amsterdam 
2016. 

43 

 

Ten tweede heeft de WRR voorgesteld om een horizonbepaling in te voeren.

62 Veel wordt nu 

ingezet op de vraag of een nieuwe data-gedreven techniek of beleidstoepassing al dan niet de 
privacy van burgers schendt. Nog onvoldoende wordt gekeken naar de effectiviteit van 
nieuwe data-gedreven projecten. Omdat die projecten nog in de kinderschoenen staan is de 
effectiviteit niet altijd direct duidelijk. Toch zou er na 3 tot 5 jaar een evaluatie moeten 
komen. Na het verstrijken van deze horizonbepaling dient de dataverwerkende partij aan te 
tonen dat de data-analyse inderdaad effectief is gebleken. Als dat niet mogelijk is moet het 
dataverwerkingsprogramma fundamenteel worden herzien of worden stopgezet. De toetsing 
naar effectiviteit die de WRR hier voorstaat staat dus los van de vraag naar eventuele 
individuele schade aan persoonlijke belangen. Het gaat hierbij om de vraag of het überhaupt 
nodig is een dergelijk project op te tuigen.  
 
Ten derde stelt de WRR voor om te kijken naar collectieve belangenacties, mede in het licht 
van de ontwikkelingen in andere rechtsstelsels. In de huidige situatie is het klachtrecht sterk 
verbonden aan individuele schade en zijn de mogelijkheden voor collectieve procedures bij de 
rechter gebonden aan de criteria van artikel 3:305a van het Burgerlijk Wetboek.

63 De criteria 

zien met name op de belangorganisaties die een rechtsvordering kunnen instellen, daarnaast 
bepalen deze criteria dat er slechts bepaalde typen rechtsvorderingen mogelijk zijn, te weten: 
een rechterlijk gebod of verbod, of een verklaring voor het recht.

64 Deze bepaling speelt in de 

Big Data praktijk een beperkte rol. Onderzocht zou kunnen worden, aldus de WRR, in 
hoeverre deze rol zou kunnen worden uitgebreid.  
 
Dit onderzoek bouwt voort op het rapport van de WRR en onderzoekt de mogelijke 
herziening van het procesrecht in het licht van Big Data.  
 
De hoofdvraag van dit onderzoek is: Hoe zouden de mogelijkheden voor burgers en 
belangenorganisaties om besluitvorming op basis van Big Data-toepassingen te laten toetsen 
door de rechter desgewenst kunnen worden uitgebreid?  
 
Deze vraag wordt in drie deelvragen beantwoord: 

1.  Welke mogelijkheden en knelpunten zijn er in het huidige Nederlandse rechtsstelsel 

voor burgers en belangenorganisaties om besluitvorming op basis van Big Data-
toepassingen te laten toetsen door de rechter? 

2.  Welke additionele mogelijkheden bestaan er in het buitenland en zijn er beschreven in 

de literatuur en wat zijn daarvan de mogelijke voor- en nadelen? 

3.  Welke nieuwe mogelijkheden om besluitvorming op basis van Big Data-toepassingen 

te laten toetsen kunnen hieruit worden gedestilleerd en als inspiratie dienen voor een 
eventuele uitbreiding van het Nederlandse rechtsstelsel?  

 

                                                   
62 Met dergelijke bepalingen is bijvoorbeeld gewerkt in het kader van het bewaren van 
telecommunicatiegegevens, met name in het Verenigd Koninkrijk. 
63 Naast artikel 3:305a van het Burgerlijk Wetboek biedt het Burgerlijk Wetboek sinds 2005 één andere weg 
voor een collectieve afwikkeling: de Wet collectieve afwikkeling massaschade (WCAM). Echter, deze wet zet 
sterk in op financieel te duiden schade en schadevergoeding, collectieve claimregelingen kunnen hiermee bij de 
rechter verbindend worden verklaard. De rol binnen het recht op privacy en gegevensbescherming is dan ook 
beperkt. Niet in de laatste plaats ook omdat in het kader van een WCAM regeling de medewerking van de 
inbreukpleger vrijwillig is en niet afgedwongen kan worden. 
64 Hierbij moet worden opgemerkt tijdens dit onderzoek het Wetsvoorstel afwikkeling massaschade in 
collectieve actie aanhangig was. Inmiddels is de wet op 20 maart 2019 aangenomen. Aangezien deze tijdens het 
schrijven van het rapport nog niet inwerking is getreden wordt uitgegaan van de huidige wettekst van artikel 
3:305a BW. Er wordt waar mogelijk wel verwezen naar de nieuwe wet. 

44 

 

Deze studie richt zich met name op het gebruik van Big Data door de overheid, waarbij 
evenwel moet worden bedacht dat er in toenemende mate publiek-private samenwerkingen 
zijn en dat veel van de lessen die worden getrokken ten aanzien van de publieke sector ook 
kunnen worden geëxtrapoleerd naar de private sector.  
 
Het onderzoek kent de volgende structuur.  
 
Hoofdstuk 2 bespreekt de Nederlandse rechtspraktijk, namelijk het civielrecht (paragraaf 2), 
het bestuursrecht (paragraaf 3) en het strafrecht (paragraaf 4). Ten aanzien van ieder van deze 
rechtsgebieden wordt de status quo besproken, waaruit een focus op het individu, het 
individuele klachtenrecht en individuele schade zal blijken. Vervolgens zal steeds aan de orde 
komen welke alternatieven en openingen er reeds bestaan binnen het rechtsgebied. Daarbij zal 
ook worden gekeken naar niet direct aan Big Data gerelateerde rechtsgebieden waar al meer 
openingen bestaan. Tot slot zal worden geanalyseerd welke lacunes er nog bestaan ten 
aanzien van de rechtsmiddelen met betrekking tot Big Data processen. Dit hoofdstuk heeft 
een verkennend karakter en beoogt bestaande kennis en concepten bij elkaar te brengen en op 
een rij te zetten.  
 
Hoofstuk 3 bevat een rechtsvergelijking, waarin wordt onderzocht welke rechtsvormen er 
over de grens bestaan die als inspiratie voor de Nederlandse rechtspraktijk kunnen dienen. 
Allereerst zal worden stilgestaan bij de openingen die reeds zijn geboden in de jurisprudentie 
van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa (paragraaf 2) en 
in de wetgeving van de Europese Unie en de jurisprudentie van het Europees Hof van Justitie 
(paragraaf 3). Daarna zal een blik worden geworpen op de rechtspraktijk in België (paragraaf 
4), Duitsland (paragraaf 5), Frankrijk (paragraaf 6) en Verenigd Koninkrijk (paragraaf 7). Bij 
elk van deze landen is er niet voor gekozen om een algemeen beeld te geven of om een 
volledig overzicht na te streven, maar zijn steeds twee of drie interessante rechtsvormen 
geselecteerd voor nadere bestudering, die mogelijk de grootste meerwaarde hebben voor de 
Nederlandse rechtspraktijk. Daarnaast is kort onderzoek gedaan naar landen waar class 
actions en andere alternatieve vormen van dispute resolution bestaan; deze zijn niet 
beschreven in hoofdstuk 3, maar de lessen zijn wel meegenomen in de aanbevelingen die aan 
het eind van het rapport worden gegeven. 
 
Daarnaast zijn twee ondersteunende onderzoeksmethoden toegepast, waarvan de resultaten 
zijn verwerkt in het rapport, namelijk het doen van interviews en het houden van 
expertmeetings.  
 
Om een beter beeld te krijgen van de obstakels en knelpunten ten aanzien van het huidige 
rechtsstelsel en de mogelijke alternatieven zijn interviews gehouden met betrokkenen en 
experts op het gebied van Big Data en rechtsbescherming: Amnesty International Nederland 
(Doutje Lettinga & Nine de Vries ), Autoriteit Persoonsgegevens (Aleid Wolfsen), 
Belastingdienst (Raymond Kok), Bits of Freedom (David Korteweg), Boekx advocaten (Otto 
Volgenant & Charlotte Hangx), Bureau Brandeis (Christiaan Alberdingk Thijm), College 
voor de Rechten van de Mens (Jan-Peter Loof & Juliette Bonneur), Datavakbond (Reinier 
Tromp), Hoge Raad (Ybo Buruma), Landsadvocaat Pels Rijcken (Cécile Bitter), Nationale 
Ombudsman (Reinier van Zutphen & Martin Blaakman), Privacy First (Vincent Böhre), 
Public Interest Litigation Project (Jelle Klaas), Radboud Universiteit (Roel Schutgens & Joost 
Sillen) en schrijver/publicist (Maxim Februari). De bijlagen onder 6.1 van dit rapport bevatten 
de verslagen van deze interviews. 
 

45 

 

Daarbij moeten twee zaken worden opgemerkt.  
 
Ten eerste is er gepoogd meer interviews af te nemen met partijen die zelf aan de slag zijn 
met Big Data projecten, maar dat is (met uitzondering van de Belastingdienst) om 
verschillende redenen niet gelukt. De voor dit rapport geïnterviewde partijen geven derhalve 
geen gebalanceerd beeld van alle kanten en partijen die zich met Big Data bezighouden. 
Omdat de onderzoeksvraag voor dit rapport was hoe het Nederlands procesrecht zou kunnen 
worden aangepast is de nadruk gelegd op interviews met partijen die Big Data projecten ter 
toetsing voorleggen aan de rechter. Zij hebben hier het meest zicht op en kunnen het best 
aangeven welke verruimingen van het procesrecht hen in hun acties zouden faciliteren.  
 
Ten tweede ligt de nadruk van dit rapport, vanwege de daaraan ten grondslag liggende 
onderzoeksvraag, op de vraag hoe het Nederlandse recht zou kunnen worden aangepast en 
minder op de vraag of dat wenselijk is of welke mogelijke negatieve gevolgen er aan 
dergelijke aanpassingen kleven. In de voorgestelde reguleringsopties is geprobeerd om een zo 
breed mogelijk palet te schetsen aan mogelijke aanpassingen van het Nederlands procesrecht. 
Daarom is met name gebruik gemaakt van de interviews met mensen die mogelijke 
verbeterpunten hebben aangedragen. Dat wil niet zeggen dat alle geïnterviewden unaniem 
waren over de noodzaak tot herschikking van het Nederlands procesrecht of welke 
aanpassingen het meest gewenst waren. Cécile Bitter, Roel Schutgens en Joost Sillen waren 
bijvoorbeeld aarzelend over de noodzaak tot al te structurele aanpassingen van het Nederlands 
recht en alhoewel veel geïnterviewde procespartijen aangaven de voorkeur te hebben voor het 
civielrecht boven het bestuursrecht was één van de meest ervaren personen op het gebied van 
strategisch procederen, Jelle Klaas, het hier niet mee eens.  
 
Ook zijn twee workshops georganiseerd, één in Den Haag en één in Brussel, waarbij een 
aantal vooraanstaande specialisten een presentatie gaf en een groep van Nederlandse 
respectievelijk Europese beleidsmakers vervolgens werd uitgenodigd om de implicaties 
daarvan te bespreken voor het nationale en supranationale recht en de voor- en nadelen van de 
mogelijke alternatieven. Tijdens de workshop in Den Haag gaven Marlies van Eck 
(Universiteit Leiden), Vincent Böhre (Privacy First), Doutje Lettinga (Amnesty International 
Nederland), Otto Volgenant (Boekx advocaten) en Phon van den Biesen (Van den Biesen 
Kloostra Advocaten) een aftrap voor de discussie. Tijdens de workshop in Brussel waren dat 
Ianika Tzankova (Tilburg University), Wojciech Wiewiórowski (European Data Protection 
Supervisor), Marc Rotenberg (EPIC) en Max Schrems (NOYB – European Center for Digital 
Rights). De bijlage onder 6.2 van dit rapport bevat de verslagen van de workshops.  
 
Op basis van deze ondersteunende methoden en van de rechtsvergelijking in hoofdstuk 3, zijn 
vervolgens mogelijke reguleringsopties gedestilleerd. In hoofdstuk 4 wordt stilgestaan bij de 
vraag welke van de verschillende geanalyseerde rechtsfiguren als inspiratie voor de 
Nederlandse rechtspraktijk kunnen dienen en hoe die vorm zouden kunnen krijgen.  
 
Ten slotte wordt in hoofdstuk 5 een samenvatting gegeven en de reguleringsopties in 
perspectief geplaatst.  
 
 
  
 

 

46 

 

2. Het Nederlands rechtsstelsel 

 
 
2.1 Inleiding  
 
Hieronder zal een korte schets worden gegeven van het Nederlandse recht. Daarbij zal worden 
stilgestaan bij het civielrecht (paragraaf 2), het bestuursrecht (paragraaf 3) en het strafrecht 
(paragraaf 4). Steeds zal een driedeling worden gehanteerd: (1) er zal worden beschreven op 
welke wijze erbinnen het vakgebied een focus is op het individu, zijn rechten en zijn 
belangen, (2) er zal worden aangegeven dat er weliswaar beperkte mogelijkheden bestaan om 
individu overstijgende belangen te adresseren, (3) maar dat deze desalniettemin ontoereikend 
zijn om de met Big Data gemoeide problematiek te adresseren. Dit zal de opmaat bieden voor 
hoofdstuk 3, waarin wordt onderzocht in hoeverre rechtsvormen uit het buitenland mogelijk 
zouden kunnen worden gebruikt om lacunes in het Nederlandse recht aan- en op te vullen.  
 
2.2 Civielrecht  
 
2.2.1 Inleiding 
 
Dit onderdeel gaat in op de civielrechtelijke mogelijkheden voor individuen om op te komen 
voor hun eigen belangen zowel als de mogelijkheden onder civielrecht om op te komen voor 
collectieve of algemene belangen. Hierbij past een kanttekening. De focus binnen dit report 
ligt op Big Data gebruik van de overheid en daarmee procedures tegen de overheid. De 
effectiviteit van een civielrechtelijk optreden tegen een overheid wordt bepaald door twee 
componenten: een materieelrechtelijk en een procesrechtelijk. De materieelrechtelijke 
component heeft betrekking op de vraag of er adequate aansprakelijkheidsgrondslagen voor 
een civiele vordering tegen de overheid bestaan, terwijl een procesrechtelijk component 
betrekking heeft op de aanwezigheid van adequate procesrechtelijke mechanismen voor 
privaatrechtelijke handhaving van rechten. Deze analyse spitst zich toe op dat laatste: de 
procesrechtelijke mechanismen om via het civiele recht op te treden. Hierna wordt een schets 
gegeven van het meer traditionele civiele procesrecht waarin individuen opkomen voor 
individuele belangen. Vervolgens wordt ingegaan op de groei van meerpartijenverhoudingen 
en derdenwerking, waarbij de standaard twee-partijenverhouding al iets meer wordt 
losgelaten. De verschillende soorten schade aan meer dan een individu worden kort 
uiteengezet. Tot slot worden artikel 3:305a BW en de WCAM besproken wanneer het gaat om 
de bundeling van belangen of behartiging van collectieve belangen. 
 
2.2.2 Beschrijving status quo 
 
Traditioneel is het civiele recht, zowel het materiele als het procedurele, gericht op het 
reguleren van bilaterale rechtsverhoudingen. Het primaat in het civiel recht ligt bij 
partijautonomie. De nadruk op partijautonomie betekent onder andere dat de rechter in 
beginsel in het geding gebonden is aan de vorderingen en feiten zoals door partijen aan hem 
voorgelegd op grond van artikel 24 Rv. Daarnaast heeft een uitspraak gezag van gewijsde 
alleen tussen partijen en worden uitzonderingen met extra waarborgen omkleed.

65 De 

hoofdregel in het privaatrecht is nog altijd dat een contract alleen tussen partijen geldt en dat 

                                                   
65 Een voorbeeld hiervan is de WCAM. 

47 

 

derden daar geen rechten aan kunnen ontlenen.

66 Het relativiteitsbeginsel is hier leidend, een 

overeenkomst heeft in principe alleen gevolgen voor de contractspartijen en niet voor derden. 
Daarnaast zijn partijen aan de overeenkomst gebonden en speelt het vertrouwensbeginsel een 
belangrijke rol: 
 
“Partijen binden zich in hun overeenkomst aan elkaar en verder strekt de verbindende kracht 
van die overeenkomst zich niet uit. Een overeenkomst geeft derden geen rechten omdat 
partijen zich jegens hen niet hebben verbonden. Zij legt op derden geen verplichtingen omdat 
dezen daarin niet hebben toegestemd”.

67 

 
Wat geldt voor gebondenheid aan overeenkomsten geldt ook voor de uitleg van 
overeenkomsten. De standaardlijn in jurisprudentie van de Hoge Raad op basis van Haviltex 
bij de uitleg van overeenkomsten

68 benadrukt dat niet alleen taalkundige betekenis van de 

tekst in een overeenkomst leidend is bij de uitleg daarvan, maar ook wat partijen bij de 
overeenkomst over en weer van elkaar verwachten. Daarmee blijkt weer duidelijk dat de 
standaard is de verwachtingen van de partijen bij de overeenkomst en niet zozeer wat derden 
daarvan mochten verwachten. Ook bij de mogelijkheid tot schadevergoeding ligt in het BW 
de nadruk op het individu en individuele schade en dan nog specifieker, alhoewel niet 
uitsluitend, op vermogensschade.  
 
Aansprakelijkheid binnen het civiele recht volgt met name uit wanprestatie (6:74 BW) of een 
onrechtmatige daad (6:162 BW). Nu in het overeenkomstenrecht de nadruk nog steeds ligt op 
de bilaterale verhouding staan de individuele belangen van benadeelde en schadeveroorzaker 
centraal bij acties op basis van wanprestatie. Vergelijkbaar staat ook in het onrechtmatige-
daadsrecht het individuele belang van de benadeelde of schadeveroorzaker centraal. Artikel 
6:162 lid 1 BW stelt dan ook: “Hij die jegens een ander een onrechtmatige daad pleegt(…)”. 
De onrechtmatige daad kan gebaseerd zijn op een van de drie gronden uit lid 2, te weten: de 
inbreuk op een recht, een doen of nalaten in strijd met een wettelijke plicht of met hetgeen 
volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt.  
 
Met name bij de eerste grond, de inbreuk op een recht, spelen individuele belangen een rol. 
Het gaat hier om een individu dat specifiek in zijn of haar rechten is geschonden, ofwel in een 
persoonlijkheidsrecht, ofwel in een vermogensrecht. Voorbeelden zijn een privacy schending, 
een schending van de lichamelijke integriteit of een beschadiging van iemands eigendom. De 
laatste categorie, de schending van een maatschappelijke norm, is echter de meest 
voorkomende grond. Ook hier draait het om de verhouding tussen de schadeveroorzaker en de 
benadeelde en de bescherming van de belangen van de benadeelde.  
 
De procedure is erop geënt vast te stellen dat er een schending is, er geen 
rechtvaardigingsgrond voor de schadeveroorzaker is, er toerekenbaarheid van de 
schadeveroorzakende handeling aan de schadeveroorzaker mogelijk is, schade (ofwel 
vermogensschade of ander nadeel) vastgesteld kan worden, en er een causaal verband is 
tussen de handeling en de schade. Daarnaast is er de relativiteitsnorm van artikel 6:163 BW 
die erin voorziet dat de overtreden norm ook ter bescherming van het geschonden belang 
dient. 
  

                                                   
66 HR 11 juli 2014 (Eneco Holding / Stichting Ronde van Nederland).  
67 C.E. Du Perron, Overeenkomst en derden: een analyse van de relativiteit van de contractswerking (diss. 1999). 
68 HR 13 maart 1981, NJ 1981/635 (Haviltex) 

48 

 

2.2.3 Beschrijving bestaande alternatieven 
 
In deze paragraaf wordt ingegaan op de ontwikkelingen in het civielrecht waarmee het 
traditionele paradigma van een individueel belang en individuele schade wordt opgerekt. 
Eerst worden uitzonderingen op bilaterale rechtsverhoudingen en uitzonderingen op het 
standaard individueel belang van vermogensschade kort besproken. Vervolgens worden de 
mogelijkheden tot behartiging van collectieve en algemene belangen uiteengezet. 
 
2.2.3.1 Meerpartijen verhoudingen, derdenwerking en schade 
 
De maatschappelijke werkelijkheid is vaak anders dan een ‘simpele’ bilaterale 
rechtsverhouding. Door de economische vooruitgang en de globalisering is in de samenleving 
schaalvergroting opgetreden; partijen raken steeds meer met elkaar verweven en van elkaar 
afhankelijk. Ook binnen Big Data processen van overheidssectoren neemt de rol van private 
actoren toe, bijvoorbeeld op het gebied van data science expertise en het ontwikkelen van 
algoritmen. Zo ontstaat er een veelheid aan actoren die een rol spelen bij een vermeende 
inbreuk. Er zijn dan ook uitzonderingen op het uitgangspunt als vervat in het 
relativiteitsbeginsel.

69 Ook kan wanprestatie een onrechtmatige daad opleveren jegens een 

derde.

70 Daarnaast is er in het algemeen derdenwerking mogelijk, bijvoorbeeld van 

exoneratiebedingen,

71 zijn er op grond van artikel 6:253 BW derdenbedingen mogelijk, en op 

grond van artikel 6:252 BW kwalitatieve verplichtingen.  
 
Een punt van belang bij processen die breder zijn dan een bilaterale relatie en die het 
individuele belang overstijgen is de schade. De omvang van de schade, waaruit deze bestaat 
en bij wie deze zich voordoet is niet altijd duidelijk. Een type schade dat toe kan nemen bij 
schaalvergroting is massaschade. Dat is schade die het gevolg is van een gebeurtenis of 
gelijksoortige gebeurtenissen, waardoor aan een veelheid van personen schade is toegebracht, 
waarvoor een of meer personen aansprakelijk kunnen worden gehouden.

72  

 
In de literatuur worden verschillende definities gegeven van het begrip massaschade.

73 Ook 

wordt aangegeven dat het vanwege de vele verschijningsvormen en de complexiteit van de 
materie het moeilijk is om één allesomvattende definitie te geven van het begrip 
massaschade.

74 De kern van de definities komt echter vaak overeen: het gaat om een groep 

                                                   
69 Hoge Raad van 11 juli 2014 (Eneco Holding / Stichting Ronde van Nederland). 
70 Zie bijvoorbeeld HR 14 juli 2017 ECLI:NL:HR:2017:1355. 
71 HR 7 maart 1969, ECLI:NL:HR:1969:AB7416 (Gegaste uien); HR 13 januari 1979, 
ECLI:NL:HR:1979:AC2298 (Securicor); HR 20 juni 1986, ECLI:NL:HR:1986:AD5694 (Deka-
Hanno/Citronas); HR 9 juni 1989, ECLI:NL:HR:1989:AC0927 (Gestolen Hammen); HR 21 januari 2000, 
ECLI:NL:HR:2000:AA4429 (Sungreen). 
72 

Een definitie van het begrip “massaschade’ wordt in de wet niet gegeven. Wel gaat het volgens artikel 7:907 

lid 1 BW om “schade die is veroorzaakt door een gebeurtenis of gelijksoortige gebeurtenissen.” Daarnaast is in 
de literatuur bovenstaande omschrijving overgenomen en als volgt aangevuld: “waardoor een of meer personen 
aansprakelijk zijn en waarbij er een veelheid is van ‘personen aan wie de schade is veroorzaakt”. A.I.M. Van 
Mierlo e.a., ‘Het wetsvoorstel collectieve afwikkeling massaschade’, Den Haag: Boom juridische uitgevers, 
2005, p. 12. 
73 Bijvoorbeeld gebeurtenissen die voor vele mensen tot schade kunnen leiden: J. Spier e.a., ‘Verbintenissen uit 
de wet en Schadevergoeding’, Deventer: Wolters Kluwer 2015, p. 403. “Massale schadegevallen waarbij een of 
enkele veroorzakers” en regelmatig “honderden of (tien) duizenden benadeelden betrokken kunnen zijn”: K. Van 
Doorn en M. De Bruijn, ‘Collectieve afwikkeling van massaschade. Verdeelsleutel voor vergoedingen aan 
individuele benadeelden’, NJB 2013, 2856, p. 1. “Een groot aantal personen gedupeerd is door dezelfde (soort) 
gebeurtenis en daarom voor het schadeverhaal dezelfde althans nauw verwante feitelijke en juridische vragen 
beantwoording behoeven.”: R. S. Meijer, ‘Massaschade’, Ars Aequi 2007, AA20070748, p. 748. 
74 R. S. Meijer, ‘Massaschade’, Ars Aequi 2007, AA20070748, p. 748. 

49 

 

benadeelden die schade heeft geleden en te maken heeft met één of een aantal 
schadeveroorzakende partij(en). Het gaat hier dan om een situatie waarbij hoewel een grote 
groep mensen een geschil heeft met de overheid, gelijke juridische en feitelijke vragen aan dat 
geschil ten grondslag liggen.

75 

 
In de literatuur wordt tevens onderscheid gemaakt tussen twee soorten massaschades: 
strooischade

76 en substantiële massaschade. Dit onderscheid wordt gemaakt op grond van de 

opportuniteit ten aanzien van het instellen van een individuele schadevergoedingsactie per 
benadeelde aan de hand van een kosten-baten analyse.

77 Het betekent dat wordt gekeken naar 

de kans en kosten van individueel procederen. Bij strooischade gaat het om gevallen, waarbij 
de schade (financieel of anderszins) bezien zo ‘klein’ is, dat men niet snel geneigd zal zijn om 
individueel te procederen.

78 Het individuele nadeel dat gedupeerden lijden is bij strooischade 

relatief gering.

79 Een individuele actie zal met het oog op kosten en moeite niet lonen.  

 
Bij strooischade moet men denken enerzijds aan bijvoorbeeld schade opgelopen door 
verkeerde kostenberekeningen door telefonie-, energie-, of internetbedrijven.

80 Ook kan 

gedacht worden aan schade als gevolg van vertragingen in het openbaar vervoer

81 of aan 

schade opgelopen ten gevolge van misleidende loterijen.

82 Anderzijds kunnen ook 

schendingen van gegevensbeschermingsrechten onder strooischade worden gerangschikt, 
omdat de omvang van de individuele, in de eerste plaats en vooral immateriële, schade het 
voor rechtzoekenden niet lonend of opportuun maakt om daartegen op te treden. De meest 
aangewezen manier om in gevallen van strooischade handhavend op te treden is via een 
collectieve actie. Voor zover in gevallen van strooischade individuele acties worden ingesteld, 
gebeurt dat ofwel in het kader van een zogenoemde proefprocedure, ofwel in combinatie met 
een collectieve actie. Bij substantiële massaschade gaat het om schade waarbij een individuele 
actie opportuun is in het licht van de uitkomst en een kosten-baten analyse.

83 Deze categorie 

blijft hier verder buiten beschouwing, omdat data-inbreuken niet onder deze definitie van 
substantiële massaschade vallen. 
 
In het geval van Big Data processen kan de schade echter ook bestaan uit andere schade dan 
vermogensschade. Burgers kunnen zich geschaad voelen bijvoorbeeld in hun recht op privacy 
of non-discriminatie zonder dat er sprake is van rechtstreekse financiële gevolgen. Hoewel 
civielrechtelijke procedures sterk gekoppeld zijn aan vermogensschade zijn er mogelijkheden 
om ander soort schade te erkennen. Artikel 6:106 BW opent de mogelijkheid immateriële 
schadevergoeding of smartengeld toe te kennen. Het moet dan gaan om lichamelijk letsel, een 
schending van de eer of goede naam van een persoon, of ander nadeel. In de jurisprudentie 

                                                   
75 

“De mate waarin sprake is van gemeenschappelijkheid in de feitelijke en in de juridische vraagstelling kan 

variëren, en zal vaak samenhangen met de aard van de normschendende gebeurtenis”: I. N. Tzankova, ‘Toegang 
tot het recht bij massaschade’, Deventer: Kluwer 2007, p. 1. 
76 I. N. Tzankova, ‘Strooischade: een verkennend onderzoek een nieuw rechtsfenomeen’, 2005, Den Haag. 
77 I. N. Tzankova, ‘Toegang tot het recht bij massaschade’, Deventer: Kluwer 2007, p. 3. 
78 W. H. Van Boom, I. N. Tzankova, ‘Toegang tot het recht bij massaschade’, Dissertatie Universiteit van 
Tilburg 2007, WPNR 2008, p. 2.  
79 G. Van Dijck, K. Van Doorn & I. Tzankova, ‘Reguleren van de afwikkeling van massaschade. Over opt-
in/opt-out, inzichten voor de praktijk en de noodzaak van meer (empirisch) onderzoek’, NJB  2011, p. 4. 
80  W. H. Boom e.a. ‘Strooischade. Een verkennend (rechtsvergelijkend) onderzoek naar de mogelijkheden tot 
optreden tegen strooischade in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, Rotterdam: Erasmus 
universiteit Rotterdam, 2009, p. 7. 
81 W. H. Boom e.a., p. 109 
82 W. H. Boom e.a., p. 110. 
83 I. N. Tzankova, ‘Toegang tot het recht bij massaschade’, Deventer: Kluwer 2007, p. 2.  

50 

 

van de Hoge Raad is bevestigd en verder uitgewerkt dat het kan gaan om lichamelijk letsel,

84 

een schending van de eer of goede naam van een persoon

85 of ander nadeel zoals geestelijk 

letsel.

86 De categorie ‘ander nadeel’ kan volgens de wetsgeschiedenis ook zien op een inbreuk 

op rechten zoals het recht op de persoonlijke levenssfeer.

87 Artikel 6:106 lid 1 sub a BW stelt 

wel de voorwaarde dat de aansprakelijke persoon het oogmerk moet hebben gehad dit nadeel 
toe te brengen. Bij de hierboven genoemde gevallen gaat het dus niet om het stuk 
vermogensschade dat samenhangt met bijvoorbeeld het herstel van lichamelijk letsel, maar 
het stuk schade dat niet een duidelijke waarde heeft, zoals pijn, affectieschade of 
schokschade. De immateriële schadevergoeding kan verschillende functies vervullen, zo kan 
het gaan om compensatie van pijn of verdriet, of genoegdoening aan de benadeelde voor een 
geschokt rechtsgevoel, daarnaast zou er van een immateriële schadevergoeding een 
preventieve werking uit kunnen gaan.

88 De schadevergoeding wordt door de rechter naar 

billijkheid vastgesteld waarbij rechtseenheid wordt beoogd maar de rechter desalniettemin een 
grote discretionaire bevoegdheid heeft.

89 

 
2.2.3.2 Collectieve acties 
 
Naast de standaardacties door individuele belanghebbenden die opkomen voor hun eigen 
belangen, kunnen ook collectieve acties worden gestart met een beroep op art. 3:305a e.v. 
BW. Deze kan betrekking hebben op een algemeen belang en/of op een groepsbelang. Een 
algemeen belang-actie raakt een ieder, een groepsactie raakt primair de belangen van een 
specifieke groep. Problemen met Big Data kunnen tot algemeen belang-acties nopen wanneer 
het gaat om Big Data inzet die bijvoorbeeld de maatschappij als geheel raakt en ingebed is in 
algemeen beleid. Zo zijn er bijvoorbeeld procedures geweest als de zaak omtrent de 
bewaarplicht telecommunicatie gegevens waarbij een wet buiten werking werd gesteld.

90 Bij 

collectieve belangen kan gedacht worden aan de inzet van Big Data op een specifiek terrein of 
een bepaald geografisch gebied waar belangen van een groep op het spel staan. Financiële 
schades zullen eerder als een collectieve groepsactie kwalificeren, hoewel zij via de 
bescherming van een enger groepsbelang indirect aan de behartiging van een groter en ruimer 
algemeen belang kunnen bijdragen.

91  

 
Het Nederlandse collectief actierecht is neergelegd in artikel 3:305a e.v. BW. Dit artikel trad 
in 1994 in werking. Een van de redenen voor de invoering van een algemene regeling 
betreffende een collectief actierecht, was het kunnen optreden van belangenorganisaties, 
wanneer voor individuen beperkte schade op het spel stond, maar er gebundeld sprake was 
van aanzienlijke belangen. Ook werd de drempel voor belangenorganisaties lager om naar de 
rechter te stappen, waardoor het makkelijker zou worden voor benadeelden om voor hun 
rechten op te komen met behulp van de belangenorganisaties. Via de collectieve actie kan een 

                                                   
84 HR 20 september 2002, NJ 2004, 112 (Coma-arrest); HR 29 juni 2012, NJ 2012, 410. 
85 HR 4 oktober 2013, NJ 2013, 479. 
86 HR 26 oktober 2001, NJ 2002, 216. 
87 Zie Toelichting vraagpunt 11, Parl. Gesch. Boek 6, p. 371; MvA II, Parl. Gesch. Boek 6, p. 380; VV II, Parl. 
Gesch. Boek 6, p. 379 en MO, Parl. Gesch. Boek 6, p. 382-383. 
88 G. J. M. Verburg, Vaststelling van smartengeld (diss.), Meijers-reeks, Deventer: Kluwer 2009, p. 3. 
89 G. J. M. Verburg, Vaststelling van smartengeld (diss.), Meijers-reeks, Deventer: Kluwer 2009. 
90 Rechtbank Den Haag, 11 maart 2015, ECLI:NL:RBDHA:2015:2498. 
91 Bijvoorbeeld: het collectief optreden van benadeelde consumenten in het beleggingsverzekeringsdossier heeft 
primair tot doel om hun groepsbelang te dienen en een oplossing te vinden voor het door hen aangeschafte 
product. Het kan subsidiair een meer algemeen (consumenten) belang dienen dat verzekeraars transparant 
moeten zijn over door hen aangeboden financiële producten en/of dat financiële instellingen geen ondeugdelijke 
financiële producten op de markt moeten brengen. 

51 

 

stichting of een vereniging een vordering instellen bij de rechter voor een groep benadeelden 
die massaschade heeft geleden. Dit ter behartiging van de belangen van deze benadeelden.  
 
Op grond van artikel 3:305a lid 1 BW kan een vereniging of stichting die een volledige 
rechtsbevoegdheid heeft “een rechtsvordering instellen die strekt tot bescherming van 
gelijksoortige belangen van andere personen, voorzover zij deze belangen ingevolge haar 
statuten behartigt”. Het moet in casu gaan om een stichting omschreven in de artikelen 2:285 
tot en met 2:305 BW. Onder vereniging wordt volgens artikel 2:285 verstaan: “Een door een 
rechtshandeling in het leven geroepen rechtspersoon, welke geen leden kent en beoogt met 
behulp van een daartoe bestemd vermogen een in de statuten vermeld doel te 
verwezenlijken.” Bij een vereniging gaat het om een vereniging in de zin van artikelen 2:26 
tot en met 2:52 BW. Een vereniging is volgens artikel 2:26 lid 1 BW “een rechtspersoon met 
leden die is gericht op een bepaald doel”.  
 
Als het gaat om belangenbehartiger in de zin van artikel 3:305a BW, moet het gaan om een 
vereniging of stichting die een volledige rechtsbevoegdheid heeft. Een vereniging is, in 
tegenstelling tot een stichting, niet automatisch volledig rechtsbevoegd. Om een volledige 
rechtsbevoegdheid te hebben, moeten de statuten van de vereniging opgenomen zijn in een 
notariële akte. Daarnaast moet volgens lid 1 van artikel 3:305a BW het belang van de 
stichting of vereniging in de statuten staan. Daarnaast moeten er “activiteiten op het 
desbetreffende gebied zijn ontplooid,”

92 maar in de praktijk kan vrij snel daaraan voldaan zijn.  

 
Vrijwel iedere vordering kan worden ingesteld in een collectieve actie. Hierbij valt te denken 
aan een ontbinding van een overeenkomst, nakoming van een overeenkomst, een rechtelijk 
ge- of verbod, een rectificatie (op grond van artikel 6:167 BW) of een nakoming van een 
overeenkomst of ongedaanmakingsverbintenis. Er is wel een grote uitzondering: een 
collectieve schadevergoedingsvordering is niet mogelijk. Er is bewust gekozen voor het niet 
kunnen vorderen van een schadevergoeding in de vorm van geld: “Wegens het uitgangspunt 
dat schadevergoeding moet worden uitgekeerd aan personen die deze schade hebben geleden 
en wegens de technisch-juridische problemen die zouden ontstaan.”

93 Uit de memorie van 

toelichting blijkt dat een vordering tot schadevergoeding afhangt van verschillende 
individuele omstandigheden, bijvoorbeeld de mate van eigen schuld aan de zijde van de 
benadeelden, de mate van eigen schuld bij het causale verband of bijvoorbeeld andere 
factoren die een rol spelen bij het causale verband.

94 Willen gedupeerden een 

schadevergoeding toch in de vorm van geld, dan zullen zij alsnog individueel naar de rechter 
moeten stappen om een dergelijke vergoeding te krijgen. De belangenorganisatie zal in dit 
geval om een declaratoir vonnis vragen, op basis waarvan individuen zelf naar de rechter 
zouden kunnen stappen. 
 
Volgens lid 2 van artikel 3:305a BW kan gevergd worden dat de rechtspersoon, dus in dit 
geval de vereniging of de stichting, eerst door middel van overleg met de gedaagde tot het 
gevorderde doel tracht te komen. De rechtspersoon kan hiervoor een verzoek tot overleg, 
onder vermelding van het gevorderde, indienen bij de benadeelde. Doet de rechtspersoon dit 
niet, dan kan deze rechtspersoon niet-ontvankelijk verklaard worden. Ook kan een 
rechtspersoon volgens lid 2 niet-ontvankelijk verklaard worden “indien met de 
rechtsvordering de belangen van de personen ten behoeve van wie de rechtsvordering is 
ingesteld onvoldoende gewaarborgd zijn”. Deze bepaling is in 2013 toegevoegd om te 

                                                   
92 

C. J. J. M. Stolker, ‘T&C, commentaar op art 3:305a BW’, Deventer: Wolters Kluwer 2013,  p. 4. 

93 

C. J. J. M. Stolker, ‘T&C, commentaar op art 3:305a BW’, Deventer: Wolters Kluwer 2013,  p. 5. 

94 Kamerstukken II 2003/4, 29414, 3, p. 5 (MvT). 

52 

 

voorkomen dat “claimstichtingen het collectief actierecht zouden gebruiken voor eigen 
commerciële doelstellingen”.95 
 
Naast de collectieve actie onder artikel 3:305a e.v. BW zou ook als collectieve 
afdoeningsmodaliteit kunnen worden gezien de mogelijkheid tot het verbindend verklaren van 
een schikking. De verbindendverklaring van een schikking, gebaseerd op de Wet Collectieve 
Afwikkeling Massaschade (WCAM), kan de afwikkeling van schade op grote schaal 
faciliteren.  
 
De WCAM is geïmplementeerd in boek 7 van het BW in de artikelen 7:907-910 BW en in het 
Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) in de artikelen 1013 – 1018a Rv. Nadat 
onderhandeld is tussen een of meerdere belangenbehartigers van benadeelden en 
schadeveroorzakers en hieruit een schikkingsovereenkomst is voortgekomen kan een 
verzoekschrift worden ingediend om deze schikking door het Hof Amsterdam verbindend te 
laten verklaren.

96 Benadeelden zijn dan aan de schikking verbonden tenzij ze kiezen voor een 

opt-out. De WCAM is ingevoerd in 2005 naar aanleiding van de DES-zaak. Eiseressen in de 
DES-zaak waren de zogenaamde ‘DES-dochters’ die leden aan een lichamelijke aandoening 
veroorzaakt door het gebruik van DES-tabletten door hun moeders tijdens de zwangerschap.

97 

Op 9 oktober 1992 oordeelde de Hoge Raad dat er sprake was van hoofdelijke 
aansprakelijkheid van de farmaceutische producenten.

98 In deze zaak ging de Hoge Raad in 

op artikel 6:99 BW en vraagstukken van causaliteit en bewijs. Een stichting die opkwam voor 
de belangen van de benadeelden heeft vervolgens in 2000 een schikking getroffen met de 
farmaceutische bedrijven en met verzekeraars.

99  

 
In 2005 volgde de WCAM procedure: een verzoekschrift tot verbindend verklaring van de 
schikking werd ingediend en op 1 juni 2006 verklaarde het Hof Amsterdam

100 de schikking 

verbindend. Vervolgens bleek dat na het voldoen van alle verplichtingen er nog een ruim 
bedrag van het schikkingsbedrag overbleef en er werd een tweede schikking getroffen ten 
aanzien van de DES-kleinkinderen voor schade bestaande uit handicaps die kunnen 
voortkomen uit vroeggeboorte door het gebruik van het DES-hormoon. In 2013 werd een 
verzoekschrift ingediend om het overgebleven bedrag aan te wenden voor de tweede 
schikkingsovereenkomst en op 24 juni 2014 werd de schikking door het Hof Amsterdam 
verbindend verklaard.

101  

 
Opvallend is dat de WCAM in eerste instantie is ingevoerd naar aanleiding van letselschade 
en productaansprakelijkheid, maar daarna vooral gebruikt is in zaken waar vermogensschade 
centraal staat, zoals zaken rondom beleggingen, verzekeringen en effecten lease. De zes 
verbindendverklaringen die volgden waren in de volgende zaken: de Dexia-zaak in 2007;

102 

de Vie d’Or zaak in 2009;103 de Shell-zaak, ook in 2009;104 de Vedior-zaak, ook in 2009;105 de 

                                                   
95 C.J.J. M. Stolker, ‘T&C, commentaar op art 3:305a BW’, Deventer: Wolters Kluwer 2013, p. 26. 
96 Zie ook I. Tillema, ‘Tien jaar WCAM: een overzicht’, MvO 2016 nr. 3 & 4, p. 90. 
97 HR 9 oktober 1992, NJ 1994/535, r.o. 1. 
98 HR 9 oktober 1992, NJ 1994/535. 
99 Tillema, MvO 2016 nr. 3 & 4, p. 92 
100 Hof Amsterdam 1 juni 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AX6440. 
101 Hof Amsterdam 24 juni 2014, ECLI:NL:GHAMS:2014:2372. 
102 Hof Amsterdam 25 januari 2007, ECLI:NL:GHAMS:2007:AZ7033. 
103 Hof Amsterdam 29 april 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BI2717. 
104 Hof Amsterdam 29 mei 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BI5744. 
105 Hof Amsterdam 15 juli 2009, ECLI:NL:GHAMS:2009:BJ2691. 

53 

 

Converium-zaak in 2012;

106 en de DSB-zaak in 2014.107 Het aantal verbindendverklaringen 

tot dusver is maar beperkt waarmee de WCAM niet tot een claimcultuur lijkt te leiden. Echter, 
er is een aantal probleempunten. In een aantal zaken, zoals bij DSB en Dexia, waren er 
meerdere belangenbehartigers betrokken die met elkaar concurreerden, wat vragen oproept 
over de kwaliteit van de belangenbehartigers. Daarnaast is het maar de vraag of de WCAM 
tegemoet komt aan alle belangen van benadeelden. Zo concludeert Van Doorn dat de 
collectieve afwikkeling weliswaar kosten en inspanningen voorkomt, maar tekort kan doen 
aan individuele belangen van benadeelden.

108 In 2013 is de WCAM nog gewijzigd.109 Zo was 

het van 2005 tot 2013 alleen mogelijk vorderingen tot schadevergoeding verbindend te laten 
verklaren maar kunnen nu na de wijziging ook andersoortige aspecten van een dergelijke 
schikking verbindend verklaard worden.

110 

 
Volledigheidshalve wordt hier ook de inmiddels aangenomen Wet afwikkeling massaschade 
in collectieve actie besproken.

111 De directe aanleiding voor een wetsvoorstel112, dat op 15 

november 2016 werd ingediend bij de Tweede Kamer, werd gevormd door de motie Dijksma 
uit 2011, waarin de wens werd geuit om de mogelijkheden tot collectief schadeverhaal in de 
wet te regelen ten einde de slagvaardigheid van het collectieve actie-recht te vergroten.

113 Het 

momentum werd door een samenwerkende lobby van de meer gevestigde belangenbehartigers 
en advocaten van verweerders gebruikt om tevens een tweetal knelpunten van de huidige 
regeling te adresseren: de concurrerende belangenorganisaties met soms twijfelachtige 
governance en commerciële motieven

114 en het bereiken van finaliteit bij de massaschade-

afwikkeling.

115 Dat resulteerde in 2015 in een “Aanbeveling van de Juristengroep”116 die de 

basis vormde voor het wetsvoorstel.

117 Uiteindelijk is het voorstel op 20 maart 2019 

aangenomen tot wet.

118 

 
De Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie voegt de mogelijkheid toe dat de rechter 
een schadevergoeding vaststelt in een collectieve procedure. Op Europees niveau ligt er een 
wetsvoorstel voor een richtlijn op het gebied van collectieve belangenbehartiging van 
consumenten.

119 Dit ontwerp voor een richtlijn zou voor de Nederlandse wetgever een steun 

                                                   
106 Hof Amsterdam 17 januari 2012, ECLI:NL:GHAMS:2012:BV1026. 
107 Hof Amsterdam 4 november 2014, ECLI:NL:GHAMS:2014:4560. 
108 C. J. M. van Doorn, ‘De mensen achter de grote getallen’, NTBR 2016/21. 
109 Stb. 2013, 256. 
110 C. J. M. Klaassen, ‘De rol van de (gewijzigde) WCAM bij de collectieve afwikkeling van massaschade 'en 
nog wat van die dingen' , AA 627, 2013, p. 630. 
111 Tijdens het schrijven van het rapport was het wetsvoorstel nog aanhangig. Inmiddels is het op 20 maart 2019 
aangenomen tot wet. 
112  Kamerstukken II 2016/2017, 34608, nr. 2  
113 Kamerstuk 2011/12, 33 000 XIII, nr. 14. 
114 Zie ook W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen’, WPNR 2017/7145, § 3.2,. 
115 R. M. Hermans, De oorzaken van het niet totstandkomen van collectieve schikkingen in massaschadezaken 
in: M. Holtzer, A. F. J. A. Leijten en D. J. Oranje (red.), ‘Geschriften vanwege de Vereniging Corporate 
Litigation’, 2014-2015, Deventer, Kluwer. 
116 De Juristengroep die de Aanbevelingen heeft opgesteld, bestaat uit Olav Haazen, Femke Hendriks, Niels 
Lemmers, Jurjen Lemstra, Daan Lunsingh Scheurleer en Brechje van der Velden. 
117 Voor een kritische bespreking van wat de wetgever links heeft laten liggen zie C. M. D. S Pavillon & D. G. J. 
Althoff, ‘Wijze raad is halve daad of veel raad maar weinig baat?, Maandblad voor Vermogensrecht 2017, afl. 3, 
p. 104-115. 
118 Wet van 20 maart 2019 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van Burgerlijke 
Rechtsvordering teneinde de afwikkeling van massaschade in een collectieve actie mogelijk te maken (Wet 
afwikkeling massaschade in collectieve actie), Stb. 2019, 130. 
119 Voorstel voor Richtlijn representatieve vorderingen ter bescherming van de collectieve belangen van 
consumenten (COM 2018 (184)). 

54 

 

in de rug kunnen zijn om ook in Nederland een schadevergoedingsactie te introduceren op 
collectief niveau.

120 De Europese richtlijn beoogt geen totale harmonisatie dus laat het de 

Nederlandse wetgever vrij om zelf regels te stellen. De Wet afwikkeling massaschade in 
collectieve actie beoogt geen veranderingen aan te brengen in het huidige materiele 
aansprakelijkheids- en schadevergoedinsrecht. Er wordt alleen de mogelijkheid gecreëerd om 
een schadevergoeding ook op collectief niveau te eisen. De hoofdlijnen van het wetsvoorstel 
en de nieuwe wet zijn als volgt:  
 

•  De wet wil schikken aantrekkelijker maken door verbetering van de kwaliteit 

van collectieve belangenbehartigers, coördinatie van collectieve procedures en 
meer finaliteit. 

•  Er komt één regime voor collectieve acties op grond van artikel 3:305a BW, 

ongeacht of ze strekken tot schadevergoeding in geld of niet. 

•  De ontvankelijkheidseisen voor belangenorganisaties voor het instellen van 

een collectieve vordering worden aangescherpt op het punt van governance, 
financiering en representativiteit. Een uitzondering geldt voor bepaalde 
gevallen waarin het stellen van deze eisen disproportioneel zouden zijn. 

•  Een collectieve vordering moet een voldoende nauwe band hebben met de 

Nederlandse rechtssfeer. 

•  Alle collectieve acties moeten als vorderingsprocedure worden aangebracht bij 

de rechtbank Amsterdam en worden aangetekend in een register voor 
collectieve acties. 

•  Als meer belangenorganisaties een collectieve vordering willen instellen voor 

dezelfde gebeurtenis of gebeurtenissen over soortgelijke feitelijke en 
rechtsvragen, wijst de rechter uit hun midden de meest geschikte aan als 
Exclusieve Belangenbehartiger voor alle gedupeerden. 

•  De niet-aangewezen belangenbehartigers blijven wel partij in de procedure. 
•  Na aanwijzing van de Exclusieve Belangenbehartiger kunnen gedupeerden 

zich aan de collectieve belangenbehartiging onttrekken door een opt out. 

•  De uitspraak van de rechter in de procedure is bindend voor alle gedupeerden 

die geen opt out hebben ingeroepen.

121  

 
De wet beoogt schikken aantrekkelijker te maken door verbetering van de kwaliteit van 
collectieve belangenbehartigers, coördinatie van collectieve procedures en meer finaliteit. Om 
dit te bereiken wordt één regime voor alle collectieve acties geïntroduceerd, ongeacht of ze 
strekken tot vergoeding in geld of een algemeen belang actie betreffen en worden de 
ontvankelijkheidseisen voor belangenorganisaties aangescherpt op het punt van governance, 
financiering en representativiteit. De Claimcode, een zelfreguleringsinitiatief dat governance 
verbetering van belangenorganisaties nastreeft, is wettelijk verankerd. Financiële draagkracht 
zal expliciet getoetst gaan worden en van belangenorganisaties wordt een voldoende grote 
achterban verlangd. Feitelijk komen deze wijzigingen erop neer dat van een 
belangenorganisatie die van plan is een 305a-actie in te stellen verlangd zou kunnen worden 
een deskundig en professioneel driekoppig bestuur te hebben en dito raad van toezicht, een 
website moet onderhouden die aan allerlei content vereisten moet voldoen en het bestaan van 
een achterban moet kunnen laten zien. Ook zal van de belangenorganisatie worden verlangd 
om aan te tonen dat zij voldoende financiële middelen heeft om de actie deugdelijk te voeren 
en tot een goed einde te brengen. Jaarlijks moet een financiële verantwoording via een 
accountant worden afgelegd. 
                                                   
120 Tweede Kamer, vergaderjaar 2017–2018, 34 608, nr. 11. 
121 Tweede Kamer, vergaderjaar 2016–2017, 34 608, nr. 3. 

55 

 

 
Tevens wordt er een scope rule geïntroduceerd die ervoor moet zorgen dat de collectieve 
vordering voldoende nauwe band heeft met de Nederlandse rechtssfeer, maar deze eis lijkt 
geen belemmering voor een 305a-actie te zijn. Als meer partijen een collectieve vordering 
willen instellen voor dezelfde gebeurtenis of gebeurtenissen over soortgelijke feitelijke en 
rechtsvragen, wijst de rechter uit hun midden de meest geschikte aan als exclusieve 
belangenbehartiger (ebb) voor alle gedupeerden. Een openbaar register, waarin collectieve 
acties moeten worden gemeld, moet dit proces faciliteren. Na de aanwijzing van een ebb 
kunnen gedupeerden zich aan de procedure onttrekken door middel van opt out. De uitspraak 
van rechtbank Amsterdam die bij uitsluiting bevoegd is om collectieve vorderingen te 
beoordelen is vervolgens bindend voor alle benadeelden die niet zijn uitgestapt.  
 
Hoewel er ook waardering is voor de wet, lijkt de kritische toon te domineren.

122 Een van de 

aangevoerde bezwaren ten tijde van het aanhangige wetsvoorstel was dat het onnodig de 
voorwaarden voor alle collectieve acties verzwaart, waaronder de algemeen belangacties, en 
niet alleen voor die strekkende tot schadevergoeding. Meer in het bijzonder betekent dit een 
aanzienlijke verzwaring van de ontvankelijkheidstoets van belangenorganisaties die algemeen 
belang-acties instellen ten opzichte van de huidige situatie, hoewel de rechter een 
discretionaire bevoegdheid heeft om in dergelijke gevallen soepeler om te gaan met de 
wettelijke toets. De vraag is hoe de rechter gebruik zal maken van deze discretionaire 
bevoegdheid. Een uitgangspunt blijft dat een belangenorganisatie in beginsel aan de extra 
vereisten moet voldoen en dat een uitzondering daarop gerechtvaardigd moet worden. Dat is 
een substantiële verzwaring ten opzichte van de huidige situatie en zal naar verwachting tot 
een extra vertraging en zogenoemde ‘satelite litigation’ in procedures leiden. 
 
2.2.4 Knelpunten die nog overblijven  
 
De civiele rechter zou bevoegd moeten zijn wanneer de burger de vordering inkleedt als 
onrechtmatige daad op grond van art. 112 lid 1 GW en HR Guldemond/Noordwijkerhout. 
Echter, het bestaan van een bestuursrechtelijke voorziening kan leiden tot niet-
ontvankelijkheid van de civiele rechter, waarmee het dus van belang is of het geding ziet op 
een besluit of niet. De civiele rechter gaat uit van de formele rechtskracht van een besluit 
wanneer er een bestuursrechtelijke voorziening heeft opengestaan en daar geen gebruik van is 
gemaakt. In de afgelopen vijf jaar hebben diverse algemeen belang acties aangespannen tegen 
de overheid op de voet van art. 3:305a e.v. BW, o.a geresulteerd in twee belangrijke arresten 
van de Hoge Raad voor onze vraagstelling: Staat/Vreemdelingenorganisaties

123 en 

Staat/Stichting Privacy First.

124 De afdronk van deze rechtspraak is dat een collectieve 

algemeen belangactie in de meeste gevallen onmogelijk is en/of zal zijn, indien voor de 
achterban van de desbetreffende belangenorganisatie een individuele rechtsgang bij de 
bestuursrechter openstond c.q. open staat. De desbetreffende belangenorganisatie is dan niet-
ontvankelijk:  
 

                                                   
122 O. a. E. Bauw & S. Voet, 'Van stok achter de deur tot keurslijf? Een eerste verkenning van het wetsvoorstel 
tot invoering van een collectieve schadevergoedingsactie', NJB 2017, p. 244 e.v.. M. de Vries, ‘Voortmodderen 
met de massaclaims’, Advocatenblad 2017, nr. 8, p. 50-53, W. H. van Boom, ‘Wetsvoorstel richt zwaar geschut 
op alle collectieve acties’, <https://willemvanboom.blog/2017/02/27/wetsontwerp-collectieve-
schadevergoedingsactie/>. W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen’, WPNR 2017/7145. Milder zijn 
Pavillon & Althoff. 
123 HR 9 juli 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM2314 
124 HR 22 mei 2015, ECLI:NL:HR:2015:1296. 

56 

 

“Met het oog op een behoorlijke taakverdeling tussen de bestuursrechter en de burgerlijke 
rechter kan immers in gevallen waarin de rechtsbescherming van individuele 
belanghebbenden is opgedragen aan de bestuursrechter, de enkele bundeling van hun 
belangen door een rechtspersoon niet ertoe leiden dat voor die rechtspersoon de weg naar de 
burgerlijke rechter komt open te staan.”125  
 
Aangezien een individuele rechtsgang bij de bestuursrechter tegen ingrijpend 
overheidsoptreden vaak beschikbaar zal zijn omdat het merendeel van de zaken op besluiten 
zal zien, heeft deze rechtspraak feitelijk tot gevolg dat het collectieve actie-recht en/of het 
civiele recht daar nauwelijks een rol van betekenis kan spelen. De niet-ontvankelijkheid van 
de desbetreffende belangenorganisatie in de collectieve actie volgt niet uit de toepassing van 
de diverse criteria neergelegd in art. 3:305a e.v. BW als zodanig. Ook blijkt uit dezelfde 
rechtspraak dat van een uitzondering niet snel sprake zal zijn. Een uitzondering is denkbaar, 
indien de belangenorganisatie een eigen belang heeft om tegen dergelijke inbreuken te ageren. 
Daarvan zal echter niet snel sprake zal zijn: 
 
“Wil sprake zijn van een eigen belang (…) dan moet het gaan om een belang dat zelfstandig 
wordt beschermd door de norm(en) waarop de vordering van de belangenorganisatie is 
gebaseerd (…) en dus niet om een belang dat enkel voortvloeit uit het opkomen voor de 
gebundelde belangen, en dat uitsluitend van die belangen is afgeleid. Anders zou een 
belangenorganisatie immers vrijwel steeds bij de burgerlijke rechter ontvankelijk zijn in een 
vordering als de onderhavige, nu zij vrijwel steeds zal kunnen wijzen op een dergelijk 
afgeleid belang, wat zou leiden tot doorkruising van de hiervoor (…) vermelde behoorlijke 
taakverdeling tussen bestuursrechter en burgerlijke rechter.”126  
 
De lagere rechtspraak lijkt deze lijn inmiddels te hebben opgepikt bijvoorbeeld in de zaak 
Belastingdienst/Ver. Nederlandse Woonbond e.a.

127 Een belangrijk gevolg van het 

bovenstaande is dat het collectieve actie-recht alleen betrekking kan hebben op aanspraken 
tegen de overheid voor het gebruik van Big Data dat voortvloeit uit privaatrechtelijke 
handelingen van de overheid: handelingen die de overheid in een private rol verricht als 
deelnemer aan het economisch verkeer en/of handelingen waarvoor geen publiekrechtelijke 
grondslag is, waardoor burgers geen toegang hebben tot individuele rechtsbescherming via 
het bestuursrecht. Een voorbeeld van een dergelijke situatie zou kunnen zijn het gebruik door 
de lagere overheid van social media, waardoor gemeenten surfgedrag van hun sitebezoekers 
doorgeven aan derde partijen (Google en Facebook).  
 
Een ander (vooralsnog fictief) voorbeeld betreft de verkoop van gegevens door de Raad voor 
de Rechtspraak aan commerciële partijen die specialiseren in legal tech en op basis van deze 
datasets producten en diensten ontwikkelen over procesgedrag, voorspelling uitkomsten 
procedures etc. Onder de huidige regelgeving is het procedureel gezien mogelijk om op de 
voet van artikel 3:305a e.v. BW een collectieve actie in te stellen tegen de lokale overheid en 
een gebod of verbod te vorderen om dergelijke praktijken te corrigeren. Wanneer er sprake is 
van een besluit op grond waarvan burgers zich tot de bestuursrechter kunnen wenden zal die 
weg genomen moeten worden. Er zijn echter wel handelingen van de overheid op het gebied 
van Big Data, zoals ook feitelijke handelingen, waar niet zozeer een besluit centraal staat en 
burgers van de weg naar de civiele rechter gebruik kunnen maken.  
 

                                                   
125 HR 22 mei 2015, ECLI:NL:HR:2015:1296. 
126 HR 22 mei 2015, ECLI:NL:HR:2015:1296. 
127 Rb. Den Haag 10 januari 2018, ECLI:NL:RBDHA:2018:171. 

57 

 

Een ander belangrijk knelpunt is het nog steeds dominant zijn van vermogensschade binnen 
civielrechtelijke procedures. In het geval van zaken die zien op Big Data zal ander nadeel een 
steeds toenemende rol gaan spelen en zal er ook ruimte moeten zijn voor het starten van 
collectieve procedures op die basis en het toekennen van immateriële schadevergoeding waar 
nodig (bijvoorbeeld ook als prikkel om hierover procedures te voeren). Immateriële schade 
wordt in de Nederlandse context maar zeer beperkt toegekend, wat onder meer gevolgen heeft 
voor de financiering van rechtspersonen die willen opkomen voor immateriële belangen.  
 
Nu de Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie is aangenomen zal de bruikbaarheid 
van de algemeen belangactie van art. 3:305a e.v. BW voor het adresseren van inbreuken als 
waar het hier om gaat naar verwachting verder afnemen. Het zal in het algemeen omslachtiger 
en kostbaarder zijn om een collectieve actie te initiëren, terwijl het, zeker in het geval van 
algemeen belang-acties, niet evident is dat de financieringsmogelijkheden verruimd zijn en/of 
in voldoende mate aanwezig.

128 De financiële dynamiek van massaschade en collectieve 

acties interacteert met de bestaande financieel-juridische infrastructuur van een rechtssysteem. 
De financieel-juridische infrastructuur is bijvoorbeeld de aan- of afwezigheid van 
proceskostenveroordelingen en de vormgeving daarvan, de aan- of afwezigheid van 
griffierechten en de hoogte daarvan en de al dan niet toelaatbaarheid van een 
resultaatafhankelijke beloning en de aanwezigheid van alternatieve 
financieringsbronnen. Het samenspel van dit geheel aan factoren bepaalt hoe een collectieve 
actieregeling in de praktijk functioneert.

129  

 
Belangenorganisaties komen niet in aanmerking voor gefinancierde rechtshulp nog los van de 
vraag of deze in het algemeen onder druk staat en ook zullen belangenorganisaties doorgaans 
niet over een adequate rechtsbijstandsverzekering beschikken. Het vragen van een eigen 
bijdrage aan burgers is bij strooischade slechts een theoretische optie, hoewel de opkomst van 
crowdfunding en financieringsplatforms voor collectieve acties dit in de toekomst mogelijk 
zou kunnen veranderen.

130 Oplossingsrichtingen die verder verkend zouden kunnen worden 

(en die in sommige landen bestaan) zijn een afzonderlijk rechtsregime in te voeren voor de 
ontvankelijkheid van algemeen-belang acties en verder het opzetten van speciale 
financieringsfondsen voor algemeen belang-acties. Zolang de financiering een knelpunt blijft 
heeft het verruimen van ontvankelijkheidseisen of verlagen van schade vereisten niet veel nut. 
 
2.2.5 Conclusie 
 
Inbreuken naar aanleiding van Big Data gebruik kunnen naar hun aard het beste collectief 
worden geadresseerd, maar in het recht ligt het primaat op individuele rechtsbescherming. 
Toch lijkt het voornaamste knelpunt onder het huidige regime van art. 3:305a e.v. BW vooral 
voort te komen uit de beperkte reikwijdte van de (collectieve) rechtsbescherming die de 
civiele rechter kan bieden in geval van overheidsinbreuken die een publiekrechtelijke 
grondslag hebben. Door de Privacy First zaak van de Hoge Raad blijft de civiele 
overheidsrechter in die gevallen vaak ‘buitenspel’, terwijl (zoals hierna zal blijken) de 
collectieve rechtsbescherming via het bestuursrecht hiaten vertoont en niet gelijkwaardig is 
aan de collectieve rechtsbescherming die de civiele rechter kan bieden. Wanneer de wet ter 
afwikkeling van massaschade inwerking treedt, is de verwachting dat de rol van de civiele 

                                                   
128 

I. N. Tzankova, ‘Wetsvoorstel collectieve schadevergoedingsactie: een oplossing voor welk probleem ook 

alweer?’, TVP 2017, nr. 4, p. 107-119. 
129 I. N. Tzankova, ‘Hoe globalisering-proof is het Nederlandse collectieve actie recht? Een reflectie. 
Preadviezen Nederlandse Vereniging voor Burgerlijk Recht’, Zutphen: Uitgeverij Paris, 2015. 
130 Vb: Claimshare: <https://www.claimshare.com>. 

58 

 

rechter voor de rechtsbescherming bij inbreuken door de overheid verder beperkt wordt door 
de algemene verzwaring van de ontvankelijkheidstoets, ook voor algemeen belang-acties en 
de afwezigheid van adequate financieringsmogelijkheden.  
 
2.3 Bestuursrecht  
 
2.3.1 Inleiding 
 
In deze paragraaf zal het Nederlandse bestuurs(proces)recht uiteen worden gezet voor wat 
betreft de rechtspositie van het individu en de mogelijkheid om individu-overstijgende 
belangen middels een rechtszaak te verdedigen. Daartoe zal eerste een korte uiteenzetting 
worden gedaan van het belanghebbende begrip, ten tweede zal worden stilgestaan bij de 
mogelijkheid voor rechtspersonen om een groepsbelang te verdedigen of een algemeen-
belang actie te starten en ten derde zal kort worden beschreven welke problemen dit opwerpt 
voor het voorbrengen van Big Data gerelateerde zaken in het bestuursrecht. 
 
2.3.2 Beschrijving status quo  
 
Het klachtrecht binnen het bestuursrecht wordt in belangrijke mate bepaald door het 
belanghebbende begrip. Artikel 1:2 lid 1 Algemene wet bestuursrecht geeft: ‘Onder 
belanghebbende wordt verstaan: degene wiens belang rechtstreeks bij een besluit is 
betrokken.’ Het is de belanghebbende die het recht op bezwaar en beroep toekomt ten aanzien 
van besluiten. Onder besluit wordt ex artikel 1:3 lid 1 Awb verstaan: ‘een schriftelijke 
beslissing van een bestuursorgaan, inhoudende een publiekrechtelijke rechtshandeling.’ 
Artikel 8:1 AWB stelt: ‘Een belanghebbende kan tegen een besluit beroep instellen bij de 
bestuursrechter.’ Artikel 7:1 stelt daarbij dat degene aan wie het recht is toegekend beroep bij 
een bestuursrechter in te stellen, alvorens beroep in te stellen bezwaar dient te maken. 
 
Het ‘belang’ dat de belanghebbende zou moeten hebben is lastig te definiëren en in de 
literatuur wordt het als inherent vaag en fluïde begrip beschreven. Duidelijk is dat een belang 
zowel kan relateren aan materiële als aan immateriële belangen waarop een rechtssubject (de 
belanghebbende) een beroep doet. Toch zijn zuiver emotionele gevoelens doorgaans 
onvoldoende om als belanghebbende te worden aangemerkt. Duidelijk is ook dat het belang 
primair als het belang van de belanghebbende – een natuurlijk persoon – moet worden gezien. 
Het belanghebbende begrip is dan ook in sterke mate verbonden aan het individu (de burger) 
en zijn directe belangen.  
 
Kortehaas geeft de volgende uitgangspunten bij het begrip belanghebbende: ‘Een natuurlijke 
persoon of rechtspersoon is slechts aan te merken als belanghebbende in de zin van de 
Algemene wet bestuursrecht als sprake is van een eigen, persoonlijk, objectief bepaalbaar, 
actueel en rechtstreeks belang.  

a.  Eigen belang: Men kan uitsluitend opkomen voor eigen belangen, en niet voor de 

belangen van anderen. 

b.  Persoonlijk belang: Er is sprake van een persoonlijk belang als de belanghebbende 

zich onderscheidt. Men wordt eerst belanghebbende bij een besluit geacht als de eigen 
positie voldoende afwijkt van de positie van anderen. Te denken valt aan de positie 
van omwonenden in het kader van de verlening van een milieuvergunning ten opzichte 
van de positie van bijvoorbeeld enkel belangstellenden. Het nabijheids- of 
afstandscriterium is bepalend bij de afbakening van de kring van belanghebbenden. 
Het zichtcriterium is een ondersteunend criterium. 

59 

 

c.  Objectief bepaalbaar belang: Een objectief bepaalbaar belang overstijgt het louter 

subjectieve belang. Een belang dat slechts op gevoelsoverwegingen berust, is 
onvoldoende.   

d.  Actueel belang: Men is slechts belanghebbende bij een besluit voorzover men op het 

moment van het nemen van het besluit al een belang heeft. 

e.  Rechtstreeks belang: Er dient een voldoende causaal verband te zijn tussen het besluit 

en het belang. Een afgeleid belang is onvoldoende om als belanghebbende te kunnen 
worden aangemerkt.  

Tot de belanghebbenden moet in de eerste plaats de geadresseerde van een besluit worden 
gerekend; degene tot wie een besluit is gericht. Maar ook anderen kunnen rechtstreeks bij een 
besluit zijn betrokken, de zogenaamde derdebelanghebbenden. De kring van belanghebbenden 
wordt bepaald door de feiten’131 
 
Belangrijk voor de in dit rapport beschreven Big Data problematiek is onder meer het vereiste 
van een actueel belang. Immers, bij Big Data is niet alleen het probleem dat veel van de 
toepassingen de samenleving in haar geheel raken – en niet persoon specifiek - het is ook 
vaak zo dat gevolgen van Big Data initiatieven zich niet direct laten duiden of dat het 
onbekend is wanneer bepaalde gevolgen zich zullen manifesteren. Het gaat vaak om meer 
structurele verschuivingen. Onder het bestuursrecht geldt het vereiste van een actueel belang, 
waar uit volgt dat de gevolgen van een besluit al aannemelijk moeten zijn op het moment dat 
de klacht wordt ingediend. In principe worden hypothetische en speculatieve aannames die ter 
ondersteuning van een klacht worden ingebracht niet meegenomen door de bestuursrechter. 
 
Ook het vereiste van een rechtstreeks belang van de betrokkenen is tamelijk strikt. Er worden 
slechts in beperkte mate indirecte belangen meegenomen. Zo werd geoordeeld dat de 
grondeigenaar geen belanghebbende was bij het besluit een onvolledige aanvraag om een 
omgeveingsvergunning (van een derde) niet in behandeling te nemen. Wiggers-Rust is dit een 
doorn in het oog: ‘Indirect betrokkenen kunnen door een bepaald besluit onder 
omstandigheden zwaarder zijn getroffen dan direct belanghebbenden.’

132 Wel zijn in sommige 

gevallen derde belanghebbenden ook een belanghebbende in de zin van artikel 1:2 AWB. Een 
bekend voorbeeld zijn de buren van de geadresseerde van een bouwvergunning. 
 
Wiggers-Rust maakt in dit verband een onderscheid tussen categoraal belanghebbenden en 
andere belanghebbenden. Categoraal belanghebbenden zijn rechtssubjecten die bezwaar 
kunnen maken omdat zij voldoen aan algemene criteria, waarbij eerder de hoedanigheid van 
de belanghebbende dan het feitelijk aanwezig zijn van een reel belang bepalend is. Er bestaat 
dan een in beginsel onweerlegbaar rechtsvermoeden dat een betrokkenen een belanghebbende 
is. Zij geeft als voorbeeld de geadresseerde van een besluit, omwonenden, eigenaren van 
gebouwen of gronden, zakelijk gerechtigden, bewoners en gebruikers, concurrenten.

133 

 
Daarnaast is voor de ontvankelijkheid van een klacht vereist dat er een causaal verband 
bestaat tussen het besluit waartegen wordt opgekomen en het vermeende effect. Dit is lang 
niet altijd duidelijk in bijvoorbeeld milieuzaken. In hoeverre een besluit om een 
bouwvergunning voor een fabriek met een beperkt uitstootniveau een negatief effect heeft op 
het milieu en het woon- en leefgenot van een omwonende is niet altijd duidelijk. Evenzo geldt 
dat bij eventuele ziektes die mogelijk het gevolg zouden kunnen zijn van milieuvervuiling, dit 

                                                   
131 S. C. Kortehaas. ‘Belanghebbende’, Omgevingsvergunning in de praktijk, 2011. 
132 L. F. Wiggers-Rust, ‘Belang, belanghebbende en relativiteit in bestuursrecht en privaatrecht: Eenheid en 
verschil, in het bijzonder bij milieubelangen’, Boom Juridische uitgevers, Den Haag, p. 66. 
133 Wiggers-Rust, p. 60. 

60 

 

vaak niet onomstotelijk vast te stellen is. Zoals hierboven gesteld is ook het causale verband 
tussen Big Data toepassingen en vermeende effecten lang niet altijd evident.

134  

 
Typisch gekoppeld aan de nadruk op het individuele belang van de belanghebbende in het 
bestuursrecht is ook de omarming van het adagium de minimis non curat praetor, oftwel, er 
dient een voldoende procesbelang te zijn van de belanghebbende om ontvankelijk te worden 
verklaard in zijn klacht. Er geldt als het ware een minimum aan belang dat moet zijn gediend 
bij de klacht, of, anders gezegd, volstrekt futiele en betekenisvolle belangen (alhoewel direct, 
persoonlijk, actueel, etc) zullen doorgaans niet kunnen leiden tot een klacht onder de 
Algemene wet bestuursrecht. Ook is de in 2005 nog geldende (getrapte) actio popularis in het 
omgevingsrecht afgeschaft om aansluiting te zoeken met het algemene bestuursrecht.

135  

 
Het vereiste van een persoonlijk belang is in de praktijk de grootste barrière bij procederen 
over grote maatschappelijke vraagstukken, omdat het moet gaan om een onderscheidend 
belang van de belanghebbende. Zo oordeelde de Afdeling Bestuursrechtspraak ten aanzien 
van een zaak die draaide om cameratoezicht: ‘Vaststaat dat [appellante] niet woont of werkt 
in het gebied waarin de camera’s zijn geplaatst. Zij heeft evenmin aannemelijk gemaakt dat 
zij is genoodzaakt duurzaam en op gezette tijden in het gebied te verblijven. Ook is zij geen 
gerechtigde ten aanzien van een onroerend goed in het gebied. Naar het oordeel van de 
Afdeling heeft de rechtbank dan ook terecht geoordeeld dat [appellante] geen bijzonder 
individueel belang heeft bij haar handhavingsverzoek strekkende tot verwijdering van de 
geplaatste camera’s. Dat zij de beveiligingscamera’s regelmatig passeert wegens 
familiebezoek, is, zoals de rechtbank terecht heeft geconcludeerd, ontoereikend voor het 
oordeel dat zij niettemin als belanghebbende in de zin van artikel 1:2 van de Awb dient te 
worden gekwalificeerd.’

136 

 
Ten aanzien van het feit dat het bestuursrecht thans principieel is gestoeld op de gedachte dat 
het individuele belang van het rechtssubject dient te worden verdedigd kan nog worden 
verwezen naar twee principiële keuzes die zijn gemaakt ten tijde van het vervaardigen van de 
Algemene wet bestuursrecht in 1992.  
 
Ten eerste is er een ommezwaai geweest ten aanzien van de aard van het bestuursprocesrecht. 
In het privaatrecht stond traditioneel al het belang van de burger centraal. ‘In het privaatrecht 
staat de bescherming van de rechten van rechtssubjecten centraal (het zogenoemde recours 
subjectif).’137 Traditioneel was het bestuursrecht gericht op het recours objectief, dat wil 
zeggen de algemene legitimiteit en legaliteit van overheidshandelen. Met de invoering van de 
Algemene wet bestuursrecht is dat echter veranderd stelt Stolk: ‘Voor de invoering van de 
Awb werd deze met name gevonden in de handhaving van het objectieve recht (recours 
objectif). Het bestuursrecht diende het algemeen belang, waarbij de bestuursrechter op 
aangeven van een belanghebbende toezicht uitoefende op de rechtmatigheid van een bepaalde 
rechtshandeling van een bestuursorgaan. In 1994 maakte de wetgever echter de principiële 
keuze voor individuele rechtsbescherming (recours subjectif) als hoofdfunctie van het 
bestuurs(proces)recht. Vanuit deze gedachte biedt de Awb bestuursrechtelijke 
rechtsbescherming, daar waar overheidshandelen de burger direct treft. Het traditionele 
                                                   
134 Wel is met de Urgenda zaak enige ruimte geboden om in milieu-zaken voor algemene belangen op te komen. 
Dat betrof een civielrechtelijke actie. Rb. Den Haag 24 juni 2015, ECLI:NL:RBDHA:2015:7145. Zie ook: R. 
Schutgens, ‘Urgenda en de trias: Enkele staatsrechtelijke kanttekeningen bij het geruchtmakende klimaatvonnis 
van de Haagse rechter’, NJB 2015/1675. 
135 Kamerstukken II 2003/04, 29 421, nr. 3, p. 3-5 (MvT). 
136 ABRvS 21 februari 2018, JOM 2018/159. 
137 Wiggers-Rust p. 120 

61 

 

bestuursrechtelijke geding beperkt zich kortom tot een individuele belanghebbende die een 
geschil heeft met een bestuursorgaan over een hem rechtstreeks in zijn belangen rakende 
onwelgevallige beschikking.’138  
 
Ten tweede is de keuze, vervat in artikel 8:2 lid 1 sub a Awb, gemaakt dat geen beroep kan 
worden ingesteld tegen een besluit ‘inhoudende een algemeen verbindend voorschrift of een 
beleidsregel’. Het valt Schuurmans op dat hier wel in de periode 1994-2000, maar later geen 
discussie over is geweest: ‘Met de Wet aanpassing bestuursprocesrecht (Wab) neemt de 
wetgever in 2009-2010 het bestuursprocesrecht en het systeem van rechtsbescherming nog 
eens goed op de schop. Het uitgezonderde beroepsrecht schuift door naar artikel 8:3 Awb. 
Aan enig nader debat over de wenselijkheid van de bepaling bestaat geen behoefte. Zelfs niet 
nu het aanvankelijke voornemen om de uitzonderingsbepaling op termijn te doen laten 
vervallen definitief wordt geschrapt.’139  
 
Het gevolg van deze keuze is dat alleen besluiten die een direct effect hebben op een 
rechtssubject kunnen worden aangevochten; beleidsregels of algemene leidraden kunnen 
derhalve niet in twijfel worden getrokken, of althans slechts via exceptieve toetsing. De 
zogenoemde exceptieve toetsing houdt in de mogelijkheid van de bestuursrechter om de 
rechtmatigheid van het wettelijk voorschrift waarop het besluit, waar in rechte tegen wordt 
opgekomen, is gebaseerd te toetsen aan hoger recht of aan een algemeen rechtsbeginsel. Zo 
kan indirect iets worden gezegd over het wettelijk voorschrift. Naast algemeen verbindende 
voorschriften en beleidsregels kan ook niet worden getoetst feitelijke handelingen en 
voorbereidingshandelingen die niet als besluit vallen te kwalificeren. Ook deze punten spelen 
in de Big Data context een grote rol.  
 
Toch zijn het met name deze algemene beleidskeuzes, zo bleek hierboven, die ten grondslag 
liggen aan de Big Data problematiek. Daarbij moet overigens ook nog worden bedacht dat 
interne regels en richtsnoeren slechts ter discussie kunnen worden gesteld als zij openbaar zijn 
gemaakt en zich naar inhoud en strekking ertoe lenen om door betrokkenen als rechtsregel te 
worden toegepast. Het probleem is dat bij Big Data de richtsnoeren en het interne beleid 
doorgaans niet openbaar zijn. 
 
2.3.3 Beschrijving bestaande alternatieven  
 
Alhoewel het bestuurs(proces)recht derhalve in belangrijke mate is gestoeld op het individu 
en zijn belangen, is er desalniettemin een aantal openingen dat ruimte biedt om individu-
overstijgende belangen te verdedigen. Allereerste bepaalt artikel 1:2 lid 3 AWB: ‘Ten aanzien 
van rechtspersonen worden als hun belangen mede beschouwd de algemene en collectieve 
belangen die zij krachtens hun doelstellingen en blijkens hun feitelijke werkzaamheden in het 
bijzonder behartigen.’ Interessant is dat net zoals een natuurlijk persoon, een rechtspersoon 
binnen het bestuursrecht in principe slechts kan opkomen voor zijn eigen belangen. Daarbij 
geldt dat het moet gaan om belangen die volgen uit de statuten van de rechtspersoon of om de 
verdediging van de belangen van één of meer van haar leden. 
 
In de literatuur worden dit als twee afzonderlijke rechtsvormen gezien. Er wordt traditioneel 
een verschil gemaakt tussen collectieve belangenacties en algemene belang-acties, zo zegt 
onder meer De Poorter: ‘Collectieve acties worden wel gedefinieerd als: ‘het optreden in 

                                                   
138 R. Stolk, ‘De legitimiteit van strategisch procederende belangenorganisaties’, Preadvies Jonge VAR, p. 20. 
139 Y.E. Schuurmans, ‘Van bestuursrechtelijke detailhandel naar maakindustrie’, 20 november 2015 
<https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/36990/Oratie%20Schuurmans.pdf?sequence=1>. 

62 

 

rechte door rechtspersonen ter behartiging van andere dan de specifiek eigen belangen, met 
name een groepsbelang of een algemeen belang’. In navolging van Verburgh wordt doorgaans 
een tweedeling aangebracht tussen: groepsacties en algemeen belang-acties. In het eerste 
geval gaat het, zo zou men kunnen zeggen, om het belang van een in abstracto aan te duiden, 
doch in feite gesloten groep van personen. Bij algemeen belang-acties lijkt het daarentegen te 
handelen om belangen die een zodanig individu-overstijgend karakter hebben dat zij een facet 
vormen van vrijwel ieders bestaan.’140 
 
Het onderscheid tussen collectieve en ideële belangacties, alhoewel lastig te maken, is 
relevant omdat de eisen die het derde lid van artikel 1:2 Awb stelt verschillend uitvallen, zo 
stellen Schuurmans en Stolk.

141   

 
Voor collectieve belangacties bestaat geen coherent beeld in de jurisprudentie ten aanzien van 
de vraag in hoeverre dit betekent dat rechtspersonen moeten of kunnen opkomen voor de 
belangen van één of meerdere van haar leden. Aanvankelijk waren er signalen dat er altijd een 
boven-indivdiueel belang in het geding moet zijn, maar Wiggers-Rust verwijst naar een 
uitspraak van de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State uit 2006, waarin zij 
overweegt: ‘dat een belangenorganisatie die voor het belang van haar leden opkomt, daarmee 
opkomt voor een collectief belang, tenzij het tegendeel blijkt.’142 Wiggers-Rust leidt daaruit af 
dat de eis van behartiging van bovenindividuele belangen van deze op het collectieve belang 
gerichte formulering geen deel uitmaakt.

143 

 
Voor ideële acties gelden twee vereisten. Ten eerste moet wegens de statuten van de 
rechtspersoon een bijzonder algemeen belang worden verdedigd. De rechtspersoon mag niet, 
zoals bijvoorbeeld een politieke partij, het algemeen belang als zodanig nastreven.

144 Wel 

mag het een bepaald oftewel bijzonder algemeen belang nastreven, zoals het bevorderen van 
het milieu, het beschermen van cultureel erfgoed of het onderhouden van een bepaald dialect. 
Ten tweede moet het niet zijn gebleven bij de statuten; de rechtspersoon moet ook feitelijke 
werkzaamheden hebben uitgevoerd waaruit blijkt dat zij actief is opgekomen voor de ideële 
belangen die zij zegt te verdedigen.

145 Het oprichten van een rechtspersoon puur en alleen om 

ideële rechtszaken te voeren is dan ook niet toegestaan. 
 
Alhoewel er met de Algemene wet bestuursrecht derhalve een principiële keuze is gemaakt 
om als uitgangspunt te nemen het rechtssubject als natuurlijk persoon en zijn direct bij het 
besluit gemoeide belangen, is er ook een opening geboden voor rechtspersonen om 
groepsbelangen of ideële belangen in rechte te verdedigen. Het is in die zin opmerkelijk, 
schrijft Stolk, dat de memorie van toelichting van de Awb niet ingaat op de vraag waarom 
rechtspersonen ook een mogelijkheid tot beroep en bezwaar zou moeten toekomen en hoe die 
mogelijkheid zich verhoudt tot het kernuitgangspunt van de Awb.

 146   

 
Daarnaast kan er nog gewezen worden op vijf al dan niet juridische mogelijkheden om 
bovenindividuele belangen te verdedigen voor de bestuursrechter.  

                                                   
140 J. C. A. de Poorter, ‘De belanghebbende: Een onderzoek naar de betekenis van het belanghebbendebegrip in 
het bestuurs(proces)recht’, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers, 2003, p. 125. 
141 Y.E. Schuurmans & R. Stolk, ‘Het proefproces als collectieve actie’, NTB 2017/2, 
<https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/47048/NTB.Proefproces.pdf?sequence=1>. 
142 AB 2006, 365 
143 Wiggers-Rust, p. 55. 
144 Kamerstukken II 1988/89, 21 221, nr. 3, p. 35 (MvT). 
145 ABRvS 24 juni 2009,  AB 2009/336 , m.nt. Marseille. ECLI:NL:RVS:2016:1813 
146 Stolk p. 20. 

63 

 

 
Ten eerste betekent het feit dat er binnen het bestuursrechtsprocesrecht de nadruk ligt op het 
persoonlijk belang van de belanghebbende niet dat met het persoonlijk belang ook niet 
algemene belangen kunnen zijn gemoeid. Sterker nog, vaak spelen in inhoudelijke zin 
algemene belangen een grote rol in het uiteindelijke oordeel in een zaak. Zo kan een 
belanghebbende tegen een bepaalde milieuprobleem opkomen dat hem raakt, maar ook een 
algemeen effect heeft. Dit biedt de mogelijkheid tot het ontlokken van een proefproces. In 
dergelijke gevallen wordt een uitspraak uitgelokt door 1 of 2 particuliere belanghebbenden, 
maar heeft de uitspraak een betekenis voor iedereen binnen de groep of een sector.

147 Daarbij 

valt het Schuurmans op dat dergelijke proefprocessen vrijwel allemaal betrekking hebben op 
het financiële bestuursrecht.

148 Interessant is dat, zo merken Schuurmans en Stolk op, het 

bestuursorgaan soms zelf het initiatief lijkt te nemen tot een proefproces.

149 Dat kan 

bijvoorbeeld door een symbolische boete van 1 euro op één persoon te leggen, die op basis 
daarvan een proefproces kan beginnen.

150  

 
Ten tweede bestaat er de mogelijkheid voor rechtspersonen om individuen, al dan niet in 
dergelijke proefprocessen, bij te staan. Stolk wijst bijvoorbeeld op de mogelijkheid van een 
informeel proefproces, waarbij een belanghebbende ondersteund wordt door een 
belangenorganisaties en in kennis en kunde wordt bijgestaan. Een rechtspersoon met 
financiële middelen, juridische kunde en beleidstechnische kennis kan een individu bijstaan in 
de rechtszaak, die soms tamelijk tijd- en energierovend kan zijn. David versus Goliath wordt 
zodoende een meer gelijke strijd. 
 
Ten derde is er een amicus curiae opening geïntroduceerd in het bestuursrecht. Voeging als 
derde heeft geen zin omdat ook daarvoor is vereist dat de derde belanghebbende is, 8:26 
AWB lid 1: ‘De bestuursrechter kan tot de sluiting van het onderzoek ter zitting ambtshalve, 
op verzoek van een partij of op hun eigen verzoek, belanghebbenden in de gelegenheid stellen 
als partij aan het geding deel te nemen.’ Toch is er een mogelijkheid gecreëerd doordat de 
Afdeling bestuursrecht van de Raad van State in een experiment iedereen de mogelijkheid 
heeft gegeven te reageren op vragen over de bestuurlijke waarschuwing die aan de staatsraad 
advocaat-generaal zijn gesteld. ‘In deze zaak biedt de voorzitter van de Afdeling 
bestuursrechtspraak iedereen de mogelijkheid te reageren op de vragen die aan de staatsraad 
advocaat-generaal zijn gesteld, dus ook anderen dan partijen die direct bij deze zaak zijn 
betrokken. Het is de eerste keer dat de Afdeling bestuursrechtspraak van dit instrument 
gebruikmaakt. Via de website van de Raad van State kunnen ‘meedenkers’ (zogenoemde 
amici curiae) tot en met vrijdag 20 oktober 2017 een reactie indienen. De staatsraad advocaat-
generaal zal bij het nemen van de conclusie rekening houden met deze reacties’.151  
                                                   
147 CRvB 16 augustus 2010, ECLI:NL:CRVB:2010:BN2788, RSV 2010/275; USZ 2010/286; NJB 2010/1846. 
Rb. Roermond 29 april 2008, ECLI:NL:RBROE:2008:BD2002, Rb. Breda 4 april 2006, 
ECLI:NL:RBBRE:2006:AV8798, RSV 2006/144; USZ 2006/155 m.nt. Barentsen. Rb. Roermond 29 april 2008, 
ECLI:NL:RBROE:2008:BD2002. CRvB 16 augustus 2010, r.o. 2, ECLI:NL:CRVB:2010:BN2788, RSV 
2010/275; USZ 2010/286; NJB 2010, 1846. Rb. Roermond 29 april 2008, ECLI:NL:RBROE:2008:BD2002 
(helft van de 200 interviewers in vaste dienst). Hof Arnhem 23 januari 1997, ECLI:NL:GHARN 1997:AA1191, 
FED 1997/292. ABRvS 17 augustus 2005, ECLI:NL:RVS:2005:AU1108. 
148 Schuurmans, p. 12. 
149 Rb. Amsterdam 14 juli 2007, ECLI:NL:RBAMS:2007:BB0246 (proefproces handhaving gekleurde gevels); 
Rb. Roermond 29 april 2008, ECLI:NL:RBROE:2008:BD2002 (proefproces beleid Partiële Arbeidsparticipatie 
Senioren bij het CBS); Hof Arnhem 30 juni 1999, ECLI:NL:GHARN:1999:AA1394, FED 1999/491, 
Belastingblad 2000/118 (althans, eiser bestrijdt dat het een proefproces is). 
150 Schuurmans & Stolk, p. 11. 
151 Afdeling bestuursrechtspraak vraagt conclusie over de bestuurlijke waarschuwing, 
<https://www.raadvanstate.nl/pers/persberichten/tekst-
persbericht.html?id=1081&summary_only=&category_id=8>. 

64 

 

 
Ten vierde wijst Schuurmans op de procedure in het belastingrecht waar er mogelijkheden 
zijn voor massaal bezwaar.

152 Het probleem was dat op besluiten van de Belastingdienst soms 

meer dan een miljoen individuele klachten binnenkwamen, waarbij individuele afhandeling te 
kostbaar en tijdrovend werd geacht. Daardoor kan nu de minister een besluit nemen over de 
afhandeling van massaklachten. Hetzelfde gebeurt overigens bij de rechter, waarbij op 
initiatief van partijen of van de rechter diverse klachten kunnen worden gebundeld en in één 
zaak kunnen worden afgedaan. Artikel 25c van de Algemene wet inzake rijksbelastingen 
bepaalt: 
 
‘1. In afwijking in zoverre van het overigens bij of krachtens deze wet en de Algemene wet 
bestuursrecht bepaalde, zijn de bepalingen van deze afdeling van toepassing op bezwaren 
waarvoor een aanwijzing massaal bezwaar als bedoeld in het tweede lid is gegeven. 
2. Indien naar het oordeel van Onze Minister voor de beslissing op een groot aantal 
bezwaarschriften de beantwoording van eenzelfde rechtsvraag van belang is, kan hij een 
aanwijzing massaal bezwaar geven. De aanwijzing massaal bezwaar bevat de te 
beantwoorden rechtsvraag, al dan niet met accessoire kwesties. Onze Minister zendt een 
afschrift van de aanwijzing massaal bezwaar aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal. 
3. De aanwijzing massaal bezwaar geldt voor bezwaren voor zover deze de rechtsvraag, 
bedoeld in het tweede lid, betreffen, mits het bezwaarschrift is ingediend tot en met de dag 
voorafgaande aan de dag waarop de collectieve uitspraak, bedoeld in artikel 25d, wordt 
gedaan, de indiening tijdig is en nog geen uitspraak op het bezwaarschrift is gedaan. 
4. De termijn om te beslissen op bezwaren waarvoor de aanwijzing massaal bezwaar geldt, 
wordt opgeschort tot en met de dag voorafgaande aan de dag waarop de collectieve uitspraak, 
bedoeld in artikel 25d, wordt gedaan. Afdeling 7.2 van de Algemene wet bestuursrecht is niet 
van toepassing op bezwaren waarvoor de aanwijzing massaal bezwaar geldt.’

153 

 
Ten vijfde en tot slot wordt er door de rechter soms soepel omgegaan met het vereiste van een 
direct persoonlijk belang, zodat individuen kunnen ageren tegen algemene problemen, zo 
bleek uit de vorige paragraaf. Schuurmans verwijst in dit verband ook naar de Zwarte Pieten 
zaak. Het ging daarbij om de intocht van Sinterklaas en de festiviteiten die daaromtrent 
middels een evenementenvergunning werden ontplooid. Daartegen ageerde een aantal 
personen met een donkere huidskleur. De vraag is hierbij in hoeverre zij een objectiveerbaar 
eigen belang hebben. ‘Het zal het gevoel zijn van een grote groep mensen, zonder dat men 
objectief kan aanwijzen dat de een meer geraakt is dan de ander. Passen we onze 
systeemregels van het bestuursprocesrecht toe, dan heeft geen van deze eisers toegang tot de 
bestuursrechter omdat een persoonlijk belang ontbreekt.’

154 Ook al hebben de klagers zelf 

geen direct, concreet en objectiveerbaar eigenbelang, toch worden ze ontvankelijk verklaard 
omdat de zwarte pieten-kwestie een zaak overstijgend maatschappelijk belang heeft, zo stelt 
Schuurmans. De rechter overwoog het volgende: 
 
‘In deze zaak hebben de navolgende omstandigheden tezamen de Afdeling evenwel doen 
besluiten de rechtmatigheid van de verlening van de evenementenvergunning voor de 
Sinterklaasintocht in Amsterdam in 2013 te beoordelen. Ten eerste stelt de Afdeling vast dat 
deze zaak een zaakoverstijgend maatschappelijk en juridisch belang heeft, waaronder het 
belang van eenduidige toepassing van wet- en regelgeving door bestuur en rechter. Dat belang 

                                                   
152 In het wetsvoorstel ‘Overige fiscale maatregelen 2016’ wordt een nieuwe regeling voor de fiscaal 
massaalbezwaarprocedure voorgesteld, Kamerstukken II, 2015/16, 34 305, nrs. 1-3. 
153 Zie ook artikel 25d, 25e en 25f van de Algemene wet inzake rijksbelastingen. 
154 Schuurmans, p. 8. 

65 

 

is ermee gediend dat de hoogste algemene bestuursrechter op korte termijn duidelijkheid geeft 
over het antwoord op de kernvraag. [] Deze uitspraak ontleent haar belang derhalve aan het 
feit dat daarmee duidelijkheid wordt gegeven over vergelijkbare vergunningen voor de 
intochten in 2014 en volgende jaren die zeker zullen worden verleend en waarvan een aantal 
vrijwel zeker in rechte zal worden aangevochten.’155 
 
2.3.4 Knelpunten die nog overblijven  
 
Net zoals het civielrecht is het bestuursprocesrecht derhalve sterk gericht op het individu, zijn 
belangen en rechten, maar net als in het civielrecht zijn er ook in het bestuursrecht openingen 
te vinden. Deze openingen lopen evenwel niet gelijk; zo bestaan er de nodige verschillen 
tussen de mogelijkheid voor rechtspersonen om een klacht in te stellen binnen de twee 
rechtsgebieden. Wiggers-Rust beschrijft dat er op een aantal punten in het bestuursrecht 
ruimere mogelijkheden zijn en vise versa. Zij heeft dan meerder voorstellen gedaan voor een 
meer uniforme benadering en harmonisering tussen de twee rechtsgebieden.

 156 

 
Enerzijds heeft een informele vereniging van artikel 2:26 BW geen klachtrecht onder artikel 
3:305a BW, maar onder het bestuursrecht wel. Meer in het algemeen geldt onder het 
privaatrecht dat alleen stichtingen en verenigingen kunnen klagen (naast de publiekrechtelijke 
rechtspersonen uit 3:305b BW), terwijl dit klachtrecht onder het bestuursrecht in principe alle 
rechtspersonen toekomt. In het privaatrecht kan een belangenorganisatie geen vordering tot 
schadevergoeding in geld instellen, terwijl deze beperking niet in het bestuursrecht is vervat.  
 
Ook was het in het privaatrecht bekende relativiteitsvereiste als zodanig lange tijd niet in het 
bestuursrecht vervat. Dit is sinds 2012 veranderd, met de invoering van de Wet aanpassing 
bestuursprocesrecht.

157 Artikel 8:69a Awb: ‘De bestuursrechter vernietigt een besluit niet op 

de grond dat het in strijd is met een geschreven of ongeschreven rechtsregel of een algemeen 
rechtsbeginsel, indien deze regel of dit beginsel kennelijk niet strekt tot bescherming van de 
belangen van degene die zich daarop beroept.’ Daarbij is het evenwel van belang te 
vermelden dat doordat dit artikel is geplaatst in hoofdstuk 8 van de Awb, het 
relativiteitsvereiste alleen van toepassing is in de beroepsfase en niet tijdens de 
bezwaarprocedure.  
 
Anderzijds lijken er stringentere eisen te zijn in het bestuursrecht dan in het privaatrecht. Zo is 
in het privaatrecht voor rechtspersonen niet opgenomen dat zij moeten opkomen voor een 
bijzonder algemeen belang en is het vereiste van feitelijke werkzaamheden als zodanig niet 
bekend in het privaatrecht. Weliswaar impliceert het woord ‘behartigt’ dat er al eerdere 
activiteiten overeenkomstig de doelstellingen zijn ontplooid, maar dit is niet zo’n strikt 
vereiste als in het bestuursrecht. Zo oordeelde de Hoge Raad in de zaak van de Staat t. Clara 
Wichmann: ‘dat Clara Wichmann c.s. ingevolge hun statuten ook de belangen behartigen 
waarvoor zij in deze procedure opkomen, te weten het algemeen belang van alle burgers in 
Nederland bij handhaving van het grondrecht op gelijke behandeling door optreden van de 
Staat tegen discriminatie wegens geslacht. Nu het Clara Wichmann c.s. met hun vorderingen 
                                                   
155 ABRvS 12 november 2014, ECLI:NL:RVS:2014:4117, r.o. 5, AB 2015/55, m.nt. Brouwer en Schilder; JB 
2014/245, m.nt. Schutgens; NJB 2014/2173; JOM 2014/1178; JOM 2015/8; JIN 2015/44, m.nt. Schutgens. Voor 
een zelfde aanpak koos onlangs de rechtbank Overijssel bij de beoordeling van de evenementenvergunning voor 
het monstertruckevenement in Haaksbergen, Rb. Overijssel 28 oktober 2015, ECLI:NL:RBOVE:2015:4794. 
156 L.F. Wiggers-Rust, ‘Cahier 2014-11 ‘Collectieve’ acties Een interne rechtsvergelijking tussen privaatrecht en 
bestuursrecht’, WODC.  
157 Wet van 20 december 2012 tot wijziging van de Algemene wet bestuursrecht en aanverwante wetten met het 
oog op enige verbeteringen en vereenvoudigingen van het bestuursprocesrecht. Staatsblad 2012, 682. 

66 

 

te doen is om het handhaven van dat grondrecht, is, voorzover in dit geding van belang, 
voldaan aan de door art. 3:305a gestelde eis van gelijksoortigheid. Juist vanwege het 
algemene karakter van het belang van alle burgers in Nederland waarvoor Clara Wichmann 
c.s met hun vorderingen beogen op te komen, kan aan het voorgaande niet afdoen de 
omstandigheid dat de specifieke groep vrouwen die zich eventueel voor de SGP kandidaat 
zouden willen stellen, de actie van Clara Wichmann c.s. niet wenst.’

158 

 
Dit leidt ook tot twee belangrijke begrenzingen aan de mogelijkheid voor rechtspersonen om 
een zaak aanhangig te maken binnen het bestuursrecht. Voor rechtspersonen die in rechte 
willen opkomen geldt dat zij een bijzonder algemeen belang moeten vertegenwoordigen en 
dat zij feitelijke werkzaamheden moeten hebben verricht waaruit volgt dat zij ook in de 
praktijk opkomen voor de statutaire belangen. Een stichting die slechts en alleen tot doel heeft 
rechtszaken te voeren tegen bijvoorbeeld Big Data toepassingen is dan ook niet toegestaan. 
Ook is de vraag of een stichting die in haar statuten heeft vervat dat zij strijdt tegen de 
problemen die volgen uit Big Data toepassingen wel bijzonder en specifiek genoeg zouden 
zijn om ontvankelijk te worden verklaard. Wel blijkt dat er in de praktijk redelijk soepel met 
deze vereisten wordt omgegaan.  
 
Een bekend voorbeeld van de strikte uitleg van de mogelijkheid van rechtspersonen om een 
beroep te doen op artikel 1:2 lid 3 AWB is de zaak uit 2008 van de afdeling bestuursrecht. Het 
ging om een besluit op basis waarvan een vergunninghouder zijn veestapel mocht uitbreiden 
in de buurt van de Veluwe. Daartegen in beroep kwam de Stichting Openbare Ruimte. 
Volgens haar statuten had de stichting ten doel het streven naar een kwalitatief duurzame 
leefomgeving voor alle levende wezens, omvattende zowel de lokale, nationale als mondiale 
leefomgeving en wordt hieronder meer concreet verstaan: ‘het streven naar een gezond en 
duurzaam milieu voor zowel mensen, dieren als planten, omvattende zowel de gecultiveerde 
als de natuurlijke omgeving; het streven naar een goede ruimtelijke ordening voor zowel 
mensen, dieren als planten. Dit omvat mede het bevorderen van een passende biotoop voor 
flora en fauna en een daarop afgestemde zorg voor natuur en landschap; het streven naar een 
beter welzijn voor landbouwdieren en proefdieren.’ Ten aanzien van de ontvankelijkheid van 
deze stichting overwoog de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State:  
 

‘Het statutaire doel van de Stichting is zo veelomvattend dat het onvoldoende 
onderscheidend is om op grond daarvan te kunnen oordelen dat het belang van de 
Stichting rechtstreeks is betrokken bij het bestreden besluit. Voorts is gebleken dat de 
Stichting geen werkzaamheden verricht die kunnen worden aangemerkt als feitelijke 
werkzaamheden in de zin van artikel 1:2, derde lid, van de Awb, waaruit blijkt dat zij 
het rechtstreeks bij het bestreden besluit betrokken belang in het bijzonder behartigt. 
Blijkens haar schrijven van 11 juni 2008, zoals ter zitting toegelicht, bestaan de 
werkzaamheden van de Stichting in hoofdzaak uit het initiëren van en het participeren 
in bestuursrechtelijke procedures op basis van de Natuurbeschermingswet 1998 en de 
Wet milieubeheer door het indienen van verzoeken tot handhavend optreden, het naar 
voren brengen van zienswijzen over ontwerpbesluiten of het maken van bezwaar tegen 
besluiten, eventueel gevolgd door het instellen van beroep, betreffende veehouderijen 
in geheel Nederland. De Afdeling overweegt dat het louter in rechte opkomen tegen 
besluiten als regel niet kan worden aangemerkt als feitelijke werkzaamheden in de zin 
van artikel 1:2, derde lid, van de Awb. Een andere uitleg zou betekenen dat voor de 
ontvankelijkheid van een bezwaar of beroep van een rechtspersoon, in een geval als 
hier aan de orde, in zoverre voldoende is dat hij dergelijke rechtsmiddelen pleegt aan 

                                                   
158 Hoge Raad 9 april 2010, LJN BK 4547 

67 

 

te wenden. De uitleg van de criteria van artikel 1:2, derde lid, van de Awb zou er dan 
op neerkomen dat het beroepsrecht in feite voor een ieder open zou staan (actio 
popularis).  
Naar het oordeel van de Afdeling kunnen evenmin als feitelijke werkzaamheden als 
bedoeld in artikel 1:2, derde lid, van de Awb gelden het indienen van verzoeken tot 
handhavend optreden en het naar voren brengen van zienswijzen over 
ontwerpbesluiten, nu beide dienen ter voorbereiding van het in rechte opkomen tegen 
besluiten. Het vergaren van informatie ten behoeve van eventuele bestuursrechtelijke 
procedures, alsmede het mondeling en schriftelijk informeren van derden over 
aanhangige of afgeronde procedures, kan niet los worden gezien van deze procedures 
of de voorbereiding daarvan. De door de Stichting ingezonden brief die op de website 
van het Agrarisch Dagblad is geplaatst, kan, nu die betrekking heeft op een voorlopige 
voorzieningsprocedure hangende het bezwaar van de Stichting tegen de verlening van 
een vergunning krachtens de Natuurbeschermingswet 1998, evenmin los worden 
gezien van een bestuursrechtelijke procedure. Hetzelfde geldt voor de 
onderzoeksopdracht in het kader van het beroep van de Stichting tegen de verlening 
van een vergunning krachtens de Wet milieubeheer, die ter zitting nog is genoemd. 
Van andere werkzaamheden is niet gebleken. De Afdeling neemt voorts in aanmerking 
dat is gebleken dat de Stichting door het optreden in rechte in dit geval geen bundeling 
van rechtstreeks bij het bestreden besluit betrokken individuele belangen tot stand 
brengt waarmee effectieve rechtsbescherming gediend kan zijn, in vergelijking met het 
afzonderlijke optreden van een groot aantal individuele natuurlijke personen die door 
het bestreden besluit rechtstreeks in hun belangen worden getroffen.’159 

 
Na deze zaak is deze lijn enigszins versoepeld en hebben vooral ad-hoc acties het moeilijk.  
 
Voor rechtspersonen die niet zozeer voor algemene en ideële belangen willen opkomen, maar 
voor de belangen van al dan niet bij haar aangesloten individuen, geldt ook een belangrijke 
belemmering in de strikte uitleg van de ontvankelijkheidseisen in combinatie met de 
zogenoemde ojbectum litis-leer. ‘Volgens de objectum litis-leer verklaart de burgerlijke 
rechter zich bevoegd om van het geschil kennis te nemen, waarna hij beziet of de vordering 
ontvankelijk is. Heeft een met voldoende waarborgen omkleedde rechtsgang bij de 
bestuursrechter opengestaan of kan die alsnog worden gevolgd, dan spreekt hij de niet-
ontvankelijkheid van het rechtsmiddel uit. In de jaren ’90 stelde die rechtsweg bij de civiele 
rechter daadwerkelijk wat voor.’160  
 
In het bekende jaren ’90 arrest Leenders/ Ubbergen, waaraan Schuurmans in het 
bovengenoemde citaat refereert, overwoog de Hoge Raad nog: ‘Indien de burger een 
algemeen verbindend voorschrift onverbindend acht en daarom het inroepen en handhaven 
ervan jegens hem onrechtmatig acht, brengen de eisen van een doeltreffende 
rechtsbescherming tegen de overheid mee dat hij het geschil omtrent de verbindendheid van 
het voorschrift aan de rechter moet kunnen voorleggen. Zolang de beslechting van een 
dergelijk geschil niet aan de bestuursrechter is opgedragen - hetgeen destijds, ingevolge art. 2 
van de hier toepasselijke Wet Arob niet het geval was en thans, zolang art. 8:2 nog niet is 
vervallen, evenmin het geval is - moet die burger de vraag of het voorschrift verbindend is, in 
beginsel door middel van een vordering gegrond op onrechtmatig overheidsoptreden kunnen 

                                                   
159 Raad van State, 20-04-2016, ECLI:NL:RVS:2016:1075  
160 Schuurmans, p. 6. 

68 

 

voorleggen aan de burgerlijke rechter.’161 In die zaak oordeelde de Hoge Raad in het voordeel 
van de klager en gold rechtsbescherming boven het belang van rechtsmachtverdeling.  
 
Schuurmans schets in haar oratie een beeld dat daar in de laatste jaren verandering in is 
gekomen. Zij verwijst daarbij naar zaken als Leges Turkse immigranten en Privacy First, 
waarin belangenorganisaties die opkomen voor de gebundelde belangen van burgers niet-
ontvankelijk worden verklaard, omdat individuele belanghebbenden een aantasting van hun 
belang in een bestuursrechtelijke procedure ter discussie kunnen stellen. Van belang voor dit 
rapport is met name de zaak van Privacy First, die ook wel de paspoortzaak wordt genoemd. 
Deze is ook onder de vorige sectie ten aanzien van het privaatrecht aan bod gekomen. 
Centraal in deze kwestie stond de vraag of het vereiste om vingerafdrukken af te staan ten 
behoeve van het verkrijgen van een paspoort – zonder vingerardrukken af te staan geen 
paspoort- niet in strijd moest worden geacht met artikel 8 EVRM. Naast een aantal burgers 
had ook stichting Privacy First een klacht ingediend. De Hoge Raad overwoog hier als volgt:  
 

‘In een geval zoals het onderhavige is een belangenorganisatie die opkomt voor de 
gebundelde belangen van personen zoals verweerders in cassatie, eveneens niet-
ontvankelijk in een vordering bij de burgerlijke rechter, als die vordering ertoe strekt 
om ten behoeve van deze personen de onverbindendheid van de aan de orde zijnde 
verplichting door de burgerlijke rechter te laten vaststellen en ter zake een voorziening 
te treffen. Met het oog op een behoorlijke taakverdeling tussen de bestuursrechter en 
de burgerlijke rechter kan immers in gevallen waarin de rechtsbescherming van 
individuele belanghebbenden is opgedragen aan de bestuursrechter, de enkele 
bundeling van hun belangen door een rechtspersoon niet ertoe leiden dat voor die 
rechtspersoon de weg naar de burgerlijke rechter komt open te staan (HR 9 juli 2010, 
ECLI:NL:HR:2010:BM2314, NJ 2012, 241 (Staat/ Vreemdelingenorganisaties)). Het 
vorenstaande geldt ook als een belangenorganisatie niet slechts opkomt voor de 
(gebundelde) belangen van een bepaald of bepaalbaar aantal individuele personen, 
maar tevens voor het algemeen belang van de bescherming van de rechten van een 
veel grotere groep van personen, die diffuus en onbepaald is. Ook in dat geval is 
sprake van een bundeling van belangen in de zin van art. 3:305a lid 1 BW (vgl. 
Kamerstukken II 1991/92, 22486, nr. 3, p. 3-7 en p. 19-23, m.n. p. 21 onderaan) en 
heeft te gelden dat de belangenbehartiging door de organisatie niet ertoe kan leiden dat 
voor haar de weg naar de burgerlijke rechter komt open te staan indien ter zake van de 
(dreigende) aantasting van de betrokken belangen- in dit geval bestaande in een 
inbreuk op de persoonlijke levenssfeer door de voorwaarde vingerafdrukken af te staan 
bij de aanvraag van een reisdocument - is voorzien in rechtsbescherming voor de 
individuele belanghebbenden bij de bestuursrechter.’

162 

 
Ook het feit dat nu juist algemeen verbindende voorschriften en beleidsregels niet kunnen 
leiden tot bezwaar en beroep is juist problematisch voor rechtspersonen die algemene 
belangen wensen te verdedigen, zo geeft ook Schutgens aan. Hij stelt ‘dat openstelling van het 
beroep tegen algemene regels binnen het kader van de Awb prima kan. De wet is er al vrijwel 
volledig op toegesneden. Voor de openstelling is weinig meer nodig dan schrapping van 
artikel 8:3 Awb, en dit zou de rechtsbescherming van de burger en de rechterlijke specialisatie 

                                                   
161 HR 11 oktober 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC2169, r.o. 3.4.3, AB 1997/1, m.nt. Drupsteen; NJ 1998/239, 
m.nt. Scheltema; Gst 1997/7055, 3 m.nt. Hennekens. 
162 Zie hierover ook: V. Böhre, ‘Happy landings? Het biometrische paspoort als zwarte doos’, WRR 
webpublicatie nr 46, 2010.  

69 

 

aanzienlijk richtsnoeren aan de rechter voor te leggen.’

163 Meer in het algemeen is de keuze 

voor de recours subjectif ten faveure van de recours objectif problematisch voor veel van de 
Big Data toepassingen. Dat geldt ook voor de onmogelijkheid om de meeste interne regels en 
richtsnoeren aan de rechter voor te leggen.  
 
Tot slot moet nog worden gewezen op twee laatste knelpunten. Ten eerste is er het 
relativiteitsvereiste uit artikel 8:69a Awb dat stelt: ‘De bestuursrechter vernietigt een besluit 
niet op de grond dat het in strijd is met een geschreven of ongeschreven rechtsregel of een 
algemeen rechtsbeginsel, indien deze regel of dit beginsel kennelijk niet strekt tot 
bescherming van de belangen van degene die zich daarop beroept.’ Abstracte toetsing wordt 
hiermee nog verder beperkt. Ten tweede is het van belang dat burgers in principe niet bezwaar 
en beroep kunnen aantekenen ten aanzien van feitelijke handelingen. Onder artikel 1:2 lid 1 
Awb wordt belanghebbende immers verstaan degene wiens belang rechtstreeks bij een besluit 
is betrokken en volgens artikel 1:3 lid 1 Awb wordt onder besluit verstaan een schriftelijke 
beslissing van een bestuursorgaan, inhoudende een publiekrechtelijke rechtshandeling. 
Hetzelfde obstakel geldt voor voorbereidingshandelingen, zo volgt uit 6:3 Awb: ‘Een 
beslissing inzake de procedure ter voorbereiding van een besluit is niet vatbaar voor bezwaar 
of beroep, tenzij deze beslissing de belanghebbende los van het voor te bereiden besluit 
rechtstreeks in zijn belang treft.’ In Big Data processen worden op basis van risicoprofielen 
beslissingen genomen over vervolgonderzoek en worden feitelijke handelingen genomen, die 
niet noodzakelijkerwijs een rechtshandeling met zich mee hoeven te brengen. Zo kan het gaan 
om verdere informatievergaring door middel van huisbezoeken of screening op wijkniveau.  
 
2.3.5 Conclusie 
 
Kortom, net zoals het civielrecht is het bestuursrecht derhalve sterk gericht op het individu, 
zijn belangen en rechten, maar net als in het civielrecht zijn er ook in het bestuursrecht 
openingen te vinden. Zo kunnen rechtspersonen algemeen belang acties voeren als zij in hun 
statuten een bijzonder algemeen belang verdedigen en feitelijke werkzaamheden in die 
richting uitoefenen en kunnen zijn opkomen voor groepsbelangen. De ratio achter deze laatste 
mogelijkheid, zo stelt Stolk, moet evenwel worden gezocht in efficiëntie en niet zozeer in 
rechtsbescherming. ‘Hoewel goed kan worden betoogd dat de effectieve rechtsbescherming 
gediend is bij bundeling van gelijksoortige individuele krachten (‘samen staat men sterker’), 
lijkt het argument van de Afdeling eerder te slaan op de efficiëntie van het bundelen van 
vergelijkbare bezwaren van een grote groep personen in één juridische actie, om vele losse 
(individuele) procedures te voorkomen.’164  
 
Toch zijn deze openingen beperkt in mogelijkheden, zeker als ze worden bekeken in het licht 
van de Big Data toepassingen. Daarom heeft een aantal auteurs gepleit voor ruimere 
openingen in het bestuursrecht, door aansluiting te zoeken bij het privaatrecht, door het 
vereiste van feitelijke werkzaamheden te laten vallen of door het mogelijk te maken om een 
direct beroep tegen algemeen verbinden voorschriften en beleidsregels open te stellen. Ook 
zijn er al langer pleidooien om de actio popularis ruimer baan te geven.

165 Anderzijds 

                                                   
163 R. J. B. Schutgens, ‘Rechtsbescherming tegen algemene regels: Tijd om de Awb te voltooien’ (preadvies voor 
de VAR), in: W. J. M. Voermans, R. J. B. Schutgens & A.C.M. Meuwese, ‘Algemene regels in het 
bestuursrecht’, Den Haag: Boom juridisch 2017 
164 Stolk, p. 22. 
165 Werkgroep van Kemenade 1997 Bestuur in geding. Rapport van de werkgroep inzake de terugdringing van de 
juridisering van het openbaar bestuur, november 1997. Zie voor discussie: Van Wijmen, Recht, belang en 
rechtsbescherming, Den Haag 1981 en Groenendijk, Bundeling van belangen bij de burgerlijke rechter, Zwolle 
1981. 

70 

 

beschrijft Stolk meerdere pogingen die er sindsdien zijn geweest om ook de algemeen 
belangactie uit de Algemene Wet Bestuursrecht te schrappen, tot nu toe zonder succes.

166 Eén 

poging redde het slechts ternauwernood niet, volgens De Poorter en Van Heusden mede 
omdat de kwalificatie van ‘beroepsmatige probleemmakers’ niet werd gewaardeerd.167  
 
Eén van de meest gehoorde kritiekpunten op de verruiming van de beroepsmogelijkheden 
binnen het bestuursrecht is de vrees voor het ontstaan van surrogaat-overheden. Immers, het is 
de wetgever die bepaalt wat in het algemeen belang is en het is niet aan een particuliere 
vereniging of stichting om een bepaalde visie van het algemeen belang naar voren te brengen. 
Schössels noemt dat ook wel een legitimatiedeficiet.

168 Ook is de onmogelijkheid om beroep 

in te stellen tegen algemeen verbindende voorschriften en beleidsregels in Nederland een 
principiële keuze, gelijk het toetsingsverbod ex artikel 120 van de Grondwet; het is niet de 
rechter die over de legaliteit en legitimiteit van wetten of algemeen verbindende voorschriften 
dient te oordelen – hierover gaat de democratisch gelegitimeerde wetgever. Tot slot wijst 
Stolk op het mogelijke probleem van de politisering van de rechtspraak en juridisering van het 
openbaar bestuur.

169 

 
Anderzijds wordt in de literatuur vrij algemeen geaccepteerd dat de mogelijkheden binnen het 
bestuursrecht om algemene en ideële belangen te behartigen te beperkt zijn en dat er behoefte 
is aan verruiming op één of meerder onderdelen. Schuurmans noemt de volgende knelpunten 
met het huidige systeem:

170 

 

1.  Het huidige systeem is inefficiënt: als iedereen zelf zijn eigen klacht gaat indienen met 

betrekking tot hetzelfde probleem dan leidt dat tot veel kosten, tijd en energie. 

2.  Het huidige systeem is ineffectief: burgers hebben niet zoveel macht en middelen als 

de overheid – individuen tegen de overheid staan zwak en kunnen dus lastig onrecht 
aankaarten – samen staan zij sterker en ook rechtspersonen met een ideële achtergrond 
hebben vaak meer middelen om rechtszaken te voeren 

3.  Het huidige systeem ondermijnt het gezag van de rechter: ofwel de rechter zoekt 

openingen in het recht waar ze niet zijn ofwel ze wijst klachten af waar niet aan het 
strikte belanghebbende begrip wordt voldaan en laat de klagers in de kou staan. 

 
2.4 Strafrecht  
 
2.4.1 Inleiding 
 
In deze sectie wordt ingegaan op de huidige situatie van het Nederlandse strafproces en 
andere afdoeningsmodaliteiten, met de nadruk op de invloed van het gebruik van Big Data. 
De status quo beschrijft welke partijen normaliter bij het strafproces en andere 
afdoeningsmodaliteiten zijn betrokken en op welke wijze. Vervolgens wordt beschreven hoe 
het huidige wettelijk stelsel al andere mogelijkheden biedt buiten het traditionele model, zoals 
mogelijkheden tot het betrekken van andere partijen of centraal stellen van bredere 

                                                   
166 Stolk p. 21.  
167 J. C. A. de Poorter & L. A. van Heusden, ‘Bovenindividuele belangenbehartiging: Naar een aanscherping van 
het beroepsrecht voor belangenorganisaties door een vereiste van representativiteit’, JBplus 2017/0. 
168 R. J. N. Schlössels, ‘Wie beschermt de beschermelingen tegen hun beschermers? Enige publiekrechtelijke 
kanttekeningen bij algemeen belangacties’, in: A. W. Jongbloed (red.), ‘Samen Sterk’, Den Haag: Boom 
Juridische uitgevers 2002. 
169 Stolk, p. 26.  
170 Schuurmans, p. 15 e.v. 

71 

 

maatschappelijke belangen. Onder de knelpunten wordt besproken welke haken en ogen zitten 
aan de afdoeningsmodaliteiten die heden beschikbaar zijn, alsmede welke gaten worden 
gelaten in rechtsbescherming. 
 
Om duidelijk te maken aan wat voor situaties kan worden gedacht met het huidige gebruik 
van Big Data en in de nabije toekomst is het van belang het volgende onderscheid te maken: 
 

-  Big Data wordt ingezet in een individuele strafzaak. Denk hierbij aan de politie die 

gebruik maakt van Big Data technologie om verdachten te vinden, bijvoorbeeld door 
profilering of de strafrechter die gebruik maakt van Big Data in de straftoemeting.  

-  De politie maakt gebruik van Big Data in haar algemene politie taak, zoals in het 

aanwijzen van gebieden om te patrouilleren. 

-  De staat begaat zelf een strafbaar feit door het inzetten van Big Data technieken. 

 
In deze sectie wordt met name ingegaan op het eerste scenario. Het tweede scenario betreft 
weliswaar Big Data inzet door actoren uit het strafrecht domein, maar toetsing hiervan zal niet 
door de strafrechter plaatsvinden, daarmee valt deze problematiek buiten de reikwijdte van 
deze strafrechtsschets. Een mogelijkheid bij het tweede scenario is bijvoorbeeld dat een kort 
geding wordt aangespannen bij de civiele rechter om een wet, die dient als de 
bevoegdheidsgrondslag voor de Big Data toepassing, buiten werking te laten stellen. Het 
derde voorbeeld is vooralsnog hypothetisch en zal hoe dan ook in de toekomst een weinig 
belangrijke rol spelen.  
 
2.4.2 Beschrijving status quo 
 
Het strafrechtsysteem is van oudsher een twee partijen systeem met aan de ene kant de 
verdachte en aan de andere kant het Openbaar Ministerie, met een groeiende rol voor 
slachtoffers in het strafproces, mogelijk als derde partij. Hiermee lijkt het voor de hand 
liggend dat de groep van belangen die behartigd wordt in het strafproces ook gesloten is, 
namelijk beperkt tot de belangen van de individuen betrokken in de specifieke zaak. Aan de 
andere kant kan worden betoogd dat het strafrecht altijd op algemene belangen gericht is die 
het individu overstijgen: een gedragsnorm wordt in een delict vastgelegd, de samenleving is 
er bij gebaat dat men zich aan die norm houdt.

171 Dit standpunt is te simplistisch en gaat niet 

altijd op, sommige delicten hebben niet direct een nadelig gevolg dat het individu te boven 
gaat.

172 Echter, het moge duidelijk zijn dat het strafrecht in ieder geval een publiekrechtelijk 

karakter heeft. 
 
Groenhuijsen maakt duidelijk dat dit publieke karakter voorkomt uit verschillende 
kenmerken: het gaat om situaties waar de aard en gewicht van het betreffende onrecht een 
doorslaggevende rol spelen (is het onrecht, dat de ene burger de andere aandoet, bijvoorbeeld 
niet zwaarwegend, dan ligt een civiele vordering meer voor de hand), het strafrecht kent 
ingrijpende sancties en bevoegdheden en heeft een leedtoevoegend karakter en tot slot treedt 
het Openbaar Ministerie op namens de gemeenschap.

173 Al deze unieke kenmerken van het 

strafrecht tezamen maken dat het strafproces individuele belangen van verdachten en 
                                                   
171 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht’. In: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
Verdediging van collectieve belangen via de rechter (pp. 99-133). Zwolle: W. E. J. Tjeenk Willink, 1988. 
172 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht’. In: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
Verdediging van collectieve belangen via de rechter (pp. 99-133). Zwolle: W. E. J. Tjeenk Willink, 1988; L.H.C. 
Hulsman, Handhaving van recht, Oratie Rotterdam, Deventer 1965, p. 8-9. 
173 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht’. In: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
‘Verdediging van collectieve belangen via de rechter’ (pp. 99-133). Zwolle: W. E. J. Tjeenk Willink, 1988. 

72 

 

slachtoffers (of nabestaanden) in acht neemt maar zowel maatschappelijke belangen. 
Groenhuijsen benadrukt dat het strafproces brede maatschappelijke interesse kan wekken, 
men ziet zijn morele opvattingen bevestigd in een veroordeling. Het strafproces kan kwesties 
onder de aandacht van het grote publiek brengen en een aantrekkelijk instrument zijn om 
overtuigingen en maatschappelijke wensen te onderschrijven. Dit maakt volgens 
Groenhuijsen dat er nadruk kan worden gelegd op het behartigen van collectieve belangen in 
het strafproces.

174  

 
De drie belangrijkste actoren binnen het strafproces hebben verschillende belangen. De 
verdachte is in artikel 27 Sv gedefinieerd. “Als verdachte wordt vóórdat de vervolging is 
aangevangen, aangemerkt degene te wiens aanzien uit feiten of omstandigheden een redelijk 
vermoeden van schuld aan een strafbaar feit voortvloeit. Daarna wordt als verdachte 
aangemerkt degene tegen wie de vervolging is gericht.” De belangen van de verdachte mogen 
duidelijk zijn, deze liggen in zijn eigen verdediging.  
 
De vervolging wordt vervuld door het openbaar ministerie. Twee beginselen die centraal staan 
in het Nederlands strafprocesrecht zijn het opportuniteitsbeginsel

175 en het 

vervolgingsmonopolie van het openbaar ministerie. Op grond van het opportuniteitsbeginsel 
beslist het openbaar ministerie of vervolging van een strafbaar feit wordt ingezet en of dit 
wordt voortgezet. Dat vervolging juridisch haalbaar is wil niet zeggen dat vervolging ook 
wenselijk is. Op grond van het algemeen belang kan het openbaar ministeries besluiten niet 
tot vervolging over te gaan. Dit algemeen belang kan een staatsbelang of maatschappelijk 
belang zijn, maar ook een individueel, persoonlijk, belang. Het openbaar ministerie moet dus 
verschillende belangen afwegen in de vervolging.  
 
Het vervolgingsmonopolie heeft als implicatie dat alleen het openbaar ministerie bevoegd is 
vervolging in te stellen, vervolging kan niet worden geopend door andere actoren.

176 Dit sluit 

zowel andere staatsorganen uit als particuliere actoren zoals benadeelden. Dit is een groot 
verschil met het civiel recht en bestuursrecht waar het initiatief niet uitsluitend bij de staat 
ligt. Het slachtoffer is in artikel 51a Sv gedefinieerd als “degene die als rechtstreeks gevolg 
van een strafbaar feit vermogensschade of ander nadeel heeft ondervonden. Met het 
slachtoffer wordt gelijkgesteld de rechtspersoon die als rechtstreeks gevolg van een strafbaar 
feit vermogensschade of ander nadeel heeft ondervonden”.  
 
Artikel 51f Sv bepaalt dat een ieder die schade heeft geleden door het strafbare feit zich als 
partij kan voegen in het strafproces. Lid 1 luidt: “Degene die rechtstreeks schade heeft 
geleden door een strafbaar feit, kan zich terzake van zijn vordering tot schadevergoeding als 
benadeelde partij voegen in het strafproces.” Er is een causaal verband vereist tussen het 
strafbare feit en de schade voor deze als rechtstreeks kan worden aangemerkt. Slachtoffers 
hebben hun eigen individuele belangen die sterk uiteen kunnen lopen, maar deze individuele 
belangen kunnen ook deels samenvallen met maatschappelijke belangen. 
 

                                                   
174 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht’. In: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
‘Verdediging van collectieve belangen via de rechter (pp. 99-133)’, Zwolle: W. E. J. Tjeenk Willink, 1988. 
175 Beschreven in artikel 167 lid 2 Strafvordering ten aanzien van het wel of niet vervolgen: “Van vervolging kan 
worden afgezien op gronden aan het algemeen belang ontleend”. Beschreven in artikel 242 lid 2 Strafvordering 
ten aanzien van het wel of niet verder vervolgen: “Zoolang het onderzoek op de terechtzitting nog niet is 
aangevangen, kan van verdere vervolging worden afgezien, ook op gronden aan het algemeen belang ontleend.” 
176 Het openbaar ministerie is dus ook de enige actor die een zogenaamd proefproces kan starten bij de 
strafrechter. 

73 

 

De hierboven besproken kenmerken en knelpunten van het strafproces zijn gebaseerd op het 
huidige recht. Toch mag niet uit het oog worden verloren dat er als sinds 2014 wordt gewerkt 
aan het enorme project ‘modernisering van het Wetboek van Strafvordering’. Binnen de 
ontwikkeling van een nieuw Wetboek van Strafvordering is aandacht voor digitalisering van 
het strafproces en nieuwe technologieën

177 die een rol spelen in de opsporing. 

 
2.4.3 Beschrijving bestaande alternatieven 
 
Vanwege de kenmerken hierboven beschreven leent het strafrecht zich van nature slecht voor 
een collectieve procedure. Toch zijn er mogelijkheden waarop er meer partijen deelnemen in 
een strafzaak, de ene mogelijkheid meer theoretisch dan de ander.  
 
2.4.3.1 Het beklag omtrent niet (verder) vervolgen 
 
Hierboven is al uiteengezet dat het openbaar ministerie kan besluiten niet te vervolgen of niet 
verder te vervolgen. Artikel 12 van het Wetboek van Strafvordering (Sv) bepaalt

178 dat 

rechtstreeks belanghebbenden beklag kunnen doen over het niet of niet verder vervolgen van 
een strafbaar feit. Hoewel de meest prominente groep belanghebbenden slachtoffers en 
nabestaanden zijn, kan de belanghebbende ook een rechtspersoon zijn die een specifiek 
belang behartigt. Het beklag is ingevoerd om te compenseren voor nadelige gevolgen van het 
opportuniteitsbeginsel en vervolgingsmonopolie.

179 Immers, het openbaar ministerie heeft 

veel macht in de keuze welke strafbare feiten wel of niet te vervolgen. Middels artikel 12 Sv 
is er een opening voor niet-strafrechtelijke actoren hun belang te laten gelden. In een zekere 
mate is dit ook toezicht van de strafrechter op het vervolgingsbeleid van het openbaar 
ministerie.

180 Het criterium rechtsreeks belanghebbenden staat in artikel 12 lid 1 Sv centraal. 

De verduidelijking dat het om een rechtstreeks belang moet gaan is met een wet van 1984 
toegevoegd, in de oorspronkelijke versie van het artikel uit 1926 was ‘rechtsreeks’ nog geen 
criterium.

181 Als toelichting op het rechtstreeks belang wordt in de Memorie van Toelichting 

gegeven:  
 
“Daarmee wordt in de lijn van de op dit stuk gevormde jurisprudentie, in de wet zelf tot 
uitdrukking gebracht dat de klager in een niet verwijderd, rechtstreeks verband moet staan tot 
het belang dat hij bij de vervolging heeft. De klager zal, zoals de Hoge Raad het formuleert, 
                                                   
177 Zie bijvoorbeeld het rapport, Regulering van opsporingsbevoegdheden in een digitale omgeving. Commissie 
modernisering opsporingsonderzoek in het digitale tijdperk (Commissie Koops), juni 2018. 
<https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/06/26/rapport-commissie-koops---regulering-van-
opsporingsbevoegdheden-in-een-digitale-omgeving>.  
178 Artikel 12 Strafvordering luidt: “1) Wordt een strafbaar feit niet vervolgd, de vervolging niet voortgezet, of 
vindt de vervolging plaats door het uitvaardigen van een strafbeschikking, dan kan de rechtstreeks 
belanghebbende daarover schriftelijk beklag doen bij het gerechtshof, binnen het rechtsgebied waarvan de 
beslissing tot niet vervolging of niet verdere vervolging is genomen, dan wel de strafbeschikking is 
uitgevaardigd. Indien de beslissing is genomen door een officier van justitie bij het landelijk parket of bij het 
functioneel parket, is het gerechtshof Den Haag bevoegd. Indien de beslissing is genomen door een officier van 
justitie bij het parket centrale verwerking openbaar ministerie, is bevoegd het gerechtshof in het ressort waar de 
klager woon- of verblijfplaats heeft. Bij gebreke daaraan is het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden bevoegd. 
2) Onder rechtstreeks belanghebbende wordt mede verstaan een rechtspersoon die krachtens zijn doelstelling en 
blijkens zijn feitelijke werkzaamheden een belang behartigt dat door de beslissing tot niet vervolging of niet 
verdere vervolging rechtstreeks wordt getroffen. 
3) Geen beklag is mogelijk indien er sprake is van een onherroepelijke einduitspraak als bedoeld in artikel 
482a.” 
179 G. J. M. Corstens & M. J. Borgers, ‘Het Nederlandse Strafprocesrecht’, Kluwer: Deventer 2011, p. 546. 
180 G. J. M. Corstens & M. J. Borgers, p. 547. 
181 Kamerstuk II 1979/80,  15 831, nr. 3. 

74 

 

door het achterwege blijven van de vervolging getroffen moeten worden in een belang dat 
hem bepaaldelijk aangaat”.182   
 
De wetgever benadrukt hierbij ook dat collectieve belangen, behartigd door een 
rechtspersoon, kunnen worden aangemerkt als rechtstreekse belangen dan wel de 
rechtspersoon als rechtstreeks belanghebbende. Voor rechtspersonen is het cruciaal dat zij een 
bijzonder, of specifiek, belang behartigen om ontvankelijk te zijn in hun beklag.

183 Hierbij 

kan bijvoorbeeld worden gedacht aan behartiging van belangen met betrekking tot het milieu, 
welzijn van dieren en bescherming tegen kindermishandeling.

184 Er moet bovendien niet 

alleen maar worden gekeken naar de doelstelling van de rechtspersoon, maar ook naar de 
feitelijke werkzaamheden.

185 Door op te komen voor collectieve belangen op grond van 

artikel 12 lid 2 Sv kunnen rechtspersonen een nuttige functie verrichten bij delicten waarbij 
concrete slachtoffers ontbreken. Bij de uitleg van een rechtstreeks belang wordt aangesloten 
bij het belanghebbende begrip uit het bestuursrecht.

186 Het rechtsreeks belang kent vier 

criteria: 
 

-  Het belang moet kenmerkend zijn: de klager moet zich voldoende onderscheiden van 

de massa, het belang moet bijzonder zijn. 

-  Het moet gaan om een eigen belang: de klager kan niet opkomen voor andermans 

belangen. 

-  Het belang moet objectief bepaalbaar zijn: er moet van de persoonlijke inschatting van 

de betrokkene worden geabstraheerd. 

-  Het belang moet redelijk zijn: niet ieder voordeel vormt een redelijk belang, met name 

oneigenlijke belangen zijn uitgesloten.

187  

 
Het milieustrafrecht is een domein binnen het Nederlandse strafrecht waar bij uitstek ruimte is 
voor deelname van belangengroeperingen in een strafzaak. Het milieustrafrecht is, net zoals 
zijn tegenhanger in het bestuursrecht, een rechtsgebied waar belangen centraal staan die het 
individu overstijgen. In de jaren ’70 is er al een ingang gemaakt voor belangengroeperingen 
met het Waddenzee-arrest,

188 waarin een belangenvereniging op grond van haar statuten en 

feitelijke werkzaamheden kan worden aangemerkt als belanghebbende. Volgens de statuten 
streefde de vereniging de volgende doelen na: 
 
 “1. De vereniging stelt zich ten doel de bevordering van de belangstelling voor het 
Waddenzeegebied en de Wadden-eilanden in de ruimste zin en streeft naar een zo goed 
mogelijk behoud van de natuurlijke staat van dit gebied. 2. Zij tracht haar doel te bereiken met 
alle daartoe geoorloofde middelen, o.m. door het bijeenbrengen van een zo uitvoerig 
mogelijke documentatie, het geven van voorlichting in zo breed mogelijke kring en het 
opkomen tegen alle activiteiten, die schade kunnen toebrengen of afbreuk kunnen doen aan 
het Waddengebied in zijn geheel als onvervangbaar en uniek natuurgebied”.

189  

 
Het Hof concludeerde dat de vereniging hiermee als volgt als belanghebbende kan worden 
aangemerkt: “dat op grond van deze doelstelling adressante in beginsel belanghebbende kan 
                                                   
182 Kamerstuk II 1979/80,  15 831, nr. 3, p. 17. 
183 Kamerstuk II 1979/80,  15 831, nr. 3, p. 17. 
184 G.J.M. Corstens & M.J. Borgers, Het Nederlandse Strafprocesrecht, Kluwer: Deventer 2011, p. 550. 
185 G.J.M. Corstens & M.J. Borgers, Het Nederlandse Strafprocesrecht, Kluwer: Deventer 2011, p. 550. 
186 WvSv, A.L. Melai/M.S. Groenhuijsen e.a., artikel 12 Sv, aant. 11. 
187 WvSv, A.L. Melai/M.S. Groenhuijsen e.a., artikel 12 Sv, aant. 11. 
188 Hof Leeuwarden 30 juli 1976, ECLI:NL:GHLEE:1976:AB6454, NJ 1977, 120. 
189 Hof Leeuwarden 30 juli 1976, ECLI:NL:GHLEE:1976:AB6454, NJ 1977, 120. 

75 

 

zijn in de zin van art. 12 Sv. met betrekking tot de vervolging van delicten, welke aan de 
bevordering van de belangstelling voor het Waddenzeegebied en de Waddeneilanden afbreuk 
doen dan wel de natuurlijke staat van dit gebied in gevaar brengen of schaden.”190 Toch blijft 
het lastig te duiden wanneer er sprake is van een bijzonder belang. Groenhuijsen geeft na het 
Waddenzee-arrest het volgende voorbeeld: Wat als Greenpeace in haar statuten stelt op te 
komen voor de belangen van een specifieke diersoort? Dit zal weliswaar een bijzonder belang 
zijn maar niet exclusief, is dit belang dan niet te algemeen?

191 Ook in het kader van het recht 

op privacy blijft het lastig te duiden wanneer een vereniging die voor dit belang opkomt een 
rechtstreeks belang heeft. In de literatuur wordt een onderscheid gemaakt wat nog iets meer 
houvast geeft. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen groepen die opkomen voor 
groepsbelangen en verenigingen die opkomen voor algemene belangen. De groepsbelangen 
zouden eerder niet-ontvankelijk worden verklaard omdat er vaak een mogelijkheid is voor de 
individuen binnen deze groep om afzonderlijk te klagen, terwijl dit in het algemeen belang 
niet mogelijk is en men daarom aangewezen is op verenigingen.

192 In theorie is dit een goed 

onderscheid, de vraag is alleen of in het geval van groepsbelangen daadwerkelijk de 
mogelijkheid bestaat voor individuen om te klagen en of dit haalbaar is. 
 
2.4.3.2 De Hoge Raad: prejudiciële vragen & cassatie in het belang der wet 
 
Na invoering van de mogelijkheid tot het stellen van prejudiciële vragen aan de Hoge Raad in 
het civiele recht en fiscaal recht is er ook aandacht voor het invoeren van een dergelijke 
mogelijkheid in het strafrecht.

193 De mogelijkheid tot prejudiciële vragen is opgenomen in de 

herziening van het Wetboek van Strafvordering Boek 6.

194 Een van de behoeften waarin een 

prejudiciële procedure zou voorzien is het repareren van gebreken in wetgeving of het duiden 
van wetgeving. Het voorleggen van een prejudiciële vraag aan de Hoge Raad is niet een 
collectieve procedure, maar kan wel tegemoet komen aan belangen van een bredere groep. In 
het geval van Big Data is dit vooral interessant wanneer er onduidelijkheid is over de 
bevoegdheid waarop het Big Data gestoeld is. De Hoge Raad zou dan een vraag hierover 
kunnen beantwoorden, ook met het oog op bijvoorbeeld de inbreuk die een dergelijke 
bevoegdheid maakt op het recht op privacy van verdachten. 
 
De cassatie in het belang der wet

195 kan hetzelfde effect bereiken als de hierboven beschreven 

prejudiciële procedure. Uiteraard is een verschil dat de cassatie in belang der wet al wel een 
bestaand rechtsmiddel is, terwijl de prejudiciële procedure in het strafrecht de interesse heeft 
van de wetgever maar momenteel nog niet is ingevoerd. Cassatie in belang der wet kan 
worden ingezet om snel een antwoord te krijgen van de Hoge Raad op een rechtsvraag die in 
meer zaken aan de orde is.

196 Echter, de cassatie kan alleen worden ingezet door de procureur-

                                                   
190 Hof Leeuwarden 30 juli 1976, ECLI:NL:GHLEE:1976:AB6454, NJ 1977, 120. 
191 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht. In: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
Verdediging van collectieve belangen via de rechter (pp. 99-133)’, Zwolle: W. E. J. Tjeenk Willink, 1988. 
192 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht. In: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
Verdediging van collectieve belangen via de rechter (pp. 99-133)’, Zwolle: W. E. J. Tjeenk Willink, 1988; 
WvSv, A.L. Melai/M.S. Groenhuijsen e.a., artikel 12 Sv, aant. 18. 
193 De Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie gaf gehoor aan de motie Dijkhoff/Van Nispen van 26 november 
2014 door het laten verrichten van een evaluatie tot de mogelijkheid van het invoeren van een prejudiciële 
procedure in het strafrecht. I. Giesen, e.a., ‘De Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad: een tussentijdse 
evaluatie in het licht van de mogelijke invoering in het strafrecht’, WODC, 2016. 
194 <https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2017/12/05/wetsvoorstel-tot-vaststelling-van-boek-
6-van-het-nieuwe-wetboek-van-strafvordering-bijzondere-regelingen>., voorgesteld artikel 6.2.3.1 e.v.   
195 Artikel 78 lid 1 Wet op de rechterlijke organisatie. 
196 M. J. Borgers, ‘Cassatie in het belang der wet in strafzaken’, in: A. M. Hol, I. Giesen & F. G. H. Kristen 
(eds.), ‘De Hoge Raad in 2025 (pp. 225-232)’, Den haag: Bju, 2011. 

76 

 

generaal, deze moet een voordracht tot cassatie voor de wet doen. De verdediging –en 
belangengroepen die opkomen voor de belangen van verdachten, zoals privacy of non-
discriminatie kan hier dus geen gebruik van maken om een vraag aan de Hoge Raad voor te 
leggen op eigen initiatief. 
 
2.4.3.3 Schadevergoeding 
 
Tot slot kan nog kort de mogelijkheid tot schadevergoeding binnen het strafrecht worden 
benoemd. Eerder werd artikel 51f Sv, dat betrekking heeft op benadeelden benoemd. Deze 
mogelijkheid is nog strikter dan het beklag van artikel 12 Sv. Waar het onder artikel 12 Sv 
nog gaat over het behartigen van een belang gaat het onder artikel 51f jo. 332-335 Sv over het 
hebben van een belang, de vereniging die een collectief belang vertegenwoordigd moet zelf 
het slachtoffer zijn van het schadeveroorzakende delict.

197  

 
2.4.4 Knelpunten die nog overblijven 
 
Het zal niet vaak voorkomen dat een Big Data toepassing zelf een strafbaar feit zou inhouden. 
Dat betekent dat de relevantie van Big Data toepassingen voor deze analyse zit in de toetsing 
van de toepassingen in de bewijsvraag. Op grond van artikel 348 jo. 350 Sv toetst de 
strafrechter of het strafbare feit bewezen kan worden verklaard en om welk strafbaar feit het 
dan gaat, of er redenen zijn om de verdachte van straf uit te sluiten, en bepaalt de rechter de 
op te leggen straf. Bij de kwalificatie van het strafbare feit en de vraag of de dader strafbaar 
wordt geacht zijn Big Data toepassingen niet echt bruikbaar, bij het bepalen van de hoogte 
van de straf zou in de verre toekomst Big Data wel relevant kunnen zijn.

198  

 
De inzet van Big Data in de bewijsvergaring is reeds mogelijk. Zoals in eerdere hoofdstukken 
al is beschreven bestaat de aantrekkingskracht van Big Data voornamelijk uit het ontdekken 
van (nieuwe) verbanden. Voor het strafrecht betekent dit dat het gebruik van profielen 
interessant is, het algoritme licht de personen er uit die aan het profiel voldoen. Wanneer 
profielen worden gebruikt is dit vaak het startpunt van een onderzoek, een verdachte komt in 
beeld. Er zijn ook andere Big Data toepassingen, waarbij vaak al een verdachte in beeld is, 
maar er naar bewijs wordt gezocht, bijvoorbeeld door middel van datamining of textmining. 
Het gebruik van profielen kan door de strafrechter worden getoetst in de bewijsvraag: is de 
persoon die aan het profiel voldoet wel de dader? Kan dit bewezen worden? Daarnaast kan 
een Big Data toepassing een inbreuk maken op de persoonlijke levenssfeer van de verdachte 
waarbij in de toetsing van het bewijs moet worden bezien of er bewijs uitgesloten dient te 
worden. Het knelpunt is dat dit soort toetsingen vaak van geval tot geval plaatsvinden en zien 
op een concrete zaak. Het gaat hier om het recht op privacy van dit individu in deze concrete 
context, dus het collectief speelt hier niet echt een rol. 
 
Toch is hier enige ruimte. Sommige inbreuken op de persoonlijke levenssfeer kunnen 
veroorzaakt zijn door een structurele praktijk. In dat geval kan de strafrechter consequenties 
verbinden aan het gebruik van een dergelijke Big Data toepassing. Bewijsuitsluiting kan 
worden gezien als een waarborg tegen structurele schendingen. Zo zouden Big Data 
toepassingen indirect kunnen worden getoetst en de toetsing gevolgen hebben voor meer 
zaken dan één individuele zaak. Een inbreuk op de persoonlijke levenssfeer is in de praktijk 

                                                   
197 M. S. Groenhuijsen, ‘Verdediging van collectieve belangen in het strafrecht’, in: M. B. W. Biesheuvel (Ed.), 
Verdediging van collectieve belangen via de rechter (pp. 99-133). 
198 Zo wordt Big Data in de Verenigde Staten bijvoorbeeld al gebruikt om de gevangenisstraf te bepalen en 
beslissingen omtrent vervroegde vrijlating en dergelijke. 

77 

 

een van de meest aangevoerde argumenten van de verdediging voor bewijsuitsluiting. Een 
verweer tot bewijsuitsluiting kent een grotere kans van slagen dan het verzoek tot niet-
ontvankelijk verklaren van het OM, waarvoor de drempel vaak te hoog ligt.

199 Of er tot 

bewijsuitsluiting wordt overgegaan hangt onder andere af van het nadeel dat door de 
verdachte is geleden.

200 Nadeel kan bestaan uit het schaden van de verdediging van de 

verdachte.

201 Het recht op een eerlijk proces, onder andere volgend uit artikel 6 van het 

Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, kent als een van de componenten ‘equality 
of arms’. Dit beginsel houdt in dat de verdachte het bewijs materiaal moet kunnen betwisten. 
Op de langere termijn betekent dit dat Big Data toepassingen die zo complex en ondoorzichtig 
zijn mogelijk niet aan dit criterium voldoen.

202 Big Data kan alleen worden ingezet in zoverre 

nog te traceren is hoe de beslissing of uitkomst tot stand komt zodat de verdediging deze kan 
betwisten. Het gebruik van algoritmen en vooral van deep learning maakt het nog 
ingewikkelder om beslissingen uit te leggen en verantwoorden. 
 
Hoewel er dus bepleit kan worden dat verdachten nadeel kunnen ondervinden wanneer Big 
Data toepassingen een inbreuk op hun persoonlijke levenssfeer creëren wil dit niet zeggen dat 
de inbreuk ernstig genoeg is voor de strafrechter om daar gevolgen, zoals bewijsuitsluiting, 
aan te verbinden. De laatste jaren blijkt vooral uit rechtspraak van lagere rechters dat het vaak 
te lichte privacy inbreuken betreft om hier gevolgen aan te verbinden.

203 Zeker wanneer het 

gaat om privacy belangen die het individu overstijgen zal er een ernstige inbreuk moeten zijn 
die niet alleen de privacy van deze verdachte raakt maar duidt op een structurele praktijk van 
inbreuken, voordat de strafrechter hier zware gevolgen aan verbind.  
 
Momenteel vindt er in het kader van de herziening van het Wetboek van Strafvordering een 
discussie plaats omtrent het huidige artikel 359a Sv dat ziet op vormverzuimen. Een van de 
punten die herzien zou kunnen worden in het kader van deze hervorming is het toezicht op het 
vooronderzoek. Onder het huidige artikel 359a Sv ligt de nadruk op toezicht op de 
procesrechten van de verdachte. Dit heeft tot gevolg dat er een mogelijk gebrek aan toezicht is 
op het strafvorderlijk vooronderzoek.

204 Dit terwijl er in het vooronderzoek veel informatie 

wordt verzameld waarbij zich mogelijke privacy inbreuken voordoen.

205 Met de komst van 

Big Data is er een tendens naar risico preventie en proactieve opsporing in plaats van 

                                                   
199 R. ter Haar, ‘De rol van de factor ‘nadeel’ bij eventuele bewijsuitsluiting na een inbreuk op de persoonlijke 
levenssfeer’, Tijdschrift Praktijkwijzer Strafrecht 2015/15. 
200 Zie artikel 359a Sv. 
201 HR 30 maart 2004, ECLI:NL:HR:2004:AM2533 (Afvoerpijp arrest) 
202 Zie over dit punt bijvoorbeeld ook: Y. Buruma, ‘De criminele homo digitalis,’ Nederlands Juristenblad, 
2016/22, p. 1535; M. Hildebrandt, ‘Data-gestuurde intelligentie in het strafrecht’, Handelingen NJV, Deventer: 
Wolters Kluwer, 2016. 
203 R. ter Haar, ‘De rol van de factor ‘nadeel’ bij eventuele bewijsuitsluiting na een inbreuk op de persoonlijke 
levenssfeer’, Tijdschrift Praktijkwijzer Strafrecht 2015/15.  
204 M. Samadi, ‘Het toezicht op de strafvorderlijke overheid: een modern artikel 359a Sv?’, Platform 
Modernisering Strafvordering 2018-6, DOI: 10.5553/PMSV/258950952018001006001; M. Samadi, ‘Policing 
the police: het toezicht op de opsporing’, Delikt & Delinkwent 2016/37, afl. 6, p. 406-418; noot Borgers onder 
HR 4 januari 2011, NJ 2012/145 en noot Buruma onder HR 30 maart 2004, NJ 2004/376; M.J. Borgers & T. 
Kooijmans, ‘Alternatieven voor rechterlijke controle op vormverzuimen’, in: M. Groenhuijsen, T. Kooijmans & 
J. Ouwerkerk (red.), ‘Roosachtig strafrecht (De Roos-bundel)’, Deventer: Kluwer 2013, p. 17-36. 
205 E. J. Koops, ‘Technology and the Crime Society: Rethinking Legal Protection’, Law Innovation and 
Technology 1;93-124, 2009; S. Brinkhoff, ‘Big Data Data Mining by the Dutch Police: Criteria for a Future 
Method of Investigation’, European Journal for Security Research, 2;57-69, 2017; S. van Schendel, ‘The 
Challenges of Risk Profiling used by Law Enforcement: examining the cases of COMPAS and SyRI’, in: R. E. 
Leenes & L. S. Reins (eds.), ‘Regulating New Technologies in Uncertain Times’, Springer 2019. 

78 

 

reactieve opsporing

206, of anticiperend straffen207 op basis van voorspellingen en patronen. Dit 

betekent dat er steeds meer activiteit plaatsvindt in het vooronderzoek terwijl de waarborgen 
voor verdachten –of burgers met een hoog risico profiel- verankerd liggen in de fasen van 
verdere vervolging en terechtzitting. Het is maar de vraag of de herziening van artikel 359a 
Sv hier verbetering in brengt.

208 Volgens Hildebrandt en Buruma zorgen de voorgestelde 

wijzigingen van het gemoderniseerde wetboek juist voor een nóg sterkere verschuiving van 
bevoegdheden naar het vooronderzoek.

209 Veel vormen van monitoring en risico analyse 

zullen (in de nabije toekomst) de rechter niet bereiken en zullen dus op een andere manier 
getoetst moeten worden.

210 

 
Aangezien Big Data toepassingen vooral relevant zijn voor het vinden van verdachten en 
bewijsmateriaal zijn hierboven besproken processuele middelen zoals artikel 12 Sv niet 
zozeer relevant. Een beroep op artikel 12 Sv ziet immers op het strafbare feit zelf, niet op de 
methoden die worden gebruikt voor bewijsvergaring. Wanneer artikel 12 Strafvordering wel 
relevant zou zijn in het kader van Big Data gebruik door de overheid, blijft de vraag wat een 
voldoende rechtstreeks belang is. Het gebruik van Big Data in beleid en in het nemen van 
beslissingen brengt risico’s met zich mee van onrechtvaardigde inbreuken op het recht op 
privacy, het recht op een eerlijk proces of schending van het beginsel van non-discriminatie. 
Dit soort belangen laten zich lastig vatten in een specifiek belang van een 
belangenbehartigende rechtspersoon. Bijvoorbeeld discriminatie van een specifiek persoon 
moet dan impact hebben op de positie van een groep waartoe deze persoon behoort en de 
rechtspersoon moet opkomen voor gelijke behandeling van deze groep. Daarnaast kan nog 
worden opgemerkt dat een ruimere interpretatie van belanghebbende voor artikel 12 Sv tot 
praktische problemen zou leiden, daar procedures onder dit artikel al een te lange doorlooptijd 
kennen, een ruimere interpretatie dan heden vormt een zware belasting op gerechtshoven.

211  

 
2.4.5 Conclusie 
 
Hoewel er interessante toepassingen van Big Data in de strafrecht keten mogelijk zijn is dit 
niet een domein waar een rol is voor collectieve belangen. Het is wel bij uitstek een domein 
voor immateriële belangen, zoals het recht op privacy van verdachten bij de inzet van 
opsporingsbevoegdheden, of het nadeel dat slachtoffers of de maatschappij als geheel 
ondervinden van criminaliteit. In het moderniseringsproces staat aandacht voor het collectief 
of zaaksoverstijgende belangen niet centraal. Echter, nieuwe regulering van 
opsporingsbevoegdheden kan in het geval van Big Data toepassingen en dergelijke 
technologieën wel meer waarborgen bieden dan huidige wetgeving die hier niet voor bedoeld 
was. De vraag is of dit in de toekomst een impact zal hebben op de hierboven beschreven 
problematiek, bijvoorbeeld op frequentie van bewijsuitsluiting of een versterking van de 
positie van NGO’s die opkomen voor privacy rechten van verdachten. Het lijkt er echter op 
                                                   
206 S. van Schendel, ‘The Challenges of Risk Profiling used by Law Enforcement: examining the cases of 
COMPAS and SyRI’, in: R.E. Leenes & L.S. Reins (eds.), ‘Regulating New Technologies in Uncertain Times’, 
Springer 2019. 
207 Y. Buruma, ‘De criminele homo digitalis’, Nederlands Juristenblad 2016/22, p. 1535; M. Hildebrandt, ‘Data-
gestuurde intelligentie in het strafrecht’, Handelingen NJV, Deventer: Wolters Kluwer 2016.  
208 M. Samadi, ‘Het toezicht op de strafvorderlijke overheid: een modern artikel 359a Sv?’, Platform 
Modernisering Strafvordering 2018-6, DOI: 10.5553/PMSV/258950952018001006001. 
209 Y. Buruma, ‘De criminele homo digitalis’, Nederlands Juristenblad 2016/22, p. 1535; M. Hildebrandt, ‘Data-
gestuurde intelligentie in het strafrecht’, Handelingen NJV, Deventer: Wolters Kluwer 2016. 
210 M. Hildebrandt, ‘Data-gestuurde intelligentie in het strafrecht’, Handelingen NJV, Deventer: Wolters Kluwer 
2016. 
211 I. Giesen e.a., ‘De Wet prejudiciële vragen aan de Hoge Raad: een tussentijdse evaluatie in het licht van de 
mogelijke invoering in het strafrecht’, WODC, 2016. 

79 

 

dat er een steeds sterkere tendens is voor meer Big Data toepassingen in het vooronderzoek, 
waar minder waarborgen gelden voor de verdachten dan in latere fasen van het onderzoek en 
de terechtzitting.  
 
2.5 Conclusie  
 
Veel Big Data vraagstukken kunnen naar hun aard het beste collectief worden geadresseerd, 
maar in het recht ligt het primaat op individuele rechtsbescherming. Binnen het civielrecht 
lijkt het voornaamste knelpunt onder het huidige regime van art. 3:305a e.v. BW vooral voort 
te komen uit de beperkte reikwijdte van de (collectieve) rechtsbescherming die de civiele 
rechter kan bieden in geval van overheidsinbreuken die een publiekrechtelijke grondslag 
hebben. Door de terugtrekkende beweging van de Hoge Raad in de paspoortzaak blijft de 
civiele overheidsrechter in die gevallen vaak ‘buitenspel’, terwijl de collectieve 
rechtsbescherming via het bestuursrecht hiaten vertoont en niet gelijkwaardig is aan de 
collectieve rechtsbescherming die de civiele rechter kan bieden, onder meer vanwege de 
beperkingen ten aanzien van wat de bestuursrechter mag toetsen. Nu de Wet afwikkeling 
massaschade in collectieve actie is aangenomen, is de verwachting dat de rol van de civiele 
rechter voor de rechtsbescherming bij data-inbreuken door de overheid verder beperkt wordt 
door de algemene verzwaring van de ontvankelijkheidstoets, ook voor algemeen belang-acties 
en de afwezigheid van adequate financieringsmogelijkheden.  
 
Net zoals het civielrecht is het bestuursprocesrecht sterk gericht op het individu, zijn belangen 
en rechten, maar net als in het civielrecht zijn er ook in het bestuursrecht openingen te vinden. 
Zo kunnen rechtspersonen algemeen belang acties voeren als zij in hun statuten een bijzonder 
algemeen belang verdedigen en feitelijke werkzaamheden in die richting uitoefenen en 
kunnen zij opkomen voor groepsbelangen. Toch zijn deze openingen beperkt in 
mogelijkheden, zeker als ze worden bekeken in het licht van de Big Data toepassingen. 
Daarom heeft een aantal auteurs gepleit voor ruimere openingen in het bestuursrecht, door 
aansluiting te zoeken bij het privaatrecht, door het vereiste van feitelijke werkzaamheden te 
laten vallen of door het mogelijk te maken om een direct beroep tegen algemeen verbinden 
voorschriften en beleidsregels open te stellen.  
 
Hoewel er interessante toepassingen van Big Data in de strafrecht keten mogelijk zijn is 
binnen het strafrecht slechts een beperkte rol voor collectieve belangen. Het is wel bij uitstek 
een domein voor immateriële belangen, zoals het recht op privacy van verdachten bij de inzet 
van opsporingsbevoegdheden, of het nadeel dat slachtoffers of de maatschappij als geheel 
ondervinden bij criminaliteit. Ook binnen de ontwikkeling van een nieuw Wetboek van 
Strafvordering is aandacht voor digitalisering van het strafproces en nieuwe technologieën die 
een rol spelen in de opsporing. Nieuwe regulering van opsporingsbevoegdheden kan in het 
geval van Big Data toepassingen en dergelijke technologieën wel meer waarborgen bieden 
dan huidige wetgeving die hier niet voor bedoeld was. De vraag is of dit in de toekomst een 
impact zal hebben op de hierboven beschreven problematiek, bijvoorbeeld op frequentie van 
bewijsuitsluiting of een versterking van de positie van NGO’s die opkomen voor privacy 
rechten van verdachten. 
 

 

80 

 

3. Internationale rechtsvergelijking  

 
 
3.1 Inleiding  
 
In dit hoofdstuk zijn de resultaten van de rechtsvergelijking vervat. Om alternatieven te 
vinden voor het thans geldende juridische kader is gekeken naar rechtsfiguren die bestaan in 
de omringende landen. Bestudeerd zijn België, Duitsland, Frankijk en het Verenigd 
Koninkrijk; ook zijn rechtsfiguren bekeken zoals die bestaan binnen de Europese Unie en de 
Raad van Europa. Buiten Europa is een korte blik geworpen op landen als Australië, Canada 
en de Verenigde Staten, waarvan ook een aantal voorbeelden is besproken tijdens de 
workshops, maar vanwege de leesbaarheid van het onderzoek hier verder onbesproken blijft.  
 
Bij de bestudering van de geselecteerde jurisdicties is gekozen om steeds een of enkele 
interessante rechtsfiguren te bespreken die als inspiratie zouden kunnen dienen voor 
Nederland. Daarbij is niet slechts gekeken naar rechtsfiguren die in de Big Data context 
worden toegepast; omdat het hier om primair procesrechtelijke openingen gaat is gekeken 
naar verscheidene domeinen, zoals het milieurecht, het consumentenrecht en het anti-
discriminatierecht. Vervolgens zijn hier rechtsfiguren gekozen die ofwel gelijkenis vertonen 
met Nederlandse rechtsfiguren en daarmee kunnen dienen als inspiratie ter aanpassing van 
bestaande rechtsfiguren, ofwel rechtsfiguren die het Nederlandse systeem niet kent en 
daarmee ter inspiratie dienen voor mogelijkheden die onder het huidige Nederlandse recht 
niet bestaan. Leidend daarbij is hoe de rechtsfiguren zien op de problematiek van Big Data, 
zoals bijvoorbeeld, onduidelijkheid omtrent de schade, maatschappelijke belangen die op het 
spel staan, gebrek aan drijfveer voor individuen om te procederen of ondoorzichtigheid van 
processen.  
 
Daarbij zijn twee beperkingen van belang. Ten eerste is bij de bespreking van rechtsfiguren 
niet gestreefd naar volledigheid, noch in de selectie van de bestudeerde jurisdicties noch in de 
selectie van de bestudeerde rechtsfiguren binnen de geselecteerde jurisdicties. Ten tweede 
bleek het lastig om uit de literatuur de exacte werking van die rechtsfiguren in de praktijk te 
destilleren. Hoewel daartoe zoveel mogelijk contacten en experts zijn geraadpleegd, is het 
beeld onvolledig, niet in de laatste plaats ook omdat dit een rechtsterrein betreft dat ook elders 
nog in de spreekwoordelijke kinderschoenen staat. Daarover kan derhalve weinig gezegd 
worden. De hieronder besproken opties moeten dan ook niet als meer worden gezien dan een 
palet om voldoende inspiratie te hebben om keuzes te maken en reguleringsopties te 
ontwikkelen. 
 
3.2 Raad van Europa  
 
Zoals reeds in de introductie van dit rapport is aangegeven is het EHRM sterk gericht op 
individuele klachten van natuurlijke personen die opkomen voor hun individuele belangen. 
Dat is zeker zo als het gaat om het recht op privacy, maar geldt ook ten aanzien van de andere 
bepalingen die in het EVRM zijn vervat. 
 
Het EVRM kent twee soorten klachten: (1) klachten tussen staten (bijvoorbeeld Noorwegen 
start een zaak tegen Zweden wegens schending van mensenrechten) en (2) individuele 
klachten. Het individuele klachtrecht staat formeel open voor drie soorten klagers: (2a) 

81 

 

natuurlijke personen, (2b) niet-gouvernementele organisaties en (2c) groepen natuurlijke 
personen. Claims kunnen alleen tegen staten worden ingediend.  
 
Het EVRM werd opgesteld tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog. De kern van 
het verdrag lag niet het beschermen van specifieke belangen van individuele eisers, maar om 
groot en systematisch machtsmisbruik door staten te voorkomen. Daarom was de bedoeling 
van de verdragsopstellers dat met name de procedure van de interstatelijke klachten zou 
worden gebruikt. Voor zover er gebruik werd gemaakt van de individuele-klachtenmodus, 
waren er ook drempels opgeworpen die ervoor moesten zorgen dat de klachten niet slechts 
individuele belangen betroffen. Het toezicht op de naleving van het verdrag geschiedt op twee 
niveaus. Allereerst wordt er een oordeel geveld over de ontvankelijkheid van een zaak; dit 
oordeel kwam aanvankelijk toe aan de Europese Commissie voor de Rechten van de Mens 
(ECMHR), die nu niet meer bestaat en wiens taken zijn overgenomen door een aparte sectie 
van het EHRM. Alleen ten aanzien van de Commissie bestond het mechanisme van 
individuele klachten. Zelfs als een zaak ontvankelijk was verklaard door de Commissie, had 
de individuele klager (natuurlijke persoon, rechtspersoon of groep) niet het recht om de zaak 
voor te leggen aan het EHRM, om zo een inhoudelijk oordeel over de zaak af te dwingen. Een 
zaak kon alleen aan het Hof worden voorgelegd door de Commissie of door een lidstaat van 
de Raad van Europa. Het idee was dat alleen individuele klachten die betrekking hadden op of 
raakten aan een algemeen belang, aan het EHRM zouden worden voorgelegd ter 
beoordeling.

212  

 
Deze keuze van de verdragsopstellers is in de loop der tijd radicaal omgedraaid. Het EVRM 
werd zodanig gewijzigd dat individuele klagers wier klacht ontvankelijk is verklaard hun zaak 
zelf kunnen voorleggen aan het Hof voor een inhoudelijke beoordeling.

213 Het model van 

interstatelijke klachten wordt nauwelijks gebruikt. Het is tot nu toe een keer of 20 tot een 
interstatelijke klacht gekomen, wat scherp contrasteert met de vele tienduizenden klachten 
van individuele klagers. Groepen worden door het Hof in principe niet ontvangen in hun 
klacht (tegen de expliciete opname van deze categorie in het EVRM in). Alhoewel 
verschillende personen hun klachten wel mogen bundelen en er soms ook 
vertegenwoordigende organen mogen opkomen namens een groep, mag een groep niet als 
groep een klacht indienen.

214 En ook als het gaat om het toekennen van een klachtrecht aan 

rechtspersonen is het EHRM terughoudend, zeker als het gaat om het recht op privacy, als 
beschermd door artikel 8 EVRM. 

215 

 
Dat betekent dat in de praktijk een grote nadruk ligt op natuurlijke personen als degenen die 
een klacht kunnen indienen onder het EVRM. Daarbij komt dat het Hof vereist dat deze 
personen concrete en daadwerkelijke schade hebben ondervonden van een concrete en 
specifieke inbreuk. Kan dat niet worden aangetoond, dan worden hun klachten niet-
ontvankelijk verklaard. Zogenoemde in abstracto klachten, die gaan over een wet of beleid als 
zodanig, zonder dat de eisers beweren daar zelf hinder van te hebben ondervonden, worden in 
principe niet-ontvankelijk verklaard,

216 wat ook geldt voor zogenoemde a-priori klachten, 

waarin een zaak wordt aangebracht nog voordat de privacy-inbreuk zich heeft voltrokken.

217 

Dat betekent ook dat hypothetische klachten, over een inbreuk waarvan de klager niet zeker 
                                                   
212 Zie uitvoeriger: B. van der Sloot, ‘Privacy as virtue’, Intersentia, Cambridge, 2017. 
213 Protocol No. 9 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. 
214 B. van der Sloot, ‘Do groups have a right to privacy and should they?’, IN: L. Taylor, L. Floridi & B. van der 
Sloot (eds.), ‘Group Privacy’, Springer, Dordrecht, 2017. 
215 ECRM, Church of Scientology of Paris t. Frankrijk, application no. 19509/92, 09 januari1995. 
216 ECRM, Lawlor t. VK, application no. 12763/87, 14 juli 1988 
217 ECRM, Tauira and others t. Frankrijk, application no. 28204/95, 04 december 1995. 

82 

 

weet of die zich heeft voorgedaan, in principe niet-ontvankelijk worden verklaard, en dat het 
EHRM geen zaken in behandeling neemt waarin de klagers niet opkomen voor hun eigen 
belang, maar voor de belangen van anderen of de samenleving in haar geheel. Ook deze 
zogenoemde algemeen belangacties of groepsvorderingen, class actions of actio popularis, 
worden in principe niet-ontvankelijk verklaard.

218  

 
Toch is er een aantal buiten-individuele klachtenmogelijkheden, dat ook al kort in de inleiding 
ter sprake is gekomen en hieronder nog iets uitvoeriger zal worden besproken. Eerst zal iets 
worden gezegd over de mogelijkheid van niet-natuurlijke personen om een klacht in te dienen 
bij het EHRM, daarna zal worden besproken op welke wijzen het EHRM kijkt naar algemene 
belangen, en tot slot zullen kort drie rechtsfiguren aan bod komen die niet direct zien op het 
klachtrecht of de te beschermen belangen, maar daar wel indirect aan zijn gelieerd. 
 
3.2.1 Klachtmogelijkheden van niet-natuurlijke persoon 
 
Alhoewel de mogelijkheid weinig wordt gebruikt, is er nog steeds de mogelijkheid voor 
landen om tegen anderen landen die zijn aangesloten bij het Europees Verdrag voor de 
Rechten van de Mens een klacht in te dienen over schendingen van het Verdrag. Zo zou 
Nederland bijvoorbeeld een klacht kunnen indienen over de mensenrechtenschendingen in 
Turkije. Bij dergelijke klachten is het niet noodzakelijk dat de belangen van Nederland zelf of 
één of meerdere van haar onderdanen zijn getroffen. Het gaat om het beschermen van de 
rechtsregels en de verdragsartikelen als zodanig. Het gaat bijvoorbeeld om landen die 
stelselmatig de rechten van hun burgers schenden met een (vals) beroep op de 
noodtoestand.

219 

 
Het EHRM in de laatste jaren soepeler gaan kijken naar de mogelijkheid van rechtspersonen 
om klachten in te dienen. Allereerst is er de mogelijkheid dat een rechtspersoon voor een 
bepaalde groep opkomt; bijvoorbeeld de beroepsvereniging voor een bepaalde beroepsgroep. 
De vereniging van advocaten kan dan bijvoorbeeld in rechte optreden voor de belangen van 
de advocaten. Zo kan bijvoorbeeld een journalistenvereniging een beroep doen op artikel 8 
EVRM ten aanzien van een wet die brede bevoegdheden gaf aan overheidsdiensten om 
communicatie van burgers, waaronder journalisten, te monitoren.

220 Ook vakbonden en 

belangenverenigingen worden soms in hun klacht ontvangen.

221 

 
Ten tweede is er de mogelijkheid van rechtspersonen om hun eigen belangen te beschermen. 
Dat kan bijvoorbeeld zijn mediaorganisaties die voor de vrijheid van publicatie en 
meningsuiting strijden. Ook voor het recht op privacy zijn er mogelijkheden. Zo heeft het Hof 
in 2002 geoordeeld dat een rechtspersoon bescherming onder artikel 8 EVRM geniet ten 
aanzien van zijn bedrijfspand tegen (onrechtmatig) binnentreden door de politie. In dat geval 
werd het bedrijfspand gezien als een ‘woning’ in de zin van artikel 8 EVRM. ‘Building on its 
dynamic interpretation of the Convention, the Court considers that the time has come to hold 
that in certain circumstances the rights guaranteed by Article 8 of the Convention may be 
construed as including the right to respect for a company's registered office, branches or other 
business premises.’

222 

                                                   
218 EHRM, Asselbourg and 78 others and Greenpeace Association-Luxembourg t. Luxemburg, application no. 
29121/95, 29 juni 1999. 
219 Artikel 15 EVRM.  
220 EHRM, Ernst a.o. t. België Belgium, appl.no. 33400/96, 15 juli 2003.  
221 EHRM, André a.o. t. Frankijk, appl.no. 18603/03, 24 juli 2008. 
222 EHRM, Stes Colas Est and others t. Frankrijk, appl.no. 37971/97, 16 april 2002, § 40-41. 

83 

 

 
Ten derde is er de rechtsfiguur, die tot nu toe niet vaak, maar wel in toenemende mate wordt 
geaccepteerd door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, en dat is de mogelijkheid 
voor rechtspersonen om voor algemene belangen op te komen. Deze optie wordt door het 
EHRM met name toegekend bij zaken die draaien om (grootschalige) surveillance en 
organisaties die strijden voor de mensenrechten en burgerlijke vrijheden. Zij kunnen dus 
opkomen voor maatschappelijke en algemene belangen die gemoeid zijn met een open en 
vrije samenleving.

223 

 

3.2.2 Bescherming van boven-individuele belangen 
 
Naast het iets ruimer toelaten van klachten door rechtspersonen, is het EHRM ook bereid om 
zijn strikte focus op individuele belangen los te laten. Het neemt in toenemende mate ook 
algemene belangen mee in zijn beslissingen. Dat doet het in ieder geval in die zaken die door 
staten worden ingediend of door rechtspersonen die wet of beleid als zodanig aan de kaak 
stellen.  
 
Onder het EVRM zijn drie beperkingsvoorwaarden voor de gekwalificeerde rechten: het recht 
op privacy en van de vrijheid van meningsuiting, van religie en van vereniging. Als in een 
zaak is vast komen te staan dat een van deze rechten is beperkt dan is de tweede vraag of deze 
beperking geoorloofd is. Die vraag wordt beantwoord door de beperking op drie punten te 
beoordelen. Als een beperking (1) is voorgeschreven bij wet, (2) een legitiem doel dient en (3) 
noodzakelijk is in een democratische rechtsstaat, dan is de inperking legitiem en is er geen 
schending van artikel 8 EVRM.  
 
Bij het eerste criterium gaat het traditioneel om de vraag of de geconstateerde inbreuk op een 
wettelijke basis stoelt en of aan de in de wet vervatte voorwaarden is voldaan. Zo kan er in de 
nationale wet als voorwaarde voor het binnentreden van een woning door de politie zijn 
vereist dat er een huiszoekingsbevel is afgegeven door de rechter-commissaris. Als de politie 
vervolgens het huis van een burger binnentreedt zonder zo’n huiszoekingsbevel, dan is de 
inperking op het recht op privacy niet voorgeschreven bij wet en dus onrechtmatig. 
Gekoppeld aan het criterium van een wettelijke basis is het vereiste dat de wet voldoende 
duidelijk moet zijn, openbaar moet worden gemaakt en dat de gevolgen daarvan voorzienbaar 
moeten zijn voor burgers.  
 
In de loop der tijd heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een andere 
voorwaarde gekoppeld aan het criterium van een wettelijke grondslag, namelijk de ‘kwaliteit 
van de wet’. Interessant is dat het Hof hier juist ingaat op het bestaan van waarborgen tegen 
arbitraire machtsinzet. Zo heeft het onder meer geoordeeld: “Since the implementation in 
practice of measures of secret surveillance of communications is not open to scrutiny by the 
individuals concerned or the public at large, it would be contrary to the rule of law for the 
legal discretion granted to the executive to be expressed in terms of an unfettered power. 
Consequently, the law must indicate the scope of any such discretion conferred on the 
competent authorities and the manner of its exercise with sufficient clarity, having regard to 
the legitimate aim of the measure in question, to give the individual adequate protection 
against arbitrary interference.”224 De nadruk ligt hier dus op rechtsstatelijke aspecten en de 

                                                   
223 B. van der Sloot, ‘Is the Human Rights Framework Still Fit for the Big Data Era? A Discussion of the 
ECtHR’s Case Law on Privacy Violations Arising from Surveillance Activities’, In: S. Gutwirth, R. Leenes & P. 
De Hert (eds.), ‘Data Protection on the Move’, Springer, Dordrecht, 2016. 
224 ERHM, Malone t. VK, application no. 8691/79, 02 augustus 1984. 

84 

 

rule of law, het voorkomen van het toekennen van ‘unfettered power’ aan overheidsinstanties 
en het bestaan van waarborgen tegen ‘arbitrary interference’.  
 
Dit ‘quality of law’-criterium gaat verder dan dat er een wettelijke basis moet zijn voor 
overheidshandelen of dat de wet als zodanig duidelijk moet zijn, openbaar moet worden 
gemaakt en dat burgers de gevolgen van de wetten kunnen snappen en voorzien. In de kern 
gingen deze criteria om de uitvoerende macht en de gevolgen van machtsinzet; die moeten 
voorzienbaar zijn en die moeten een wettelijke basis hebben. Het ‘quality of law’-criterium 
richt zicht echter op de wetgevende macht als zodanig; het EHRM is met name bezorgd over 
de toenemende tendens waarin parlementen hun eigen wetgevende en controlerende macht 
beknotten en een vrijbrief aan de uitvoerende macht geven, met name waar het gaat om 
terrorismebestrijding. Waar het ‘prescribed by law’-criterium zich aanvankelijk tot de 
uitvoerende macht richtte – de uitvoerende macht mocht slechts handelen voor zover dat door 
de wetgevende macht was neergelegd in een wet – daar richt het ‘quality of law’-criterium 
zich primair tot de wetgevende macht – de wetgevende macht mag geen ongecontroleerde 
macht aan de uitvoerende macht geven. 
 
Het ‘quality of law’-criterium bestrijdt de mogelijkheid dat parlementen ongebreidelde 
bevoegdheden aan overheidsdiensten toekennen. Het brengt met zich mee dat een wet (1) 
helder moet beschrijven welke bevoegdheden er worden toegekend aan een bepaalde 
overheidsdienst, (2) onder welke voorwaarden deze kunnen worden ingezet, (3) welke 
parlementaire en rechterlijke controle er geldt ten aanzien van de inzet van deze 
bevoegdheden en (4) welke middelen de burger toekomt om eventueel machtsmisbruik te 
voorkomen.

225 Dit criterium ziet dus niet zozeer op de bescherming van concrete belangen 

van burgers, maar veeleer op de scheiding der machten en het in stand houden van een 
systeem van ‘checks and balances’.  
 
Daarnaast is in december 2015 een ander belangrijk omslagpunt geweest in de jurisprudentie 
van het EHRM. Om toe te komen aan de vraag of de kwaliteit van de wet is gewaarborgd in 
een specifiek geval, moet het Hof de zaak nog steeds ontvankelijk hebben verklaard. Zoals 
gezegd is hiervoor in principe vereist dat er een inbreuk op een recht en concrete schade kan 
worden aangetoond. Zogenoemde in abstracto klachten, over de wet of beleid als zodanig, 
worden niet-ontvankelijk verklaard. Uit de lijn van het EHRM zou derhalve moeten volgen 
dat de klachten ten aanzien van de nieuwe data-technologieën vaak niet-ontvankelijk zouden 
moeten worden verklaard, omdat individuele schade en concrete inbreuken vaak lastig zijn 
aan te tonen. Dat zou betekenen dat overheden die met grootschalige gegevensverzameling en 
-analyse aan de slag gaan niet onderworpen zouden zijn aan het toezicht van het Europees Hof 
voor de Rechten van de Mens.  
 
Het Hof erkent deze problematiek en is daarom bereid om in exceptionele gevallen het 
vereiste van concrete schade laten vallen.

226 Dit bleek voor het eerst expliciet uit de zaak 

Zakharov tegen Rusland, aangaande mass-surveillance, uit december 2015. “[W]here the 
domestic system does not afford an effective remedy to the person who suspects that he or she 
was subjected to secret surveillance, widespread suspicion and concern among the general 
public that secret surveillance powers are being abused cannot be said to be unjustified. In 
such circumstances the menace of surveillance can be claimed in itself to restrict free 
communication through the postal and telecommunication services, thereby constituting for 

                                                   
225 Zie ook: B. van der Sloot, 'A new approach to the right to privacy, or how the European Court of Human 
Rights embraced the non-domination principle', Computer Law & Security Review, 2018. 
226 EHRM, Szabó and Vissy t. Hongarije, application no. 37138/14, 12 januari 2016 

85 

 

all users or potential users a direct interference with the right guaranteed by Article 8. There is 
therefore a greater need for scrutiny by the Court and an exception to the rule, which denies 
individuals the right to challenge a law in abstracto, is justified.”

227  

 
Niet alleen is hiermee een opening geboden om het slachtoffer-criterium te laten vallen in dit 
type zaken, ook betekent het dat rechtspersonen, zoals burgerrechtenorganisaties, ontvankelijk 
kunnen worden verklaard – het gaat in dit soort zaken immers niet om het persoonlijk belang 
van de klager. Ook kunnen in dit soort zaken maatschappelijke, in plaats van individuele 
belangen worden meegenomen, namelijk gerelateerd aan rechtsstatelijke principes en de 
machtsrelaties als zodanig. Er mogen ook class actions of groepsvorderingen worden 
ingediend.

228 

 
Ten derde en tot slot lijkt hiermee de mogelijkheid te worden geboden voor het EHRM om 
nationale wetten op hun rechtsstatelijkheid te toetsen, zonder dat de wetten zelf een negatieve 
impact hoeven te hebben gehad op de belangen van de klagers of zelfs maar op algemene 
maatschappelijke belangen. Hier toetst het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de 
wetgeving simpelweg op rechtsstatelijkheid, precies zoals constitutionele hoven in 
bijvoorbeeld Duitsland en Frankrijk wetten van het parlement op hun constitutionaliteit 
kunnen toetsen.

229 Het hoeft dan ook niet te verbazen dat in de jurisprudentie van het EHRM 

steeds vaker een variant op het woord ‘constitutionaliteit’, namelijk ‘verdragsrechtelijkheid’ 
(conventionality).

230 “The abstract review of ‘conventionality’ is the review of the 

compatibility of a national law with the Convention independently of a specific case where 
this law has been applied.”231  
 
Daarbij is het van belang dat zaken normaal gesproken alleen ontvankelijk worden verklaard 
onder het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens als eerst alle nationale 
rechtsmiddelen zijn uitgeput (de klager is naar een nationale rechter gestapt, heeft hoger 
beroep aangetekend en is vervolgens naar het hoogste gerechtelijk college gegaan). Als de 
zaak vervolgens voor het EHRM komt en ontvankelijk wordt verklaard zal het hof niet 
optreden als hof in vierde instantie – het zal niet de hele zaak opnieuw in behandeling nemen, 
maar zal slechts een minimale mensenrechtentoets verrichten.  
 
Opmerkelijk is dat ook dit principe overboord wordt gezet in zaken waar het EHRM optreedt 
als constitutionele rechter – het is dan juist bereid om zaken in eerste instantie te behandelen, 
dus nog voordat een nationale rechter naar de zaak heeft gekeken (een ander voorbeeld van 
zaken waarin het Hof in toenemende mate bereid is om op te treden als hof in eerste instantie 
is bij uitzettingen van immigreren). Dit in combinatie met de in abstracto toets op 
rechtsstatelijkheid maakt dat het EHRM soms als constitutioneel hof optreedt, die nationale 
wetten toetst op rechtsstatelijke aspecten, soms nog voordat een wet of beleid in werking is 

                                                   
227 EHRM, Roman Zakharov v. Rusland, application no. 47143/06, 04 december 2015, § 171. 
228 B. van der Sloot, “Is the Human Rights Framework Still Fit for the Big Data Era? A Discussion of the 
ECtHR’s Case Law on Privacy Violations Arising from Surveillance Activities”, in: S. Gutwirth, R. Leenes & P. 
De Hert (eds.), ‘Data Protection on the Move’, Dordrecht: Springer, 2016. 
229 EHRM, Michaud t. Frankrijk, application no. 12323/11, 06 December 2012, § 73. Zie ook: EHRM, Vassis 
and others t. Frankrijk, application no. 62736/09, 27 juni 2013. 
230 EHRM, Big Brother Watch and Others t. VK, application nos. 58170/13 62322/14 24960/15, 13 september 
2018. EHRM, Py t. Frankrijk, application no. 66289/01, 11 januari 2005. EHRM, Kart t. Turkijë, application no. 
8917/05, 08 juli 2008. EHRM, Duda t. Frankrijk, application no. 37387/05, 17 maart 2009. EHRM, 
Kanagaratnam and others t. België, application no. 15297/09, 13 december 2011. EHRM, M.N. and F.Z. t. 
Frankrijk en Griekenland, application nos. 59677/09 and 1453/10, 08 januari 2013. 
231 EHRM, Vallianatos and others t. Griekenland, application nos. 29381/09 and 32684, 07 november 2013. 

86 

 

getreden. “In other words, the Grand Chamber invests itself with the power to examine in 
abstracto the Convention compliance of laws without any prior national judicial review.”232 
 
3.2.3 Aanvullende mogelijkheden en ontwikkelingen 
 
Dan zijn er tot slot nog drie ontwikkelingen die niet direct aan het klachtrecht als zodanig 
raken, maar desalniettemin de moeite van het vermelden waard zijn. Dat zijn de pilot 
judgements, de amicus curiae en de mogelijkheid tot het stellen van prejudiciële vragen.  
 
Ten eerste heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de mogelijkheid om een 
zogenoemde pilot-judgement uit te voeren. De oorsprong van deze rechtsfiguur kan enerzijds 
worden gevonden in het feit dat sommige landen zich simpelweg niet houden aan de 
uitspraken van het EHRM

233 (Rusland wordt hier vaak als voorbeeld genoemd) en anderzijds 

dat landen zich weliswaar strikt genomen houden aan de uitspraken van het Hof, maar 
onderliggende oorzaken niet aanpakken. In dat laatste geval wordt een specifiek slachtoffer 
wel gecompenseerd voor eventuele schade of de situatie voor een specifiek geval wel 
rechtgezet, maar blijft het regime als zodanig bestaan. ‘Having received literally hundreds of 
clone applications from Poland, the Court began to experiment with pilot judgments to help 
States resolve such failures.’234 
 
Een voorbeeld kan zijn een land dat stelselmatig de correspondentie van gevangen monitort. 
Dat mag slechts in exceptionele gevallen: ook gevangen hebben een recht op privacy. Op de 
klachten van gevangen die daarop volgen wordt de gevangenen compensatie geboden en 
eventueel de monitoring van de correspondentie van die specifieke gevangene stopgezet, maar 
wordt niets gedaan aan het (op zichzelf onrechtmatige) uitgangspunt van stelselmatige 
monitoring zonder concrete aanleiding. Dit is mogelijk omdat het Hof lange tijd heeft 
benadrukt dat het alleen uitspraken doet op een case-by-case-basis, dat wil zeggen, alleen 
over de concrete omstandigheden van het geval en de vraag hoe een algemene wet of beleid in 
een concreet geval uitpakt.  
 
Daarom nam het Comité van Ministers in 2004 een resolutie aan waarin het Hof werd 
opgeroepen om twee zaken te doen. 
 

‘I. as far as possible, to identify, in its judgments finding a violation of the 
Convention, what it considers to be an underlying systemic problem and the 
source of this problem, in particular when it is likely to give rise to 
numerous applications, so as to assist states in finding the appropriate 
solution and the Committee of Ministers in supervising the execution of 
judgments;   
 
II. to specially notify any judgment containing indications of the existence 
of a systemic problem and of the source of this problem not only to the state 
concerned and to the Committee of Ministers, but also to the Parliamentary 
Assembly, to the Secretary General of the Council of Europe and to the 

                                                   
232 EHRM, Vallianatos and others t. Griekenland, application nos. 29381/09 and 32684, 07 november 2013. 
233 P. Leach, H. Hardman & S. Stephenson, ‘Can the European Court’s Pilot Judgment Procedure Help Resolve 
Systemic Human RightsViolations? Burdov and the Failure to Implement Domestic Court Decisions in Russia’, 
Human Rights Law Review 10:2, 2010. 
234 A. S. Sweet & H. Keller, ‘Assessing the Impact of the ECHR on National Legal Systems’, Faculty 
Scholarship Series. Paper 88, 2008, p. 680.  

87 

 

Council of Europe Commissioner for Human Rights, and to highlight such 
judgments in an appropriate manner in the database of the Court.’235 

 
De reden van de tweede oproep lag in het feit dat het EHRM traditioneel zelf geen rol had in 
de tenuitvoerlegging van zijn uitspraken.

236 In pilot-judgements kan het Hof echter naast 

compensatie voor het slachtoffer ook aanbevelingen doen aan een land en zelfs vragen om een 
termijn waarbinnen een rechtsstelsel wordt herzien.

237 ‘When it does so, it acts managerially, 

proposing law of a general and prospective quality for a State whose existing arrangements 
are defective.’238 
 
Ten tweede is er de zogenoemde amicus curiae-mogelijkheid onder het EVRM. De 
mogelijkheid tot tussenkomst door derden (amici curiae, letterlijk: vrienden van het hof) werd 
geïntroduceerd door het 11

e protocol van het EVRM, dat werd aangenomen in 1994 en in 

werking trad in 1998.

239 Dit protocol werd aangenomen om de werkdruk van het Hof te 

verminderen. Het wijzigde op grote schaal de procedures en werkwijze van het EHRM, 
waardoor het onder andere mogelijk werd om sneller en met kleinere bezetting zaken af te 
doen.

240 De reden om derden de mogelijkheid te geven om te interveniëren was enerzijds om 

van meer expertise en kennis gebruik te kunnen maken en anderzijds omdat duidelijk werd 
dat veel zaken die werden gestart door individuele belanghebbenden vaak ook een groter, 
maatschappelijk vraagstuk betroffen, zoals het homohuwelijk, de gelijkheid tussen man en 
vrouw en de bescherming van het milieu. Op deze terreinen werden individuen vaak al 
bijgestaan door belangenorganisaties en expertisecentra, maar dan informeel en achter de 
schermen.  
 
In zekere zin was het opnemen in het EVRM van de mogelijkheid voor derden om een 
bijdrage te leveren aan een zaak een formalisering van een staande praktijk, die vanuit het 
begin van de jaren ’80 van de vorige eeuw was gegroeid.241 Daarbij liet het Hof zulke derde 
bijdragen al sporadisch toe. Vervolgens werd deze mogelijkheid neergelegd in de Rules of 
Procedure of the European Court of Human Rights en pas daarna is het geformaliseerd door 
de aanname van wat nu artikel 36 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens 
is.

242 Zowel voor als na de formalisering van de mogelijkheid van derden-interventies zijn 

deze onder het EVRM, in vergelijking met andere nationale gerechtshoven, relatief kort 
gebleven.

243 

 
                                                   
235 CM Resolution 12052004 
236 Zie evenwel de verandering die door Protocol 14 aan artikel 46 is gebracht: 
<https://www.echr.coe.int/Documents/Library_Collection_P14_ETS194E_ENG.pdf>. 
237 L.-A. Sicilianos, the involvement of the European Court of Human Rights in the Implementation of its 
judgements: recent developments under article 46 ECHR, Netherlands Quarterly of Human Rights, Vol. 32/3, 
235–262, 2014. 
238 A. S. Sweet & H. Keller, ‘The Reception of the ECHR in National Legal Orders’, Faculty Scholarship Series, 
Paper 89, 2008, p. 19. 
239 Protocol No. 11 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, 
restructuring the control machinery established thereby.  
240 Zie ook het explanatory report: 
<https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016800cb
5e9>. 
241 Als eerste: EHRM, Young, James and Webster t. VK, application nos. 7601/76 and 7806/77, 13 august 1981. 
242 L. Bastin, ‘The Amicus Curiae in Investor-State Arbitration’, 1 Cambridge J. Int'l & Comp. L. 208, 2012, p. 
211. 
243 L. Crema, ‘Testing Amici Curiae in international law: Rules and Practice’, Italian Yearbook of International 
Law, 22, 1, 2013. 

88 

 

Artikel 36 geeft de president van het Hof de mogelijkheid om partijen uit te nodigen een 
schriftelijke reactie in te dienen. Alhoewel dergelijke interventies doorgaans inderdaad 
schriftelijk zijn, kunnen ze ook worden uitgesproken op zitting.

244 Sinds de aanname van dit 

artikel is de mogelijkheid van derde interventie regelmatig gebruikt. De amici curiae onder 
het EVRM ‘signifies probably the most active amicus curiae forum in international law.’245 
Aanvankelijk waren het voornamelijk organisaties die opkwamen voor etnische minderheden, 
gehandicapten en seksuele minderheden. Steeds meer wordt dat uitgebreid. ‘The amicus 
curiae data reveal a growing diversity of groups—from rights organizations to professional 
associations— playing a direct role in the development of human rights law by providing 
research on human rights principles.’

246 De laatste tijd worden ook steeds meer in zaken die 

draaien om data-gedreven toepassingen derden-interventies toegestaan. Met name een 
mensenrechtenorganisatie als Liberty

247 is daar actief in. 

 
Een empirische studie naar het gebruik van derden-interventies in het internationaal recht 
merkte ten aanzien van het gebruik onder het EVRM met name drie zaken op. ‘First, that the 
Court draws in the briefs necessary elements to affirm the existence of a European or 
international consensus. Second, it draws inspiration from legal solutions adopted in other 
systems and third, it relies on the briefs to underscore the different interests at play in a case. 
A recently conducted survey among 20 NGOs active before the European Court of Human 
Rights made apparent that the principal objectives pursued by the groups are to challenge 
national laws, practices and interpretations, to establish precedents, to inform and influence 
the Court and to extend the interpretation given to the Convention.’

248 

 
Ten derde en tot slot is er sinds kort ook de mogelijkheid tot het stellen van prejudiciële 
vragen opgenomen in het EVRM.

249 Artikel 1 van het 16e protocol stelt: 

 

Article 1 
1 Highest courts and tribunals of a High Contracting Party, as specified in 
accordance with Article 10, may request the Court to give advisory 
opinions on questions of principle relating to the interpretation or 
application of the rights and freedoms defined in the Convention or the 
protocols thereto. 
2 The requesting court or tribunal may seek an advisory opinion only in the 
context of a case pending before it. 
3 The requesting court or tribunal shall give reasons for its request and 
shall provide the relevant legal and factual background of the pending case. 

 
Prejudiciële vragen gaan doorgaans over de interpretatie van een rechtsregel als zodanig of de 

                                                   
244 E. Levine, ‘Amicus Curiae in International Investment Arbitration: The Implications of an Increase in Third-
Party Participation’, 29 Berkeley J. Int'l L. 200 (2011), p. 207.  
245 Bastin, p. 212 
246 R. A. Cichowski, ‘The European Court of Human Rights, Amicus Curiae, and Violence against Women’, 
Law & Society Review 50(4):890-919, 2016, p. 913. 
247 <https://www.libertyhumanrights.org.uk/who-we-are>. 
248 L. Van den Eynde, ‘An Emperical Look at the Amicus Curiae Practice of Human Rights NGOs Before the 
European Court of Human Rights’, Netherlands Quarterly of Human Rights, 2013, Vol. 31/3, p. 275. Daarbij 
wordt ook verwezen naar: L. Hennebel, ‘Le rôle des amici curiae devant la Cour européenne des droits de 
l’homme’, 71 Revue Trimestrielle des Droits de l’Homme 641, 2007.  
249 Protocol No. 16 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms 
Strasbourg, 2.X.2013. 

89 

 

conformiteit van nationale wetgeving met internationaal recht. Hierdoor kunnen individuele 
klagers aansturen op de beantwoording van bredere rechtsvragen, die hun eigen particuliere 
zaak overstijgen. Zij kunnen bijvoorbeeld testcases opzetten. De mogelijkheid van 
prejudiciële vragen wordt hieronder besproken onder het EU-recht, waar het een langere 
traditie kent, en zal daarom hier verder onbesproken blijven.  
 
3.3 Europese Unie  
 
De Europese Unie vormt een interessante jurisdictie vanuit twee oogpunten. Er kunnen 
procedures bij de Europese rechter aanhangig worden gemaakt waarbij het de vraag is in 
hoeverre vorderingen kunnen zien op immateriële schade en wie bevoegd is rechtszaken 
aanhangig te maken. Daarnaast is de Europese Unie zelf een belangrijke bron van recht, zoals 
wetgeving die collectieve procedures mogelijk maakt of wetgeving die ziet op rechten zoals 
het recht op gegevensbescherming. Deze paragraaf gaat in op zowel de problematiek rondom 
toegang tot het Hof van Justitie als secundaire EU-wetgeving die ziet op het scheppen van 
mogelijkheden tot collectieve procedures.  
 
3.3.1 De vier procedures voor het Hof van Justitie EU 
 
Het voornaamste gerecht van de Europese Unie is het Hof van Justitie van de Europese Unie 
(HvJ EU) (hierna: het Hof) dat ziet op de naleving en een correcte interpretatie van Europese 
wetgeving, zowel primair Europees recht zoals het Handvest van de Grondrechten van de 
Europese Unie als secundair recht zoals de Algemene Verordening Gegevensbescherming. 
Een groot verschil met nationale gerechten is dat hoewel ontvankelijkheid bij de nationale 
gerechten limiterende eisen kent in beginsel de meeste actoren vrij zijn een rechtszaak 
aanhangig te maken. Bij het Hof is dit beeld omgekeerd. Dat Unierecht relevant is in een zaak 
wil niet zeggen dat het mogelijk is een zaak bij het Hof aanhangig te maken. Het Hof kent 
vier verschillende procedures of rechtsgronden die mogelijkheden bieden een geschil 
aanhangig te maken; buiten deze procedures is het niet mogelijk een geschil aanhangig te 
maken. 
 
De eerste procedure is de inbreukprocedure op grond van artikel 258 of 259 Verdrag 
betreffende de Europese Unie en het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie 
(VWEU). De inbreukprocedure wordt gestart door de Europese Commissie of een lidstaat 
tegen een vermeende inbreuk op het Europees recht door een andere lidstaat. In de praktijk 
wordt deze procedure zelden ingesteld door lidstaten – het aanspannen van een rechtszaak 
door een lidstaat tegen een andere lidstaat ligt politiek nogal gevoelig. De Commissie zou op 
basis van klachten van individuen of bedrijven met betrekking tot een schending van 
Unierecht een zaak aanhangig kunnen maken. Echter, met betrekking tot het reageren op 
klachten van individuen stelt de Commissie dat haar rol op grond van artikel 258 VWEU ziet 
op het in lijn brengen van EU-recht en niet het behartigen van belangen van individuen.

250  

 
De tweede procedure, het beroep tot nietigverklaring op basis van artikel 263 VWEU, ziet op 
het nietig verklaren van Europese wetgeving die in strijd is met EU-verdragen of met 
grondrechten. De lidstaten, het Europees Parlement, de Raad en de Europese Commissie zijn 
onvoorwaardelijk ontvankelijk in een procedure ingesteld wegens onbevoegdheid, schending 
van wezenlijke vormvoorschriften, schending van de Verdragen of uitvoeringsregelingen, of 

                                                   
250 P. Craig & G. De Búrca, ‘EU Law: Text, Cases, and Materials’, Oxford University Press, New York, 2015, p. 
410. 

90 

 

wegens misbruik van bevoegdheid. Individuen of rechtspersonen kunnen eventueel ook een 
procedure tot nietigverklaring starten, maar hier gelden strikte ontvankelijkheidseisen. 
Hoewel artikel 263 VWEU alleen ziet op strijdigheid met Unierecht, kunnen de vereisten 
voor ontvankelijkheid in dit soort zaken ook een interessant perspectief bieden op 
ontvankelijkheidseisen bij Nederlandse rechtbanken voor zaken die zien op wetgeving, 
besluiten of andere handelingen van overheidsorganen. In het kader van de inbreukprocedure 
zijn er verschillende belanghebbenden denkbaar. Er kunnen zich vier scenario’s voordoen.  
 
1)  De handeling is geadresseerd aan het individu in kwestie. Hier is het uitgangspunt dat het 

individu ontvankelijk is. 

2)  Bij de handeling is sprake van individuele toepassing. De handeling is echter niet 

geadresseerd aan de eiser, maar is geadresseerd aan een derde. In dat geval moet de eiser 
rechtstreeks en individueel geraakt worden in zijn belangen. 

3)  Het gaat om een handeling met een algemeen bereik, maar betreft geen regelgevende 

handeling. In dat geval moet de eiser ook rechtstreeks en individueel geraakt worden in 
zijn belangen. 

4)  Het gaat om een regelgevende handeling maar deze vereist geen nadere 

uitvoeringsmaatregelen. In dat geval moet de eiser voldoen aan de eis van een rechtsreeks 
belang.

251 

 
Wanneer een handeling aan de eiser is geadresseerd is dit bijvoorbeeld te vergelijken met een 
besluit van een bestuursorgaan dat rechtstreeks geadresseerd is aan de belanghebbende. Het 
rechtsreeks en individueel belang van art. 263 paragraaf 4 VWEU voorkomt een actio 
popularis in het geval dat een handeling niet aan de eiser is geadresseerd. Er is voor deze 
limitering gekozen vanwege de verreikende gevolgen van het nietigverklaren; de 
nietigverklaring geldt namelijk erga omnes en retroactief.

252 De eisen van rechtstreeks en 

individueel belang zijn niet nader omschreven in artikel 263 VWEU, maar zijn in de loop der 
jaren uitgewerkt in de jurisprudentie van het Hof. Dat een eiser rechtsreeks door een 
handeling wordt getroffen vereist een direct causaal verband tussen de EU-handeling en de 
gewijzigde rechtspositie van de eiser. 
 
In de Plaumann-zaak uit 1963 werd al invulling gegeven aan wat het betekent om individueel 
getroffen te zijn door een handeling. Het Hof overweegt daar ten aanzien van individuen die 
niet de adressant zijn van een handeling, dat deze “slechts [zouden] kunnen stellen dat zij 
individueel worden geraakt, indien deze beschikking hen betreft uit hoofde van zekere 
bijzondere hoedanigheden of van een feitelijke situatie, welke hen ten opzichte van ieder 
ander karakteriseert en hen derhalve individualiseert op soortgelijke wijze als de adressaat”.

253 

Om individueel getroffen te zijn door een handeling zal een individu normaal gesproken 
moeten behoren tot een gesloten cirkel van belanghebbenden op het moment van de 
handeling. Dat het voor belangenorganisaties niet altijd eenvoudig is om te voldoen aan het 
criterium van ‘individueel getroffen’ blijkt wel uit de Greenpeace-zaak uit 1998.254 In deze 
zaak stelde Greenpeace een nietigheidsberoep in tegen een subsidie-structuurfonds van de EU 
voor de bouw van twee elektriciteitscentrales op de Canarische eilanden. Het Hof herhaalt 
hier dat hetzelfde criterium geldt voor natuurlijke personen als voor rechtspersonen zoals 
belangenverenigingen. Volgens het Hof had Greenpeace niet een belang dat zich onderscheidt 

                                                   
251 K. Lenaerts, I. Maselis & K. Gutman, ‘EU Procedural Law’, Oxford University Press, Oxford, 2014, p. 316. 
252 K. Lenaerts, I. Maselis & K. Gutman, p. 317. 
253 Arrest van het Hof van 15 juli 1963. - (Plaumann & Co. tegen Commissie van de Europese Economische 
gemeenschap). - zaak no. 25/62. 
254 Hof van Justitie EU, 2 april 1998, Zaak C-321/95 P, Greenpeace. 

91 

 

van bijvoorbeeld bewoners of toeristen van de Canarische eilanden. Voor een vereniging die 
haar procesbevoegdheid baseert op het individuele getroffen zijn van diegenen die zij 
vertegenwoordigt, geldt in gelijke mate dat zij individueel getroffen moet zijn en zich dus 
onderscheidt van anderen. In die zin had Greenpeace niet een voldoende individueel belang 
bij de financiering van de bouw van de elektriciteitscentrales; nu zij opkomt voor 
milieubelangen heeft zij meer belang bij het besluit tot de bouw zelf en slechts een indirect 
belang bij het besluit tot de financiering die de bouw mogelijk maakt.

255  

 
Dat de ontvankelijkheidseisen van artikel 263 VWEU voor verenigingen strikt zijn blijkt 
nogmaals uit het UPA-arrest. In deze zaak stelde een vereniging van boeren een 
vernietigingsberoep in tegen een verordening die de organisatie van de olijfoliemarkt regelt. 
Met betrekking tot het individueel belang van de vereniging bij de verordening stelde het Hof 
dat is “vastgesteld dat verzoekster niet [heeft] aangetoond, dat haar leden door de bestreden 
verordening worden geraakt uit hoofde van zekere bijzondere hoedanigheden of wegens een 
feitelijke situatie die hen ten opzichte van ieder ander karakteriseert. Het volstaat hier eraan te 
herinneren, dat de omstandigheid dat de bestreden verordening, toen zij werd vastgesteld, de 
op dat moment op de olijfoliemarkt actieve leden van verzoekster heeft getroffen, eventueel 
met het gevolg dat sommigen van hen hun activiteit hebben moeten staken, die personen niet 
karakteriseert ten opzichte van iedere andere marktdeelnemer in de Gemeenschap”.256 Deze 
strikte benadering van het Hof heeft tot gevolg dat naar mate er meer benadeelden zijn bij een 
handeling de kans kleiner is dat zij een voldoende individueel belang hebben. 
 
De derde procedure voor het Hof is het beroep wegens nalatigheid op grond van artikel 265 
VWEU. Wanneer het Europees Parlement, de Europese Raad, de Raad, de Commissie, of de 
Europese Centrale Bank nalaat een besluit te nemen en hiermee EU-recht schendt, kunnen 
lidstaten (of overige instellingen van de Unie) een rechtszaak aanhangig maken. Omdat 
individuen deze procedure niet kunnen starten blijft deze hier verder buiten beschouwing. 
 
De vierde en meest prominente procedure is de prejudiciële procedure op basis van artikel 
267 VWEU. Artikel 267 VWEU betreft slechts een indirecte procedure. Zoals in de schets 
van het Nederlands recht beschreven, is het binnen sommige rechtsgebieden nu ook mogelijk 
een prejudiciële vraag aan de Hoge Raad te stellen, het voorbeeld volgend van de procedure 
bij het Hof. Het doel van de prejudiciële beslissing is nationale rechters te helpen in het geven 
van oordeel over Unierecht door deze te voorzien van een beslissing over de interpretatie van 
Unierecht dat van toepassing is op de concrete zaak. Daarmee geeft artikel 267 VWEU het 
Hof niet de bevoegdheid te adviseren in hypothetische kwesties of over algemene vragen.

257 

Het initiatief voor het stellen van de prejudiciële vraag ligt dan ook bij de nationale rechters, 
niet bij de procespartijen. Het lijkt zo te zijn dat het Hof deze procedure nogal eens als 
vangnet ziet, in het geval dat andere procedures voor individuen of rechtspersonen niet open 
staan. Zo stelde het Hof in de Greenpeace-zaak, waar Greenpeace niet-ontvankelijk was in 
haar vordering tot nietigverklaring, dat Greenpeace nog de mogelijkheid had om via de 
nationale rechter een prejudiciële vraag te stellen.

258  

 

                                                   
255 Hof van Justitie EU, 2 april 1998, Zaak C-321/95 P, Greenpeace. 
256 Hof van Justitie EU, 25 juli 2002, ECLI:EU:C:2002:462, Unión de Pequeños Agricultores v Council of the 
European Union. 
257 K. Lenaerts, I. Maselis & K. Gutman, ‘EU Procedural Law’, Oxford University Press, Oxford 2014, p. 88. 
258 Hof van Justitie EU, 2 april 1998, Zaak C-321/95 P, Greenpeace. 

92 

 

In de UPA-zaak

259 bleek nogmaals dat de ontvankelijkheidseisen strikt zijn en wees het Hof 

weer op de mogelijkheid van de prejudiciële procedure bij de nationale rechter. In zijn 
conclusie bij de UPA-zaak stelt Advocaat-Generaal Jacobs dat het Hof te restrictief is en de 
prejudiciële procedure hier geen oplossing biedt. Wanneer de maatregel daadwerkelijk een 
negatief effect heeft op het belang van de rechtzoekende is de enige oplossing om deze 
ontvankelijk te verklaren.

260 De redenering van de AG is als volgt. De mogelijkheid voor een 

individu om aan te sturen op een prejudiciële vraag in het kader van een beslissing tegen 
maatregelen van algemene strekking levert geen volledige en daadwerkelijke 
rechtsbescherming op. De oplossing is de erkenning dat iemand individueel wordt geraakt 
door een maatregel van Unierecht wanneer de maatregel zijn belangen wezenlijk benadeelt of 
kan benadelen. Deze interpretatie is niet in strijd met de bewoording van artikel 267 VWEU. 
De tegenstrijdigheid in de rechtspraak dat naarmate het aantal getroffen personen groter is, 
ontvankelijkheid en daarmee een effectieve rechterlijke toetsing minder waarschijnlijk is, 
wordt dan opgeheven. 

 

3.3.2 Procedures op basis van secundair EU-recht 
 
Een van de rechten onder het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie is het 
recht op een doeltreffende voorziening in rechte (art. 47 Handvest). Onder andere ter 
versterking van dit fundamentele recht bracht de Europese Commissie in 2013 een 
aanbeveling uit omtrent mechanismen voor collectieve vorderingen in het nationaal recht van 
de Lidstaten.

261 Het doel van de aanbeveling is tweeledig. Enerzijds heeft de aanbeveling als 

doel toegang tot de rechter te bevorderen, anderzijds biedt de aanbeveling waarborgen ter 
voorkoming van misbruik van collectieve mechanismen, zoals richtlijnen wie bevoegd zou 
moeten zijn een dergelijk geding aanhangig te maken.

262 De aanbeveling ziet op schendingen 

van rechten onder EU-recht zowel in het geval van schadevergoedingsacties als voorlopige 
voorzieningen. De aanbeveling gaat uit van een systeem in lidstaten waarbinnen collectieve 
acties mogelijk zijn binnen alle rechtsgebieden en gepaard gaan met waarborgen tegen 
misbruik van de procedures. Er moet een balans gezocht worden tussen toegang tot 
rechtsmiddelen en het voorkomen van misbruik van dergelijke procedures.

263 Deze 

aanbeveling is uiteraard niet juridisch bindend; het betreft ‘soft law’. Het is daarom aan de 
lidstaten om te beslissen of de aanbeveling wordt overgenomen en op welke wijze. Naar 
aanleiding van de aanbeveling zijn er in veel Europese landen in 2014-2015 meer 
mogelijkheden ingevoerd voor collectieve procedures, zoals uit de analyse van Europese 
landen hieronder zal blijken.  
 
Sindsdien is er op Europees niveau de AVG aangenomen die in gegevensbeschermingsregels 
voorziet. Ook hierin wordt een opening geboden voor bovenindividuele klachtenprocedures. 

                                                   
259 Hof van Justitie EU, 25 juli 2002, ECLI:EU:C:2002:462, Unión de Pequeños Agricultores v Council of the 
European Union. 
260 Conclusie van advocaat-generaal Jacobs, 21 maart 2002, ECLI:EU:C:2002:197, Unión de Pequeños 
Agricultores tegen Raad van de Europese Unie. 
261 Aanbeveling van de Commissie van 11 juni 2013 over gemeenschappelijke beginselen voor mechanismen 
voor collectieve vorderingen tot staking en tot schadevergoeding in de lidstaten betreffende schendingen van aan 
het EU-recht ontleende rechten (2013/396/EU), L201/60. 
262 Zie artikel 1 van de Aanbeveling. 
263 Report from the Commission to the European Parliament, the Council and the European Economic and Social 
Committee on the implementation of the Commission Recommendation of 11 June 2013 on common principles 
for injunctive and compensatory collective redress mechanisms in the Member States concerning violations of 
rights granted under Union law (2013/396/EU), COM(2018) 40 final Brussels, 25.1.2018, p. 1. 

93 

 

In 2013 publiceerde de European Union Agency for Fundamental Rights een rapport

264 in het 

kader van artikel 47 van het Handvest en gegevensbescherming waarin geconcludeerd werd 
dat (1) de EU ervoor moet zorgen dat er voldoende financiering bestaat voor niet-
gouvernementele organisaties en onafhankelijke instanties die betrokkenen bijstaan in 
procedures en (2) de EU zou moeten overwegen de eisen omtrent ontvankelijkheid te 
versoepelen.

265 Onder andere als gevolg daarvan is een van de nieuwe elementen die de AVG 

introduceert het recht op vertegenwoordiging onder artikel 80:  
 

Artikel 80 Vertegenwoordiging van betrokkenen 
 
1. De betrokkene heeft het recht een orgaan, organisatie of vereniging 
zonder winstoogmerk dat of die op geldige wijze volgens het recht van een 
lidstaat is opgericht, waarvan de statutaire doelstellingen het openbare 
belang dienen en dat of die actief is op het gebied van de bescherming van 
de rechten en vrijheden van de betrokkene in verband met de bescherming 
van diens persoonsgegevens, opdracht te geven de klacht namens hem in te 
dienen, namens hem de in artikelen 77, 78 en 79 bedoelde rechten uit te 
oefenen en namens hem het in artikel 82 bedoelde recht op 
schadevergoeding uit te oefenen, indien het lidstatelijke recht daarin 
voorziet. 
2. De lidstaten kunnen bepalen dat een orgaan, organisatie of vereniging 
als bedoeld in lid 1 van dit artikel, over het recht beschikt om onafhankelijk 
van de opdracht van een betrokkene in die lidstaat klacht in te dienen bij de 
overeenkomstig artikel 77 bevoegde toezichthoudende autoriteit en de in de 
artikelen 78 en 79 bedoelde rechten uit te oefenen, indien het/zij van mening 
is dat de rechten van een betrokkene uit hoofde van deze verordening zijn 
geschonden ten gevolge van de verwerking. 

 
Artikel 80 AVG kent twee verschillende manieren waarop vertegenwoordiging mogelijk is. 
Artikel 80 lid 1 AVG betreft een opt-in-procedure, betrokkenen moeten immers de opdracht 
verstrekken om namens hen bepaalde rechten uit te oefenen. Op grond van artikel 77, 78, of 
79 kan de vertegenwoordiger namens betrokkenen een klacht indienen bij een 
toezichthoudende autoriteit, of een voorziening in rechte in stellen tegen een 
toezichthoudende autoriteit, verwerker, of verwerkingsverantwoordelijke. Op grond van 
artikel 82 AVG kunnen hiermee zowel verwerkers als verwerkingsverantwoordelijken 
aansprakelijk worden gesteld voor materiële of immateriële schade. Dit kunnen private 
actoren of overheidsactoren zijn (voor zover de overheidsactoren binnen de reikwijdte van de 
AVG vallen en niet onder de Politie Richtlijn).

266 Artikel 80 lid 2 AVG betreft een opt-out-

procedure, belangenorganisaties of andere relevante actoren kunnen dan namens betrokken 
een klacht indienen, zonder dat daarvoor een mandaat vereist is. Deze organisaties doen dat 
dan op eigen initiatief. In dat geval kan de vertegenwoordiger echter alleen de rechten uit 

                                                   
264 European Union Agency for Fundamental Rights, Access to data protection remedies in EU Member States, 
Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2013. 
265 European Union Agency for Fundamental Rights, Access to data protection remedies in EU Member States, 
Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2013, p. 55. 
266 F. Sorace, ‘Collective Redress in the General Data protection Regulation: An opportunity to improve access 
to justice in the European Union?’, Working Paper 7/2018, 
<http://diposit.ub.edu/dspace/bitstream/2445/123425/1/WP_2018_7.pdf>.  

94 

 

artikelen 77,78 en 79 uitoefenen, waardoor de vertegenwoordiger niet op eigen initiatief een 
procedure tot verhaal van schade kan instellen.  
 
De AVG heeft als verordening directe werking maar laat op enkele punten ruimte aan 
lidstaten om zelf nadere regels te stellen. Deze ruimte wordt in Nederland ingevuld door de 
Uitvoeringswet Algemene verordening gegevensbescherming (hierna: de Uitvoeringswet). 
Deze ruimte is bijvoorbeeld aanwezig met betrekking tot artikel 80 AVG. Artikel 80 stelt 
namelijk expliciet met betrekking tot het vorderen van schadevergoeding ‘indien het 
lidstatelijke recht daarin voorziet’. Daarnaast stelt lid 2 dat het aan lidstaten is om te bepalen 
of de bevoegdheid van lid 1 kan worden uitgeoefend zonder opdracht van betrokkenen. Het is 
dus aan de lidstaten om te beslissen of zij de mogelijkheid tot het opt-out systeem van 
vertegenwoordiging opnemen in hun wetgeving. Omdat niet-gouvernementele organisaties 
vergaande bevoegdheden krijgen, meer dan bijvoorbeeld het indienen van een klacht, was het 
een compromis om het dan aan de lidstaten over te laten of zij artikel 80 lid 2 AVG wel of 
niet overnemen. In de Uitvoeringswet is die ruimte als volgt ingevuld: 
 

Artikel 37. Vertegenwoordiging van betrokkenen    
    
Een verwerking kan niet ten grondslag worden gelegd aan een vordering 
als bedoeld in artikel 305a, van Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek of een 
beroep ingesteld in een bestuursrechtelijke procedure door een 
belanghebbende in de zin van artikel 1:2, derde lid, van de Algemene wet 
bestuursrecht, voor zover degene die door deze verwerking wordt getroffen, 
daartegen bezwaar heeft. 

 
Er is dus niet voor gekozen een nieuwe rechtsgang te creëren ter vertegenwoordiging van 
betrokkenen met betrekking tot de rechten en plichten van de AVG. In plaats van een 
zelfstandige mogelijkheid te creëren om organisaties te laten procederen in naam of opdracht 
van betrokkenen wordt er in de Uitvoeringswet aangesloten bij de bestaande mogelijkheden 
onder Nederlands civiel- en bestuursrecht tot collectieve procedures. Artikel 37 van de 
Uitvoeringswet maakt duidelijk dat een verwerking inderdaad de grondslag kan vormen voor 
een procedure onder 3:305a BW of artikel 1:2 lid 3 Awb, zolang diegenen die door de 
verwerking worden getroffen daar geen bezwaar tegen hebben. Dit betreft een opt-out 
mogelijkheid.  
 
Of er voor schadevergoeding kan worden geprocedeerd en of vertegenwoordigers zonder 
mandaat kunnen procederen, hangt dus samen met het bestaande procesrecht in de 
verschillende lidstaten en de vraag of lidstaten nieuwe mogelijkheden creëren op basis van de 
AVG. In Frankrijk is met de introductie van de AVG nu de mogelijkheid gecreëerd om in de 
bestaande groepsacties schadevergoeding te eisen. Verder werden de Franse groepsacties al in 
lijn met de eisen van artikel 80 AVG gezien, dit omdat de groepsacties onder het Franse recht 
in tegenstelling tot sommige jurisdicties, al verder reikte dan het consumentenrecht. Daarnaast 
zijn er verschillende vorderingen mogelijk, gekoppeld aan strenge toelatingseisen voor 
vertegenwoordigers of belangenverenigingen. Dit roept wel de vraag op hoe ver lidstaten 
mogen gaan in het bijvoorbeeld toch toelaten van acties tot schadevergoeding zonder 

95 

 

specifiek mandaat van de betrokkenen of het stellen van meer vergaande 
ontvankelijkheidsvereisten voor verenigingen vergeleken met de eisen van de AVG.

267  

 
In België biedt de implementatiewet van de AVG de mogelijkheid aan betrokkenen om een 
mandaat te geven aan een vertegenwoordiger om een klacht in te dienen of een gerechtelijke 
procedure te starten. Na een verbodsactie is het mogelijk te procederen voor 
schadevergoeding. Artikel 80 lid 2 AVG wordt niet geïmplementeerd in de Belgische wet. In 
Duitsland is met de komst van de AVG de mogelijkheid tot het instellen van een verbodsactie 
door bepaalde entiteiten uitgebreid van het consumentenrecht naar het 
gegevensbeschermingsrecht. De vraag is echter in hoeverre dit zich leent voor de bescherming 
van collectieve belangen, tot nu toe lijkt de mogelijkheid voor vertegenwoordiging zich te 
richten op consumentenbelangen. De Duitse bepaling lijkt strikter dan artikel 80 van de AVG, 
omdat de vertegenwoordiging alleen ziet op specifieke claims zoals claims betreffende de 
toelaatbaarheid van verzameling van gegevens en de wet nogmaals nadruk legt of het 
consumentenbeschermingskarakter door te spreken over de consument en de handelaar.

268 

 
Het is nog niet duidelijk hoe artikel 80 AVG uit zal werken in de praktijk en of het toe is 
gestaan dat de lidstaten strengere eisen stellen aan de ontvankelijkheid van 
vertegenwoordigers of de reikwijdte van artikel 80 beperken tot bepaalde elementen van het 
gegevensbeschermingsrecht. 
 
3.4 België  
 
In België is een brede variëteit aan bovenindividuele klachtenmogelijkheden, die deels 
overeenkomen met de mogelijkheden die er binnen het Nederlands recht bestaan en op andere 
punten bredere mogelijkheden geven. Hier zal kort worden stilgestaan bij de mogelijkheid tot 
constitutionele toetsing en vervolgens iets worden gezegd over drie specifieke deelterreinen, 
namelijk rechtsgangen die beschikbaar zijn binnen het arbeidsrecht, het milieurecht en het 
anti-discriminatierecht.

269  

 
Om in België een rechtszaak te beginnen is vereist dat de klager een juridisch relevant belang 
heeft. Een actio ad futurum is in principe uitgesloten, omdat het moet gaan om een reeds 
verkregen en dadelijk belang. Toch is er een uitzondering voor rechtsvorderingen die zijn 
ingesteld om te voorkomen dat een recht ernstig wordt geschonden. Ten aanzien van het soort 
belang dat dient te worden ingeroepen bestaat geen concrete afbakening. Wel is vereist dat bij 
ideële belangen er een directe connectie is tot de persoon van de klager. ‘Hoewel er in 
beginsel geen onderscheid wordt gemaakt naargelang van de aard van het ingeroepen belang 
(vermogensrechtelijk of ideëel) voor wat betreft de toelaatbaarheid van de vordering, moet de 
rechterlijke uitspraak voor de eiser toch enig concreet nut kunnen opleveren (zoals b.v. het 
verwerven van het hoederecht, zie uitspraken hoger geciteerd). Ze mag hem dus niet louter 
een theoretische voldoening schenken.’270 
 

                                                   
267 A. Pato, ‘The Collective Private Enforcement of Data Protection Rights in the EU’, MPI-IAPL Summer 
School 3rd ed, 2019, <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3303228>.  
268 Idem. 
269 Een belangrijk startpunt voor dit overzicht kan worden gevonden in: K. Wagner, ‘Collectieve acties in het 
Belgisch recht‘, P.&B. / R.D.J.P. 2001. 
270 E. deKezel, ‘Belangenbescherming in het Belgisch burgerlijk recht’, 
<https://openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/36916/080.pdf?sequence=1>. 

96 

 

Art. 17. De rechtsvordering kan niet worden toegelaten, indien de eiser 
geen hoedanigheid en geen belang heeft om ze in te dienen.  
 
Art. 18. Het belang moet een reeds verkregen en dadelijk belang zijn.  
De rechtsvordering kan worden toegelaten, indien zij, zelfs tot verkrijging 
van een verklaring van recht, is ingesteld om schending van een ernstig 
bedreigd recht te voorkomen.

271 

 
3.4.1 Constitutionele toetsing 
 
Binnen België is het toetsen van wetten en wetsvoorstellen aan de grondwet mogelijk.

272 Deze 

taak is gelegd bij het Grondwettelijk Hof. Ook is er de mogelijkheid tot het stellen van 
prejudiciële vragen. Het verschil tussen een prejudiciële vraag op dit punt en een beroep op 
vernietiging, is met name gelegen in het moment waarop de zaak wordt ingediend, maar is 
inhoudelijk gelijk. Een beroep tot vernietiging van een wet kan worden ingediend door:

273 

 

-  de Ministerraad en de regeringen van de gemeenschappen en de gewesten 
-  de voorzitters van alle wetgevende vergaderingen, op verzoek van twee derden van 

hun leden 

-  de natuurlijke of rechtspersonen, zowel privaatrechtelijke als publiekrechtelijke en 

zowel van Belgische als van vreemde nationaliteit. Slechts bij deze categorie moet er 
spraken zijn van een belang van de klager, namelijk dat de klager persoonlijk, 
rechtstreeks en ongunstig wordt geraakt door de bestreden norm.  

 
De termijn die geldt voor het starten van zo’n procedure met het oog op vernietiging is zes 
maanden na plaatsing van de norm in het Belgisch Staatsblad. ‘Indien in een zaak voor een 
rechtscollege een vraagstuk rijst ten aanzien van overeenstemming van wetten, decreten en 
ordonnanties met de regels tot verdeling van de bevoegdheden tussen de federale Staat, de 
gemeenschappen en de gewesten of met de artikelen 8 tot 32, 143, § 1, 170, 172 of 191 van de 
Grondwet, dan moet dat rechtscollege hierover in beginsel een prejudiciële vraag aan het 
Grondwettelijk Hof stellen. Wanneer een rechtscollege een vraag stelt, wordt de procedure 
voor dat rechtscollege opgeschort in afwachting van het antwoord van het Hof.’274 Daarnaast 
is er ook nog de zodenoemde alarmbelprocedure, die hier verder onbesproken zal blijven.

275 

 
Het constitutionele hof heeft een beperkte bevoegdheid, die is toegespitst tot drie 
kernpunten.

276 De eerste mogelijkheid tot grondwettelijke toetsing is reeds sinds het ontstaan 

van de Belgische grondwet opgenomen, de andere twee zijn later ingevoegd bij een 
bijzondere wet.

277 Het constitutionele hof mag over gaan tot grondwetstoetsing als het gaat 

om: 
 

                                                   
271 10 oktober 1967. – Gerechtelijk Wetboek - 
272 T. Moonen, ‘Het Grondwettelijk Hof en de interpretatie van de Grondwet Een perspectief op argumenten en 
legitimiteit’, <https://biblio.ugent.be/publication/8512065/file/8512066.pdf>. 
273 <https://www.senate.be/doc/const_nl.html>. Zie met name artikelen 10, 11, 24, 54, 134, 14, 142 en 143. 
274 <https://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/jurid/grondwettelijk_hof.pdf>. 
275 K. Rimanque, De grondwet toegelicht, gewikt en gewogen’, Intersentia, 2004, p. 152. 
276 <https://www.wodc.nl/binaries/ewb-1433-volledige-tekst_tcm28-75431.pdf>. 
277 Bijzondere Wet van 6 Januari 1889 op het Grondwettelijk Hof.  

97 

 

-  Het toetsten van regelgeving om onderlinge conflicten en tegenstrijdigheden te 

voorkomen 

-  Het toetsen van regelgeving aan de bepalingen in Grondwet en organieke wetten 

betreffende de bevoegdheidsverdeling tussen de federale, de gemeenschaps- en de 
gewestelijke organen.  

-  Het toetsen van regelgeving aan drie grondrechten, te weten het gelijkheidsbeginsel, 

het discriminatieverbod en de vrijheid van onderwijs. 

 
Deze rechtsfiguur zal uitgebreider worden bediscussieerd voor wat betreft het Duitse recht.  
 
3.4.2 Arbeidsrechtelijke zaken en medische aangelegenheden 
 
Interessant is in België de speciale positie voor beroepsverenigingen. De Wet op de 
beroepsverenigingen van 1898 geeft hen de mogelijkheid om in rechte op te treden voor de 
belangen van hun leden en de beroepsgroep.

278 De wet was toen vooruitstrevend in de zin dat 

het rechtspersoonlijkheid toekende aan een organisatie zonder winstoogmerk. Toch wordt 
deze mogelijkheid niet veel gebruikt, omdat de meeste vakbonden liever geen 
rechtspersoonlijkheid bezitten.  
 

Art. 2. (De beroepsvereniging is een vereniging uitsluitend gevormd voor 
de studie, de bescherming en de ontwikkeling van de beroepsbelangen van 
haar leden.)  
  De verenigingen mogen zelf noch beroep noch ambacht uitoefenen. 
Worden haar echter toegelaten : 
  1° De overeenkomsten, en namelijk de aan- en verkopen nodig tot het in 
stand houden van haar leerwerkhuizen ; 
  2° De aankopen, tot wederverkoop aan haar leden, van grondstoffen, 
zaden, meststoffen, vee, machines en andere werktuigen, en, in het 
algemeen, van alle voorwerpen behorende tot de uitoefening van het beroep 
of het ambacht der leden ; 
  3° Het aankopen der voortbrengselen van het beroep of van het ambacht 
van haar leden, en de wederverkoop van die zelfde voorwerpen ; 
  4° Alle commissieverhandelingen, voor haar leden, betreffende de 
verrichtingen waarvan sprake in het 2° en het 3° lid van dit artikel ; 
  5° De aankopen van vee, machines en andere werktuigen, en, in het 
algemeen, van alle voorwerpen bestemd om de eigendom te blijven van de 
vereniging ten einde in gebruik te worden gegeven aan haar leden, bij 
verhuring of anders, met het oog op de uitoefening van hun beroep of van 
hun ambacht. 
  De verschillende verrichtingen waarvan sprake in nummers 1° tot 5°, 
mogen geen winst afwerpen ten voordele van de vereniging en worden in 
geen geval als handelsverrichtingen van harentwege beschouwd ; een 
bijzondere rekening wordt er voor gehouden, heel en al verschillend van die 
betreffende de andere verrichtingen van de vereniging. 
 
  Art. 10. De vereniging mag in rechte optreden, hetzij om te eisen, hetzij 
om te verweren, voor de verdediging van de persoonlijke rechten waarop 
haar leden aanspraak mogen maken als deelgenoten, onverminderd het recht 

                                                   
278 Wet op de beroepsverenigingen. 31 Maart 1898. 

98 

 

voor die leden om rechtstreeks op te treden, zich bij het geding aan te 
sluiten of tussen te komen in de loop van het rechtsgeding. 
  Dat is namelijk het geval voor de rechtsgedingen tot uitvoering van de 
overeenkomsten gesloten door de vereniging voor haar leden, en voor de 
rechtsgedingen tot vergoeding der schade veroorzaakt door het niet 
uitvoeren van die overeenkomsten. 
  Behoudens bijzondere bepalingen in de statuten, wordt, in al de rechtelijke 
verrichtingen, de vereniging vertegenwoordigd door haar bestuurders of zij 
onder hen die de algemene vergadering daartoe afgevaardigd heeft. 
  Alle akten of stukken van welke aard ook, uitgaande van een vereniging 
vermelden haar hoedanigheid als wettig erkende beroepsvereniging 

 
De Wet van 6 augustus 1990 betreffende de ziekenfondsen en de landsbonden van 
ziekenfondsen geeft ziekenfondsen en landsbonden de mogelijkheid om in rechte op te komen 
voor de belangen van hun leden, mits zij daarvoor toestemming hebben gekregen.

279 Daarbij 

gaat het onder meer over zaken die zijn gerelateerd aan arbeidsongeschiktheid. Deze 
mogelijkheid is opgenomen in de wet omdat het vaak lastig is voor zieken om hun eigen 
belangen te verdedigen, zowel omdat zij zich reeds in een achtergestelde positie bevinden en 
omdat de ziektewetgeving vaak zeer complex is. Daarom wordt vertegenwoordiging door 
organisatie met expertise op dit punt toegestaan.  
 

Art. 39. § 1. De ziekenfondsen en de landsbonden kunnen met de 
instemming van de betrokken leden of de personen te hunnen laste, in 
rechte optreden ter verdediging van de belangen van deze personen ten 
opzichte van derden in het kader van de diensten  bedoeld in de artikelen 3, 
b) en c), en 7, §§ 2 en 4.  
  De ziekenfondsen en de landsbonden kunnen in rechte optreden ter 
verdediging van de individuele rechten van hun leden mits het uitdrukkelijk 
akkoord van het betrokken lid of van de personen te zijnen laste of van de 
collectieve rechten van hun leden en de personen te hunnen laste, welke 
voortvloeien uit (de overeenkomsten en akkoorden bedoeld in titel III, 
hoofdstuk V, van voornoemde gecoördineerde wet van 14 juli 1994), en uit 
artikel 52 van de wet van 14 februari 1961 voor economische expansie, 
sociale vooruitgang en financieel herstel.  
  § 2. Het optreden van de ziekenfondsen en van de landsbonden doet geen 
afbreuk aan de rechten van de leden en de personen te hunnen laste om zelf 
de zaak aanhangig te maken of in het geding tussen te komen. 

 
3.4.3 Discriminatiezaken 
 
België kent een aantal mogelijkheden voor bovenindividuele klachtenprocedures in het anti-
discriminatierecht. Een eerste aanknopingspunt is de Wet tot bestraffing van bepaalde door 
racisme of xenophobie ingegeven daden, oftewel de antiracismewet. Belangrijk is dat hier niet 
alleen mogelijkheden worden gegeven aan slachtoffers van direct or indirecte discriminatie en 
intimidate, maar ook aan belangengroepering en officiële instanties zoals het Interfederaal 
Centrum voor gelijke kansen en bestrijding van discriminatie en racisme en de Directie-

                                                   
279 6 Augustus 1990. Wet betreffende de ziekenfondsen en de landsbonden van ziekenfondsen. 

99 

 

Generaal Toezicht op de sociale wetten bij de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, 
Arbeid en Sociaal Overleg, het openbaar ministerie en het arbeidsauditoraat.

280  

 
De wet is primair gelinkt aan strafrechtelijke vraagstukken. Daarom wordt over het algemeen 
aangenomen dat de vertegenwoordiging van de belangen van gediscrimineerde door 
voorgenoemde organisaties beperkt is door de strafrechtelijke procedures. Toch stellen enkele 
dat deze vertegenwoordigingsmogelijkheid ook binnen het civielrecht plaats kan hebben.

281 

Wel lijkt deze mogelijkheid een vrij beperkt belang te vertegenwoordigen: ‘immers, de 
meeste geschillen naar aanleiding van de Anti-racismewet worden voor de strafrechtbanken 
gevoerd, waarbij de strafrechter ook uitspraak kan doen over de burgerlijke belangen, zoals 
het opleggen van een herstelmaatregel.’282 
 
Pas ver na de aanname van de antiracismewet zijn in België de Wet ter bestrijding van 
discriminatie tussen vrouwen en mannen

283 en de Wet ter bestrijding van bepaalde vormen 

van discriminatie aangenomen.

284 Daarbij zijn grosso modo dezelfde mogelijkheden 

opgenomen als in de antiracismewet voor belangenverenigingen, het voorgenoemde centrum 
(respectievelijk het instituut voor gelijkheid van vrouwen en mannen), het openbaar ministerie 
en het arbeidsauditoraat.

285 

 
Over het algemeen worden deze mogelijkheden positief beschreven in de literatuur. Ook 
wordt er in de rechtspraktijk geregeld gebruik gemaakt van de 
vertegenwoordigingsmogelijkheid. Wel bestaat er een aantal praktische belemmeringen en 
bezwaren. Eén daarvan ligt in de bewijslastkwesties bij aan discriminatie gerelateerde zaken. 
Zo stelt Unia, een onafhankelijke openbare instelling die discriminatie bestrijdt en gelijke 
kansen bevordert, in een rapport: ‘Voor melders c.q. slachtoffers is het dikwijls een quasi 
onmogelijke opgave om een ervaring of vermoeden van discriminatie te bewijzen of te staven 
met elementen die de bewijslast kunnen doen verschuiven. [] Gemiddeld ziet Unia zich 
genoodzaakt om één op drie dossiers af te sluiten wegens onvoldoende elementen. Maar ook 
in de dossiers waarin er volgens Unia indicaties zijn van een inbreuk op de 
antidiscriminatiewetgeving (gemiddeld ca. 40%), is er zelden ‘hard’ bewijs en is het onzeker 
of de beschikbare elementen in rechte zouden volstaan.’286 
 
Ook is er de zogenoemde Negationismewet.

287 Dat geeft het Interfederaal Centrum voor 

gelijke kansen en bestrijding van discriminatie en racisme en iedere vereniging die op het 
ogenblik van de feiten ten minste vijf jaar rechtspersoonlijkheid geniet, en die zich, op grond 
van haar statuten, tot doel stelt de morele belangen en de eer van het verzet of van de 
gedeporteerden te verdedigen, de mogelijkheid om in rechte op te treden in alle 
rechtsgeschillen waarop de wet betrekking heeft. De wet gaat over het ontkennen, 

                                                   
280 https://www.rechtbanken-tribunaux.be/nl/rechtbanken-hoven/personen/arbeidsauditeur 
281 E. Boutmans, “De toepassingsmogelijkheden van de Racisme-wet”, Panopticon 1989, (27), 51. 
282 K. Wagner, ‘Collectieve acties in het Belgisch recht‘, P.&B. / R.D.J.P. 2001. 
283 10 Mei 2007. - Wet ter bestrijding van discriminatie tussen vrouwen en mannen.  
284 10 Mei 2007 - Wet ter bestrijding van bepaalde vormen van discriminatie (BS 30.V.2007) – gewijzigd bij wet 
dd. 30 december 2009 (BS 31.XII.2009) en bij wet van 17 augustus 2013 (BS 5.III.2014) 
285 <https://www.om-mp.be/om_mp/files/en-savoir-
plus/mercuriales/auditorats%20g%C3%A9n%C3%A9raux%20du%20travail/Antwerpen/AG%20Antwerpen_20
15.pdf>. 
286 <https://www.unia.be/files/Documenten/Evaluatie.pdf>. 
287 23 Maart 1995. - Wet tot bestraffing van het ontkennen, [minimaliseren], rechtvaardigen of goedkeuren van 
de genocide die tijdens de tweede wereldoorlog door het Duitse nationaal-socialistische regime is gepleegd.  

100 

 

minimaliseren, rechtvaardigen of goedkeuren van de genocide die tijdens de tweede 
wereldoorlog door het Duitse nationaal-socialistische regime is gepleegd. 
 
Tot slot is er nog de zogenoemde Genocidewet, of voluit de Wet van 16 juni 1993 betreffende 
de bestraffing van ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht

288 en de later 

aangenomen Wet betreffende ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht.

289 

Deze wetgeving is met name interessant omdat het uitgaat van zogenoemde ‘universele 
jurisdictie’, wat wil zeggen dat iedereen mag klagen over misdrijven waarop deze wetten zien, 
ongeacht waar de slachtoffers of daders ingezetenen zijn of waar de misdaad plaatshad. Zo 
zijn in het verleden buitenlanders veroordeeld voor deelname aan genocide in het buitenland; 
er is in zo’n geval dus geen enkele connectie met België vereist. Alhoewel er in de literatuur 
begrip is voor het feit dat sommige misdaden zo ernstig zijn dat ieder land er belang bij heeft 
ze te berechten leidt de universele jurisdictie ook tot tal van juridische en diplomatieke 
complicaties.

290 

 
3.4.4 Milieuzaken 
 
België kent een aantal mogelijkheden voor bovenindividuele klachtenprocedures in het 
milieurecht. Als vroeg voorbeeld kan dienen De Wet van 12 augustus 1911 tot behoud van de 
schoonheid der landschappen. Deze wet bestaat slechts uit drie artikelen, maar voerde wel de 
mogelijkheid tot een actio popularis in binnen het Belgische recht. Een eis kon ‘ingelijks 
worden ingesteld door elken Belgischen burger’, namelijk als de ontginner van mijnen het 
landschap onevenredig beschadigde. Van deze rechtsvorm is evenwel weinig gebruik gemaakt 
in de Belgische rechtspraktijk.  
 

Artikel 1. Elke ontginner van mijnen, graverijen of groeven, elke 
concessionnaris van openbare werken is, in de mate van het mogelijke, 
gehouden aan den grond zijn uiterlijk terug te geven door de uithollingen, 
weggravingen of aanaardingen, die moeten blijven, te bebosschen of van 
gewas te voorzien. 
  De beplantingen moeten geschieden naarmate van de gedeeltelijke 
voltooiing der werken. 
 
  Art. 2. Onderwerpt hij zich niet aan het vorig artikel, dan kan hij daartoe 
in rechten gedwongen worden. De eisch wordt, op vordering van den 
procureur des Konings, gebracht vóór de rechtbank van eersten aanleg 
binnen welker gebied de verwoeste plaats is gelegen; hij kan insgelijks 
worden ingesteld door elken Belgischen burger. 
  Bij gebrek van uitvoering binnen den tijd, door de rechtbank te bepalen, 
worden de werken ambtshalve verricht op kosten van den ontginner of van 
den concessionnaris, door de zorgen van het Ministerie van Landbouw en 
Openbare Werken. 
 
  Art. 3. Deze wet is van toepassing op den Staat, op de provinciën en op de 
gemeenten, alsmede op de private ondernemingen. 

                                                   
288 16 Juni 1993. - Wet betreffende de bestraffing van ernstige schendingen van het internationaal humanitair 
recht 
289 5 Augustus 2003. - Wet betreffende ernstige schendingen van het internationaal humanitair recht.  
290 K. Wagner, ‘Collectieve acties in het Belgisch recht‘, P.&B. / R.D.J.P. 2001. 

101 

 

 
Belangrijker is om te vermelden dat het milieurecht als zodanig in België primair is gericht op 
individuele belangen en individuele rechten. Toch is daar wel versoepeling in gekomen. Een 
cruciaal arrest is daarbij het Eikendael-arrest,

291 waarin onder meer werd bepaald dat 

rechtspersonen alleen kunnen opkomen voor eigen belangen gerelateerd aan hun materiele of 
morele goederen, zoals eer en goede naam. Hier kwam de nodige discussie over los en de 
wetgever zag zich genoodzaakt een wet aan te nemen die ruimere mogelijkheden bood. In 
1993 werd de wet betreffende een vorderingsrecht inzake bescherming van het leefmilieu

292 

aangenomen. Aangezien er vrees was voor allerhande futiele klachten is er een aantal 
voorwaarden opgenomen:

293 

 

1.  Alleen verenigingen zonder winstoogmerk komen in aanmerking 
2.  Er moet aan formele criteria zijn voldaan, zoals publicatie van de statuten en de 

bekendmaking van de bestuurders van de vereniging 

3.  Alle of enkele van de doelstellingen moeten gerelateerd zijn aan de bescherming van 

het leefmilieu 

4.  Het grondgebied waar de vereniging actief is moet in de statuten zijn vervat 
5.  Er moet daadwerkelijke bedrijvigheid zijn geweest op het gebied van 

milieubescherming  

6.  Bij het instellen van een vordering moet de vereniging ten minste drie jaar 

rechtspersoonlijkheid bezitten.  

 
3.5 Duitsland  
 
Duitsland kent een lange historie van collectieve procedures, bijvoorbeeld met de meest 
generieke vorm, de klacht door belangengroeperingen en verenigingen, die al geïntroduceerd 
werd in 1896.

294 Collectieve procedures in het Duitse privaatrecht zijn een voorbeeld geweest 

voor gelijke procedures in het Nederlands civielrecht. Echter, dit wil niet zeggen dat 
collectieve procedures onder het gehele Duitse civielrecht tot nu toe als succesvol worden 
gezien. Tot op heden zijn collectieve civiele acties in consumentenzaken beperkt tot gebods- 
en verbodsacties en vorderingen tot verklaring voor recht, waarbij acties alleen kunnen 
worden ingesteld door erkende consumentenorganisaties.

295 Naast collectieve procedures in 

het civielrecht kent Duitsland een prominente constitutionele toetsing. Met betrekking tot 
rechten die zien op meer abstracte en immateriële belangen kent Duitsland een sterke focus op 
privacy-rechten en milieubeschermingsrechten, wat terug te zien is in de schets hieronder. De 
maatregelen in Duitsland rondom de bescherming van persoonsgegevens zijn over het 
algemeen strikt.

296 

 
3.5.1 KapMuG en de nieuwe Musterfeststellungsklage 
 

                                                   
291 Cass. 19 november 1982, Arr. Cass. 1982-83, 372 
292 12 Januari 1993. - Wet betreffende een vorderingsrecht inzake bescherming van het leefmilieu. 
293 K. Wagner, ‘Collectieve acties in het Belgisch recht‘, P.&B. / R.D.J.P. 2001. 
294 M. W. F. Bosters, ‘Collective redress and private international law in the European Union (diss.)’, Wolf Legal 
Publishers 2014, p. 37. 
295 W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen – ontwikkelingen in Nederland en Duitsland,’ WPNR 
2017 afl. 7145, p. 291. 
296 B. Custers et al., ‘De bescherming van persoonsgegevens: Acht Europese landen vergeleken’, Sdu Uitgevers: 
Den Haag, 2017. 

102 

 

De Kapitalanleger-Musterverfahrensgesetz (KapMuG) is ingevoerd per 1 november 2005 en 
volgt het voorbeeld van de Nederlandse WCAM.

297 De KapMuG is de meest prominente 

collectieve procedure in Duitsland met 41 zaken

298 sinds invoering tot aan het begin van 2017. 

De KapMuG biedt een ‘voorbeeldprocedure’

299 die oorspronkelijk was ingevoerd vanwege de 

problematiek rondom de Deutsche Telekom-zaak waar circa 17.000 benadeelde beleggers een 
claim indienden. Vanwege deze tijdelijke aard zou de KapMuG eigenlijk tot 2010 van kracht 
zijn maar werd deze uiteindelijk verlengd tot 2020 bij gebrek aan een structurele oplossing 
voor massaschade.

300 Toen de KapMuG dan toch voor langere tijd van kracht zou blijven 

voerde de wetgever op een aantal punten wijzigingen door. Zo krijgen gedupeerde 
investeerders de mogelijkheid hun claim te registreren en een modelbehandeling van hun 
klacht te ontvangen voor zij daadwerkelijk besluiten de claim in te dienen. Om deel te nemen 
aan de procedure geldt dus een opt-in-model. In de eerste preliminaire fase van het geding 
dienen benadeelden separaat een verzoek in te dienen bij het Landesgericht ter compensatie 
van onjuiste, misleidende of incomplete beursinformatie, waarbij deze eisers moeten aantonen 
dat een modelzaak van breder belang is dan het individuele belang van deze eiser in deze 
zaak. Wanneer zich minstens negen andere eisers hebben gemeld omtrent dezelfde zaak, 
wordt deze doorverwezen naar het Oberlandesgericht. In de hoofdfase kiest het 
Oberlandesgericht één individuele eiser die wordt aangewezen als de hoofdeiser in de 
voorbeeldprocedure; de zaken van de andere eisers worden tijdelijk geschorst. Het doel 
hiervan is om met de voorbeeldprocedure de gemeenschappelijke rechtsvragen efficiënt te 
beantwoorden, waarna vervolgens de individuele vorderingen in individuele 
vervolgprocedures worden afgewikkeld.

301 Er volgt een declaratoir vonnis in de 

voorbeeldprocedure, dat alleen ziet op de overkoepelende feitelijke en rechtstoestand. In de 
laatste fase van het geding worden de vorderingen weer individueel behandeld op basis van 
dat vonnis uit de voorbeeldprocedure.

302  

 
Tenzij men kiest voor opt-out is het vonnis ook bindend voor alle aanhangige zaken die 
tijdelijk geschorst waren. De als hoofdeiser aangewezen eiser kan schadevergoeding eisen. De 
andere eisers ontvangen alleen het declaratoir vonnis, op basis waarvan vervolgens weer 
individueel geprocedeerd kan worden bijvoorbeeld voor een schadevergoeding. Het nadeel 
van de KapMuG is dat het langdurige procedures oplevert. In de Deutsche Telekom-zaak uit 
2005, die de aanleiding vormde voor de wet, kwam pas eind 2014 een uitspraak dat de 
prospectus misleidend was; er is nog steeds geen eindoordeel met betrekking tot 
schadevergoeding.

303 

 
Er is dan ook kritiek op het huidige beperkte en trage stelsel.

304 Er is nog meer druk om 

verandering door te voeren met huidige problematiek rondom de Volkswagen-

                                                   
297 Voor de analyse van de WCAM zie para 2.2. 
298 The Growth of Collective Redress in the EU; a Survey of Developments in 10 Member States, maart 2017. Te 
raadplegen via <https://www.instituteforlegalreform.com/research/the-growth-of-collective-redress-in-the-eu-a-
survey-of-developments-in-10-member-states-> 
299 W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen – ontwikkelingen in Nederland en Duitsland’, WPNR 
2017 afl. 7145, p. 292. 
300 M. W. F. Bosters, ‘Collective redress and private international law in the European Union (diss.)’, Wolf Legal 
Publishers 2014, p. 39-40. 
301 W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen – ontwikkelingen in Nederland en Duitsland’, WPNR 
2017 afl. 7145, p. 292. 
302 M. W. F. Bosters, ‘Collective redress and private international law in the European Union (diss.)’, Wolf Legal 
Publishers 2014, p. 43-44. 
303 W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen – ontwikkelingen in Nederland en Duitsland’, WPNR 
2017 afl. 7145, p. 292. 
304 A. Halfmeier, 'Vorglühen zur Musterfeststellungsklage', Verbraucher und Recht 2015, p. 441. 

103 

 

sjoemelsoftware waarvoor duizenden claims moeten worden afgehandeld. Daarom wordt de 
aandacht nu gericht op de Musterfeststellungsklage. De meeste claims tegen Volkswagen 
verlopen eind 2018, vandaar dat het doel nu is de Musterfeststellungsklage per 1 november 
2018 in werking te laten treden. In december 2016 is een voorontwerp gepubliceerd dat een 
indicatie geeft van de werking. Op basis van deze procedure is het consumentenorganisaties 
die zijn aangewezen als bevoegde instantie, toegestaan om een voorbeeldprocedure te starten 
met als doel beantwoording van een centrale rechtsvraag. Als voorwaarde geldt dat er ten 
minste tien consumenten of bedrijven zijn die belang hebben bij het beantwoorden van de 
centrale rechtsvraag. De zaak wordt openbaar gemaakt in een register waar andere 
belanghebbenden ervoor kunnen kiezen zich ook aan te melden voor deze zaak. In principe 
geldt de opt-in met betrekking tot het vonnis, maar indien er een schikking wordt bereikt kan 
het nog mogelijk zijn voor een opt-out te kiezen. In dat opzicht verschilt de 
Musterfeststellungsklage van de KapMuG: het doel van de procedure hoeft niet louter een 
declaratoir vonnis te zijn maar kan ook eindigen met een schikking tot schadevergoeding die 
door de rechter goedgekeurd moet worden.  
 
Zoals in paragraaf 2.2.3 van dit rapport genoemd werd met betrekking tot de Wet afwikkeling 
massaschade in collectieve actie, is een van de aangevoerde bezwaren dat deze onnodig de 
voorwaarden voor alle collectieve acties verzwaart, waaronder de algemeen belangacties, en 
niet alleen voor die strekkende tot schadevergoeding. Meer in het bijzonder betekent dit een 
aanzienlijke verzwaring van de ontvankelijkheidstoets van belangenorganisaties in algemeen 
belang-acties. Van Boom en Weber wijzen ook op de problematische eisen van 
ontvankelijkheid bijvoorbeeld in milieuzaken zoals de Urganda zaak, waar meer abstracte en 
toekomstige belangen op het spel staan.

305 Gelijke belangen staan bij Big Data op het spel, 

zeker wanneer de gevolgen van Big Data toepassingen pas later compleet helder worden. 
Daarnaast stellen Van Boom en Weber voor niet-schadevergoedingsacties er ook een nauw 
omschreven groep te bepalen moet zijn wat niet logisch is in het geval van zaken die zien op 
meer abstracte belangen. Een voordeel van de Musterfeststellungsklage is dat benadeelden 
kunnen wachten met het aanhangig maken van een vordering. Indien het vonnis voor de eisers 
positief is, heeft dit voor hen een nuttige precedent werking, indien het negatief is voor eisers 
en zij strategisch hebben gewacht met het aanhangig maken van de vordering zijn zij niet 
gebonden. Onder de Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie is dit niet mogelijk, er 
moet in een vroeg stadium al worden gekozen voor een opt-out, wil men niet het risico lopen 
gebonden te zijn aan een negatieve uitkomst.  
 
3.5.2 Constitutionele toetsing 
 
Een rechtsvorm die niet ziet op een collectieve procedure maar wel een interessant voorbeeld 
biedt voor Nederlands recht is de constitutionele toetsing. Uiteraard zijn er de afgelopen jaren 
al meerdere discussies gevoerd in het parlement

306 over een eventuele afschaffing van het 

toetsingsverbod. Toch is het goed stil te staan bij het toetsen van wetgeving aan grondrechten 
zoals privacy in het kader van de bigdata-problematiek. Het toetsingsverbod in Nederland is 
vastgelegd in artikel 120 van de Grondwet: “De rechter treedt niet in de beoordeling van de 
grondwettigheid van wetten en verdragen.” Hiermee wordt uitgesloten dat de rechter 
wetgeving in formele zin toetst aan de Grondwet; de rechter zou dan immers op de stoel van 
de wetgever kunnen gaan zitten. In het Harmonisatiewet-arrest waagde de rechter zich wel 
aan een inhoudelijk oordeel over een wet, maar paste hij deze wet wel toe. Zoals Boogaard en 

                                                   
305 W. H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen – ontwikkelingen in Nederland en Duitsland’, WPNR 
2017 afl. 7145, p. 298. 
306 Bijvoorbeeld Kamerstukken II 2001/ 02, 28 331, nrs. 2- 3 (Voorstel van wet en Memorie van toelichting).  

104 

 

Uzman stellen: “De verboden toetsing beperkt zich dan tot het ‘entscheiden’ van het 
normconflict en verzet zich niet tegen ‘prüfen’ van de grondwettigheid van een wet”.307 De 
grenzen van het constitutioneel toetsingsverbod zijn in dat licht niet altijd duidelijk. Wel is 
duidelijk dat het incidentele achterwege laten van de toepassing van een wet geen toetsing 
betreft, maar dat het verboden is om een wet niet van toepassing te verklaren omdat de wet 
ongrondwettig zou zijn. 
 
Onder het Duitse recht ligt dit beduidend anders. De toetsing van de Duitse grondwet, het 
Grundgesetz, vindt plaats bij het federale constitutionele hof, het Bundesverfassungsgericht. 
Alleen het Bundesverfassungsgericht is bevoegd om federale wetgeving aan de grondwet te 
toetsen; de constitutionele hoven van de deelstaten hebben deze bevoegdheid niet.

308 De 

toetsingsbevoegdheid wordt gezien als onderdeel van de rechterlijke functie maar is 
voorbehouden aan Bundesverfassungsgericht vanwege politieke redenen en ter voorkoming 
van een ineffectief rechtsstelsel dat zou kunnen ontstaan wanneer alle constitutionele hoven 
grondwettelijke toetsing zouden toepassen.

309 Het oordeel dat uit de toetsing komt geldt erga 

omnes. Op basis van de grondwet zijn er vier soorten procedures waarin grondwettelijke 
toetsing plaats kan vinden. De eerste mogelijkheid is de konkrete Normenkontrolle op basis 
waarvan een rechter die van oordeel is dat de rechtmatigheid van een wettelijk voorschrift van 
belang is voor het doen van een uitspraak, deze rechtmatigheid kan voorleggen aan het 
Bundesverfassungsgericht in een prejudiciële vraag. Het constitutioneel hof is hierbij niet 
gebonden aan het concrete geding van de lagere rechter: het is niet beperkt tot de gronden 
genoemd in de prejudiciële vraag en is niet gebonden alleen een oordeel te geven over het 
deel van het wettelijk voorschrift dat centraal staat in het geding. Andere bepalingen van de 
onderhavige wet kunnen ook getoetst worden.

310 

 
De tweede grond voor toetsing is de Verfassungsbeschwerde, die burgers de mogelijkheid 
biedt een geding aanhangig te maken bij het Bundesverfassungsgericht indien zij menen door 
het openbaar gezag in een van hun grondrechten te zijn geraakt en de betwiste handeling deze 
burger rechtstreeks in zijn belangen raakt. De rechtsgang is hiermee sterk gekoppeld aan het 
individueel belang, de burger in kwestie moet geschaad zijn in zijn eigen fundamentele 
rechten. Een extra voorwaarde hier is dat alle nationale rechtsmiddelen eerst uitgeput dienen 
te zijn. Er zijn twee mogelijke wegen. Met een Normenkontroll-Verfassungsbeschwerde kan 
een burger een rechtstreeks oordeel over de rechtmatigheid van een wettelijk voorschrift 
krijgen. Deze klacht is alleen ontvankelijk als de rechtmatigheid van dat voorschrift niet aan 
een andere rechter kan worden voorgelegd en de klacht is ingediend binnen één jaar na 
inwerkingtreding van het voorschrift. Bij de andere weg wordt een klacht ingediend tegen 
uitvoeringshandelingen van een voorschrift of tegen een rechterlijk oordeel waarin de 
onrechtmatigheid van een wettelijk voorschrift niet werd vastgesteld. Hier geldt de termijn 
van één jaar niet.

311 In principe kan het Bundesverfassungsgericht de overheidsbeslissingen 

alleen toetsen aan specifieke rechten genoemd in artikel 93 van de Grundgesetz.

312 Maar in de 

praktijk gebruikt het Bundesverfassungsgericht een ruime interpretatie van het recht op vrije 

                                                   
307 G. Boogaard & J. Uzman, ‘Commentaar op artikel 120 van de Grondwet’, in: E. M. H. Hirsch Ballin & G. 
Leenknegt (red.), ‘Artikelsgewijs commentaar op de Grondwet’, webeditie 2018 (www.Nederlandrechtsstaat.nl). 
308 Artikelen 93 en 100, lid 1, Grundgesetz. 
309 J. J. J. Sillen, ‘Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het 
Amerikaanse, Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, p. 20. 
310 § 78 Bundesverfassungsgerichtsgesetz. 
311 J. J. J. Sillen, Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het Amerikaanse, 
Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, p. 23-24. 
312 Artikel 93, eerste lid, aanhef en onder 4a, GG genoemde rechten. 

105 

 

persoonlijke ontwikkeling van artikel 2 lid 1 Grundgesetz om aan meer gronden te kunnen 
toetsen.

313  

 
Onder de derde grond voor toetsing is niet eenieder bevoegd een vraag voor te leggen. In de 
abstrakte Normenkontrolle kunnen alleen de Bondsregering, de Landsregering of een derde 
van de leden van de Bondsdag een vraag aan het Bundesverfassungsgericht stellen. De vraag 
moet zien op de formele en materiële verenigbaarheid van bondsrecht of landsrecht met de 
grondwet. 
 
De vierde mogelijkheid tot toetsing, de kommunale Verfassungsbeschwerde, staat alleen open 
voor gemeenten. Deze kunnen een klacht indienen indien zij in hun zelfbestuur zijn geraakt. 
 
Wanneer het Bundesverfassungsgericht onrechtmatigheid constateert, kan het op twee 
manieren hieraan gevolgen verbinden voor het wettelijk voorschrift. Het wettelijk voorschrift 
zelf, of een deel daarvan, kan nietig verklaard worden. Dit is kwantitatieve nietigheid. Een 
andere mogelijkheid is kwalitatieve nietigheid, wat inhoudt dat toepassing van het voorschrift 
strijdig is met een hogere norm in bepaalde gevallen. Bijvoorbeeld wanneer het voorschrift 
onrechtmatig is jegens bepaalde personen of groepen, tijdens een bepaalde periode, of in het 
concrete geval. 
 
Het Duitse voorbeeld van constitutionele toetsing laat zien dat er meer verschillen zijn tussen 
de Nederlandse en Duitse toetsing dan de mogelijkheid om aan het grondrecht te toetsen. Zo 
heeft de Duitse toetsing van wettelijke voorschriften een groter bereik. De Nederlandse 
rechtspraak kent formeel geen precedent werking en gelden toetsingsuitspraken normaliter 
tussen de twee partijen in het geding. In de Duitse rechtspraak hebben toetsingsuitspraken 
wetskracht en werken deze erga omnes.

314 Een wettelijk voorschrift kan onder Duits recht 

nietig verklaard worden, waar het in het Nederlandse stelsel slechts onverbindend wordt 
verklaard. De onverbindendverklaring is beperkt tot de procedure waarin zij is 
uitgesproken.

315 Al moet hier wel de kanttekening316 bij geplaatst worden dat wanneer in het 

civiele recht in een collectieve actie de rechter een toepassingsverbod van een onrechtmatig 
wettelijk voorschrift toewijst de overheid gehouden is dat voorschrift niet meer toe te passen, 
ook niet in relatie tot actoren buiten het geding.

317 Daarnaast is het interessant dat onder Duits 

recht burgers een direct –na uitputting van rechtsmiddelen- oordeel van de hoogste rechter 
kunnen krijgen over de rechtmatigheid van wettelijke voorschriften en 
uitvoeringshandelingen.  
 
3.5.3 Immateriële belangen: privacy-zaken en milieuzaken 
 
De hierboven besproken rechtsfiguren zien specifiek op meerdere eisers of op de toetsing van 
wetgeving. Dan rest nog een bespreking van rechtsvormen die het mogelijk maken op te 
komen voor meer abstracte of algemene belangen. Er zijn twee prominente groepen belangen 
die in het oog springen: privacybelangen, die over het algemeen genomen niet materieel te 

                                                   
313 J. J. J. Sillen, ‘Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het 
Amerikaanse, Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, 24. 
314 J. J. J. Sillen, ‘Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het 
Amerikaanse, Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, p. 243-244. 
315 R. J. B. Schutgens, ‘Het rechtsgevolg van onverbindendverklaring: naar een stelsel van materiële 
vernietiging’, Rechtsgeleerd Magazijn THEMIS, 2006-3. 
316 Daarnaast kent de Nederlandse jurisprudentie ook volgplichtjurisprudentie als uitzondering. 
317 J. J. J. Sillen, ‘Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het 
Amerikaanse, Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, p. 244. 

106 

 

duiden zijn, en belangen die spelen rondom bescherming van het milieu, die vaak abstract of 
algemeen zijn.  
 
Op het gebied van privacy maakt federale wetgeving van 2015

318 het mogelijk voor 

consumentenorganisaties en Kamers van Koophandel om een rechtszaak aan te spannen tegen 
bedrijven indien in strijd met de privacywetgeving wordt gehandeld. De wet bepaalt dat 
eenieder die zich niet houdt aan wetgeving ter bescherming van de rechten van consumenten 
onderworpen kan worden aan een gebod schendingen gestaakt te houden. Indien hier niet aan 
wordt voldaan kan een rechtszaak aanhangig worden gemaakt. Onder consumentenwetgeving 
verstaat de wet ook expliciet regels omtrent de toelaatbaarheid van de verzameling en 
verwerking van persoonsgegevens van consumenten.

319 Van deze mogelijkheid is 

bijvoorbeeld al gebruik gemaakt in een zaak tegen WhatsApp.

320 Aangezien de wet ziet op 

consumentenrechten en implementatie van enkele rechten van de Europese E-Commerce 
Richtlijn kent artikel 3 van de wet aan consumentenorganisaties en Kamers van Koophandel 
het recht toe vorderingen in te stellen. Daarnaast kunnen concurrenten op grond van 
jurisprudentie elkaar direct op schendingen van privacyregels aanspreken, omdat een 
onderneming geen voorsprong op concurrenten mag krijgen door klanten onvoldoende te 
informeren over het gebruik van hun gegevens. Een dergelijke schending vond bijvoorbeeld 
plaats in een casus waar een producent van bloedsuikertests gratis testers had verstrekt zonder 
mede te delen wat er met de verzamelde data zou gebeuren.

321 

 
In consumentenwetgeving heeft Nederland op basis van Europees recht de zogenoemde 
zwarte en grijze lijst opgenomen (6:236 jo. 6:237 BW), de zwarte lijst bevat bedingen die 
verboden zijn in algemene overeenkomsten met consumenten, de grijze lijst bedingen die 
vermoedelijk onredelijk bezwarend zijn. Het idee hierachter is onder andere om consumenten 
te beschermen tegen partijen die meer macht hebben en daarvan gebruik maken door 
consumenten rechten te ontzeggen of onredelijke verplichtingen op te leggen. Het gaat de 
eerlijke concurrentie tegen als sommige bedrijven van dit soort bedingen gebruik maken om 
een competitief voordeel te krijgen maar daarmee consumentenbescherming uithollen. Een 
vergelijkbare situatie doet zich voor bij privacy en gegevensbescherming: bedrijven kunnen 
deze rechten uithollen om een competitief voordeel te behalen. Schendingen kunnen 
gemonitord worden door de overheid (bijv. autoriteiten die boetes uitdelen), maar dat is veel 
werk. Als concurrenten elkaar kunnen aanspreken op privacy schendingen en zelfs een 
rechtszaak voeren (omdat zij hier een competitief belang bij hebben), is een striktere controle 
mogelijk. Het gaat hier dus niet om een collectieve actie waarin consumenten krachten 
bundelen, maar consumentenorganisaties die zelf het recht in handen nemen. 
 
Sinds december 2006 is de Umwelt–Rechtsbehelfsgesetz

322 van kracht. Deze wet reguleert 

‘milieu-beroepsprocedures’ ter implementatie van de Richtlijn 2003/35/EG en het Verdrag 
van Aarhus. Met deze wet werd voor het eerst op grotere schaal een collectieve procedure in 
het Duitse bestuursrecht ingevoerd. Artikel 2 van de wet kent belangenverenigingen de 
bevoegdheid toe beroep in te stellen tegen een besluit genoemd onder artikel 1, zonder dat de 
vereniging hoeft te bewijzen dat er een inbreuk op haar – subjectieve – rechten is gemaakt. 
Het gaat hier om algemene belangen ter bescherming van het milieu. Dit beroep komt alleen 
                                                   
318 Gesetz über Unterlassungsklagen bei Verbraucherrechts- und anderen Verstößen (Unterlassungsklagengesetz 
- UKlaG) 
319 Art. 2 lid 2 onder 11. 
320 <https://www.marktwaechter.de/pressemeldung/marktwaechterexperten-mahnen-whatsapp-ab>.  
321 <https://www.debrauw.com/nl/nieuwsbericht/trends-streng-opvoeden-nu-ook-uitsluiting-van-bewijs-bij-
schending-privacy/#>.   
322 Bundesgesetzblatt 2006, nr 58. 

107 

 

toe aan verenigingen die zijn erkend onder artikel 3 van de wet. Zo moet de vereniging onder 
andere drie jaar bestaan, in de statuten de ideologie vertegenwoordigen op te komen voor de 
bescherming van het milieu, en daadwerkelijk die taak tot uitvoering brengen bijvoorbeeld 
door deel te nemen aan officiële besluitvormingsprocedures.

323 Deze rechtsgang heeft al tot 

enkele rechtszaken geleid. Zo deed het Bundesverwaltungsgericht in Leipzig in februari 2018 
nog uitspraak in twee zaken omtrent een dieselverbod. De Länder Noordrijn-Westfalen en 
Baden-Württemberg waren in eerste aanleg aangeklaagd door de niet-gouvernementele 
organisatie Deutsche Umwelthilfe omdat het plan voor schone lucht in zijn huidige vorm niet 
aan de standaarden voldeed. De rechtbanken in eerste aanleg stelden de eisers in het gelijk: de 
Länder moesten verdere maatregelen nemen in het plan voor schone lucht om de 
dieseluitstoot van voertuigen te beperken. Het Bundesverwaltungsgericht bevestigde dit 
oordeel.

324 Naar aanleiding van deze zaak oordeelde de bestuursrechter in Wiesbaden in mei 

2018 vervolgens dat Frankfurt am Main met het huidige plan voor schonere lucht ook niet 
voldoende maatregelen in acht nam om de luchtkwaliteit te verbeteren. Het Land Hessen werd 
door de rechtbank verplicht extra maatregelen te nemen met betrekking tot de luchtkwaliteit 
van Frankfurt am Main.

325 De niet-gouvernementele organisatie voerde in dit geval dus een 

succesvolle procedure tegen de Duitse regionale overheid, die bovendien een breder bereik 
kreeg door de overname van het oordeel door de rechter in Wiesbaden.  
 
3.6 Frankrijk 
 
In Frankrijk is gekozen voor een sectorale aanpak van collectieve acties in plaats van een 
horizontale aanpak zoals Nederland die kent.

326 Collectieve acties zijn niet in het algemeen  

gereguleerd maar zijn geïntroduceerd per sector. Daarnaast zijn er verschillende typen 
collectieve procedures mogelijk. 
 
 Er zijn procedures waarin belangenverenigingen ontvankelijk zijn in een rechtszaak gevoerd 
in naam van de personen wier belang zij behartigen. Dit is de action des associations en 
défense des intérêts individuels de leurs membres.  
 
Daarnaast is er de mogelijkheid de krachten te verenigen in een procedure met een groot 
aantal eisers in de action en représentation conjointe of de action de groupe. Er zijn zes 
rechtsgebieden waarin action de groupe mogelijk is: het consumentenrecht, anti-
discriminatierecht, milieurecht, gegevensbeschermingsrecht, mededingingsrecht en 
gezondheidsrecht.

327  

 
Tot slot zijn er procedures waarin private organisaties opkomen voor collectieve of 
groepsbelangen, action en defense d’un intérêt collectif. Naast de collectieve mechanismen 
zijn er ook mogelijkheden op het gebied van alternatieve geschillenbeslechting (ADR) en 
online geschillenbeslechting (ODR). Het is niet mogelijk om in deze analyse stil te staan bij 
alle typen collectieve acties die mogelijk zijn onder Frans recht, noch bij alle rechtsgebieden.  
                                                   
323 Art. 3 lid 1 UmwRG. 
324 <https://www.bverwg.de/pm/2018/9>  
325 <https://verwaltungsgerichtsbarkeit.hessen.de/pressemitteilungen/fahrverbot-f%C3%BCr-frankfurt-am-
main>.  
326 Report from the Commission to the European Parliament, the Council and the European Economic and Social 
Committee on the implementation of the Commission Recommendation of 11 June 2013 on common principles 
for injunctive and compensatory collective redress mechanisms in the Member States concerning violations of 
rights granted under Union law (2013/396/EU), COM(2018) 40 final Brussels, 25.1.2018, p. 3. 
327 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’, RILE- BACT Working 
Paper Series No. 2016/5, p. 3. 

108 

 

 
Een selectie is gemaakt met de voorbeelden die voor het Nederlands recht het meest 
interessant of afwijkend zijn. Een overzicht van het totaalbeeld is in onderstaand figuur te 
vinden.

328 

 

 

 

                                                   
328 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’. 

109 

 

3.6.1 Groepsacties 
 
De invoer van collectieve verhaalmechanismen werd jarenlang tegengehouden en bekritiseerd 
in Frankrijk, met name uit angst een class action-systeem over te nemen. Echter, inmiddels 
kent het Franse recht vier hoofdtypen van collectief verhaal, zoals hierboven genoemd. Onder 
het Frans recht ligt de nadruk op het toekennen van bevoegdheden tot collectief verhaal aan 
een beperkt aantal erkende belangenverenigingen. Individuen en rechtspersonen kunnen zich 
niet ad hoc verenigen om een zaak aan te spannen. Daarnaast zijn er geen strikte 
ontvankelijkheidsvereisten wanneer deze verenigingen eenmaal gecertificeerd zijn, over het 
algemeen geldt de eis dat ze volgens de statuten moeten opkomen voor het recht dat in het 
geding is en ze minstens 5 jaar moeten bestaan.  Collectieve acties worden niet toegekend aan 
individuen of groepen van individuen.

329 De groepsactie werd voor het eerst geïntroduceerd in 

het Franse recht in 2014 in de sectoren consumentenrecht en mededingingsrecht.

330 Daarbij 

werd slechts ontvankelijkheid toegekend voor claims in consumentenzaken aan vijftien door 
de overheid goedgekeurde entiteiten.

331 Deze benadering verschilt van die uit de afgelopen 

jaren; zo zijn onder de groepsactie in de gezondheidssector,

332 die pas in 2016 werd 

toegevoegd, meer dan 500 door de overheid goedgekeurde organisaties ontvankelijk in een 
collectieve vordering.

333 Het aantal entiteiten bevoegd tot collectief verhaal werd in 2016 nog 

eens uitgebreid met de Loi de la justice du XXIe siècle (De Wet ter Modernisering van de 
Rechtspleging)

 334 waarbij groepsacties werden gecreëerd op het gebied van non-

discriminatie, gegevensbescherming en milieubescherming. Deze wet regelt niet uitputtend 
alle mogelijkheden tot groepsacties; andere mogelijkheden zijn opengelaten. De wet bevat 
regels voor alle huidige en toekomstige groepsacties, met uitzondering van groepsacties onder 
het consumentenrecht die hun eigen regeling blijven houden.

335 

 
Aangezien de meeste jurisdicties mogelijkheden kennen tot collectief verhaal voor 
consumenten, wordt deze sector hier niet nader besproken. In plaats daarvan zijn een aantal 
specifieke sectoren interessanter vanuit het oogpunt van Big Data-gebruik door de overheid. 
 
3.6.1.1 Groepsacties in het gegevensbeschermingsrecht 
 
Loi 2016-1547 (De Wet ter Modernisering van de Rechtspleging) introduceerde de 
groepsactie voor individuen die zich in vergelijkbare situaties bevinden en schade 
ondervinden die is ontstaan door een schending van wetgeving door verwerkers of 
verwerkingsverantwoordelijken. Het gaat hierbij om een aanpassing van de bestaande Franse 
gegevensbeschermingswet. In het geval van het gegevensbeschermingsrecht gold de 
beperking dat de enige vordering die aan de actie ten grondslag kon worden gelegd een 
vordering was tot het staken van onrechtmatige activiteiten. Met de introductie van de AVG is 
                                                   
329 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’. 
330 Loi nr. 2014-344 relative à la consommation, 17 maart 2014, 
<https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2014/3/17/EFIX1307316L/jo/texte>.  
331 The Growth of Collective Redress in the EU; a Survey of Developments in 10 Member States, maart 2017, p. 
19, <https://www.instituteforlegalreform.com/research/the-growth-of-collective-redress-in-the-eu-a-survey-of-
developments-in-10-member-states->. 
332 Loi nr. 2016-41 de modernisation de notre système de santé, 26 januari 2016, 
<https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2016/1/26/AFSX1418355L/jo/texte>.  
333 C. Hodges & S. Voet, ‘Delivering Collective Redress: New Technologies’, Hart Publishing, 2018, p. 70. 
334 Loi nr. 2016-1547 de modernisation de la justice du XXIe siècle, 18 november 2016, 
<https://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2016/11/18/JUSX1515639L/jo/texte>.  
335 The Growth of Collective Redress in the EU; a Survey of Developments in 10 Member States, maart 2017, p. 
52, <https://www.instituteforlegalreform.com/research/the-growth-of-collective-redress-in-the-eu-a-survey-of-
developments-in-10-member-states->. 

110 

 

hierin verandering gekomen, de Franse gegevensbeschermingswet na aanpassing door de 
AVG bevat nu een artikel 25 op basis waarvan ook schadevergoeding geëist kan worden.

336 

De vordering kan aanhangig worden gemaakt bij de civiele of bestuursrechter door 
verenigingen die op basis van hun statuten opkomen voor privacy en gegevensbescherming en 
dit al minstens vijf jaar doen; ook gecertificeerde consumentenorganisaties die representatief 
zijn op nationaal niveau wanneer de verwerking de belangen van consumenten betreft, 
alsmede vakbonden wanneer de verwerking de belangen betreft van werknemers, kunnen 
vorderingen aanhangig maken.

337 

 
De procedure bestaat uit meerdere fasen: 
1.  Eerst volgt de ‘aansprakelijkheids-fase’ waarin de rechtbank de aansprakelijkheid van de 

gedaagde toetst aan de hand van individuele modelzaken aangebracht door de vereniging 
in kwestie. De rechtbank beschrijft de reikwijdte van de aansprakelijkheid, de schade die 
voor vergoeding in aanmerking komt en de beschikbare middelen. Daarna stelt de 
rechtbank de eisen vast waaraan benadeelden moeten voldoen om deel uit te maken van 
de groep, de voorwaarden voor het bekend maken van de zaak in de media, en de uiterste 
datum tot wanneer men zich kan melden om deel uit te maken van de groep – die altijd 
ligt tussen de twee en zes maanden na aankondiging van de zaak in de media; 

2.  Daarna volgt de ‘compensatiefase’ waarin eisers die voldoen aan de criteria zich kunnen 

aanmelden voor de groep door een opt-in-systeem; 

3.  Tot slot beëindigt de rechtbank de groepsprocedure en gaat daarbij nog in op onopgeloste 

probleempunten met betrekking tot de verdeling van de compensatie. 

 
Het opmerkelijke aan het Franse opt-in-systeem onder de groepsactie is dat de opt-in pas 
plaatsvindt nadat de rechter een beslissing heeft gegeven omtrent de aansprakelijkheid van de 
gedaagde. Biard en Amaro stellen dat dit systeem voordelen en nadelen kent.

338 Aan de ene 

kant hebben individuen een beter idee of hun claim succesvol is of niet; dit motiveert 
individuen om deel te nemen aan de procedure. Echter, dit system creëert ook onzekerheid 
voor de rechter en gedaagde. De rechter heeft ten tijde van het vaststellen van de 
aansprakelijkheid geen idee hoe groot de groep eisers zal zijn en kan alleen terugvallen op de 
modelzaak. Voor de gedaagde is het lang onzeker hoeveel de te verwachte schade bedraagt. 
 
Naast het proces met meerdere fasen is er ook een versimpelde variant, de groupe simplifiée, 
voor standaardzaken waarin de benadeelden eenvoudig te bepalen zijn en de schade voor 
iedere benadeelde ongeveer gelijk is. Op basis hiervan kan de rechter de gedaagde bevelen om 
de benadeelden te compenseren binnen een bepaald tijdsbestek. 
 
In de groepsacties staat het de rechter vrij te oordelen dat de gedaagde de verenigingen een 
voorschot moet betalen ter compensatie van de kosten in de tweede fase. In de laatste jaren 
hebben zich steeds meer particuliere initiatieven voor financiering van de procedures 
voorgedaan. 
 
3.6.1.2 Groepsacties in het non-discriminatierecht 
 
Loi 2016-1547 (De Wet ter Modernisering van de Rechtspleging) reguleert de mogelijkheid 
tot het instellen van een groepsactie ten behoeve van individuen die nadeel ondervinden van 
directe of indirecte discriminatie door dezelfde veroorzaker. De procedurele fasen zijn 

                                                   
336 Loi n. 2018-493 du 20 juin 2018 relative à la protection des données personnelles. 
337 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’, p. 10. 
338 A. Biard & R. Amaro, ‘Resolving Mass Claims in France: Toolbox & Experience’. 

111 

 

hetzelfde als hierboven beschreven onder de acties in het gegevensbeschermingsrecht. De 
groepsactie binnen dit domein kan worden ingesteld bij de bestuursrechter of civiele rechter 
door gecertificeerde verenigingen die hun statutaire activiteiten op het gebied van tegengaan 
van discriminatie minstens vijf jaar uitoefenen of door gecertificeerde verenigingen die 
minstens vijf jaar actief zijn geweest en zien op de bescherming van een belang waar inbreuk 
op wordt gemaakt door de discriminerende handelingen. In het geval van non-
discriminatierecht kan de vordering van de eisers zowel zien op een beslissing van de rechter 
tot het staken van de onrechtmatige handelingen als op schadevergoeding wanneer de zaak 
zich daarvoor leent. 
 
3.6.1.3 Groepsacties in het milieurecht 
 
Loi 2016-1547 (De Wet ter Modernisering van de Rechtspleging) reguleert ook de 
mogelijkheid tot het instellen van een groepsactie ten aanzien van milieubelangen ten behoeve 
van individuen of rechtspersonen die zich bevinden in gelijke situaties en schade ondervinden 
zoals beschreven in artikel 142-2 van de Milieuwet –bijvoorbeeld schade gerelateerd aan de 
bescherming van water of landschappen of vervuiling. De schade moet echter wel het gevolg 
zijn van een schending van de wet of contractuele verplichtingen van de gedaagde. De 
procedurele fasen zijn hetzelfde als hierboven beschreven onder de acties in het 
gegevensbeschermingsrecht. De groepsactie in het kader van het milieurecht kan worden 
ingesteld bij de civiele rechter of bestuursrechter door gecertificeerde milieuverenigingen 
zowel ter vordering van staking van de onrechtmatige activiteiten of ter vordering van 
schadevergoeding. 
 
3.6.2 Collectieve belangen   
 
Naast de collectieve mechanismen om de belangen van meerdere individuen of 
rechtspersonen te beschermen, zijn er acties mogelijk die niet zien op individuele belangen 
maar op het collectief belang, de action en défense d’un intérêt collectif. Een collectief belang 
zit qua karakter ergens tussen het algemeen belang en een individueel belang in, het is een 
belang dat toebehoort aan een groep.

339  

 
Misschien wel het grootste contrast met Nederlands recht is dat er onder Frans recht ook 
collectieve acties mogelijk zijn in het strafrechtelijk domein. Het Franse strafprocesrecht 
verschilt fundamenteel van het Nederlandse strafprocesrecht. Waar Nederland het 
vervolgingsmonopolie heeft toegekend aan het Openbaar Ministerie, is er onder Frans recht 
zowel een action publique als een action civile mogelijk. Zoals de naam al doet vermoeden is 
de publieke actie vervolging door het Openbaar Ministerie en civiele actie vervolging door 
een private partij. Deze private partij betreft hoofdzakelijk het slachtoffer. Meestal voegt deze 
zich op grond van de civiele actie in de zaak van het Openbaar Ministerie om 
schadevergoeding te eisen.

340 Hoewel er onder het Nederlands recht in artikel 51f Sv ook de 

mogelijkheid is voor benadeelden om zich in de strafzaak te voegen teneinde 
schadevergoeding te eisen, is deze mogelijkheid beperkter dan onder het Franse 
strafprocesrecht. Ten eerste hoeft het initiatief onder Frans recht niet van het Openbaar 
Ministerie uit te gaan. Ten tweede is de civiele actie in het Frans Wetboek van Strafvordering 
toegekend aan verschillende verenigingen. Op grond van artikel 2-1 tot en met 2-21 van de 

                                                   
339 P. Canin, ‘Action civile collective et spécialité des personnes morales’, Revue de Science Criminelle, 1995, p. 
751 sec., nr. 18. 
340 P. A. M. Verrest, ‘Ter vergelijking: een studie naar het Franse vooronderzoek in strafzaken’, WODC 2001, p. 
36. 

112 

 

Code de procédure pénale heeft een scala aan verenigingen de bevoegdheid een actie 
aanhangig te maken in het collectief belang, wanneer het belang waar zij voor opkomen in het 
geding is. Het gaat dan bijvoorbeeld om racisme, seksueel geweld, misdrijven tegen de 
menselijkheid of dierenmishandeling. Onder de action civile hebben normaal alleen partijen 
die getroffen zijn door het delict de mogelijkheid vervolging in te stellen. Op grond van 
artikel 2-1 tot en met 2-21 van de Code de procédure pénale hoeven de verenigingen echter 
niet persoonlijk getroffen te zijn om vervolging in te stellen, zij zijn immers bevoegd op 
grond van hun taak tot bescherming van het collectief belang dat in het geding is. 
 
Voorheen waren alleen gecertificeerde verenigingen toegestaan om een actie te starten onder 
het strafrecht in het collectief belang. In de Franse jurisprudentie is dit criterium echter steeds 
meer losgelaten. Acties door verenigingen die de overheidscertificering niet hebben worden 
ook in toenemende mate toegelaten acties te starten, wat in de Franse literatuur een punt van 
discussie is. 
 
3.7 Verenigd Koninkrijk  
 
Het Verenigd Koninkrijk staat als land in de common law-traditie en kent derhalve op tal van 
punten een andere rechtscultuur dan de continentale Europese landen. Vaak kent het Britse 
recht hybride vormen tussen rechtsfiguren uit de Verenigde Staten en Europa en worden 
regels van de Europese Unie aangevuld of samengevoegd met al bestaande common law-
tradities. Dat levert meerdere voor dit rapport interessante rechtsfiguren op. Drie daarvan 
zullen hier kort worden besproken, namelijk de group litigation order, de positie van de 
ombudsman en de functie van de special advocate. 
 
3.7.1 Group Litigation order 
 
Zoals in de meeste landen is het ook in het Verenigd Koninkrijk mogelijk om gezamenlijke 
klachten in te dienen of om klachten te bundelen. In een lijvig rapport uit 1996, geschreven 
voor de Britse regering, werd gesteld dat de bestaande mogelijkheden voor groepsacties 
uitgebreid zouden moeten worden.

341 In 2000 werd in navolging daarvan de group litigation 

order opgenomen in de Civil Procedure Rules, evenals uitgebreide mogelijkheden voor 
representatie van personen in rechte.

342  

 
Met name de Group Litigation Order (GLO) is een interessante rechtsfiguur. Partijen kunnen 
verzoeken om een GLO en een rechtbank kan een dergelijk verzoek toewijzen. Deze 
rechtbank is dan vervolgens verantwoordelijk voor alle klachten die onder de GLO worden 
gebundeld. Er wordt een register bijgehouden van alle klachten die onder GLO vallen. Deze 
klachten moeten gerelateerd zijn aan dezelfde zaak en een enigszins gelijksoortige aard 
hebben. De GLO wordt beschreven als een ‘surrogate for a mature system of class actions. 
Group actions are different from class actions because each group litigant is a member of a 
procedural class as a party, rather than as a represented non-party.’

343 

 
Een GLO kan worden geweigerd als er onvoldoende aandacht is besteed aan andere 
mogelijkheden om een geschil op te lossen die doelmatiger zijn, zoals proefprocessen (test 

                                                   
341 H. Woolf ‘Access to Justice: Final Report to the Lord Chancellor on the Civil Justice System in England and 
Wales, H.M. Stationery Office’, 1996.  
342 <http://www.legislation.gov.uk/uksi/2000/221/schedule/2/made>. 
343 N. Andrews, ‘Multi-party proceedings in England: Representative and group actions’, Duke Journal of 
Comparative & International Law, 11 Duke Journal of Comparative & International Law, 249-268 2001. 

113 

 

cases) of consolidering van individuele acties; weigering is ook mogelijk als er geen “group 
litigation issue” wordt vastgesteld.

344 De rechtsfiguur wordt regelmatig maar niet bovenmatig 

gebruikt. Er zijn tot nu toe 105 GLO’s geweest.

345 In de GLO staat dan beschreven welke 

belangen en vraagstukken er vallen onder die specifieke GLO. Een voorbeeld kan zijn de 
GLO getiteld: ‘Construction Industry Vetting Information’, waarin de volgende issues worden 
behandeld. 
 
 

(A) Alleged breach of confidence/misuse 
of private information 
 
Did the Claimant have a reasonable 
expectation of privacy in the information 
held by the Services Group and/or 
Consulting Association or any part of it 
(“the Blacklisting Information”) in relation 
to: (a) its collection and retention and/or (b) 
its disclosure? 
Was the information confidential? 
Did the Defendant and/or any of the Third 
Parties owe a duty of confidence to the 
Claimant in respect of the information? 
Did the Defendant and/or any of the Third 
Parties breach or threaten to breach that 
duty? 
 

(B) Alleged breach of the Data Protection 
Act 1998 (“DPA”) 
 
Who was or were the data controller(s) in 
respect of any personal data of the 
Claimants recorded in the filing system held 
by the Consulting Association within the 
meaning of section 1(1) of the DPA? 
If the Defendants or any of them was/were 
date controllers of any such personal data, 
did any such data controller(s) fail to 
comply with the data protection principles in 
respect of such personal data contrary to 
section 4(4) of the DPA? 
If any other person(s) (including Mr. Kerr) 
was/were data controllers of any such 
personal data: (a) Did any such controller(s) 
fail to comply with the data protection 
principles in respect of such personal data 
contrary to section 4(4) of the DPA; and (b) 
If so, are the Defendants or any of them 
vicariously liable, whether on their own 
account or as representative members of the 
Consulting Association, for any such 
breach? 
In respect of any such breaches as may be 
established by the Claimants: 
(a) What are the principles applicable to any 
claim for compensation by the Claimants 
pursuant to section 13 of the 1998 Act and 
what is the appropriate measure of 
damages? 
(b) What are the principles applicable to Sir 
Robert McAlpine Ltd’s claim for an 
indemnity contribution from the Third 
Parties in respect of any damages that may 
be awarded to the Claimants? 
 

(C) Alleged defamation 
 

(D) Joint wrongdoing 
 

                                                   
344 C. Hodges, ‘The Civil Litigation System’, Annals, AAPPS, 622, March 2009 
345 <https://www.gov.uk/guidance/group-litigation-orders>. 

114 

 

What are the principles applicable in 
deciding: 
(a) whether the claims are statute-barred 
(albeit the specific facts will vary from case 
to case); 
(b) whether the publications concerning 
blacklist entries were made on occasions of 
qualified privilege; and 
(c) whether inclusion on the blacklist was in 
itself defamatory 
 

Were the Defendants or any of them party to 
a common design to misuse confidential 
and/or private information, to defame and/or 
to act in breach of statutory duty under 
the DPA 1998 and, if so, did they perform 
acts on furtherance of any such common 
design? 
 

(E) Alleged conspiracy 
 
Were the Defendants or any of them party to 
an agreement or combination to injure the 
claimants by unlawful means in relation to 
the operation of the Services Group and/or 
the Consulting Association? 
Did the Defendants or any of them have an 
intention to injure the Claimants by 
participation in any such conspiracy, in 
particular by denying employment to the 
Claimants? 
Did the operation of the Services Group 
and/or the Consulting Association involve 
unlawful means by reason of breaches of the 
Claimants’ employment rights or of 
the DPA or breach of confidence or misuse 
of private information? 

(F) Other 
 
In respect of any tort or civil wrong which 
may be established: 
(a) What are the principles applicable to any 
claim for damages by the Claimants and 
what is the appropriate measure of 
damages? 
(b) What are the principles applicable to the 
Sir Robert McAlpine Ltd’s claim for an 
indemnity/contribution from the Third 
Parties in respect of any damages may be 
awarded to the Claimants? 
 

 
 
De GLO wordt in de literatuur over het algemeen positief benaderd. Het wordt gezien als een 
welkome aanvulling op de andere klachtmogelijkheden en als een manier om gelijksoortige 
klachten te bundelen. Daarmee is de GLO (kosten)efficiënt en kan het worden gebruikt om 
een structureel probleem te adresseren. De efficiëntie zit in de proces-economie; omdat 
verschillende klachten over hetzelfde onderwerp worden gebundeld kunnen verschillende 
klachten van verschillende partijen in een keer worden afgedaan. Doordat partijen zelf 
expliciet moeten besluiten zich aan te sluiten bij een GLO, blijft de procesautonomie bij de 
belanghebbende zelf en wordt tegelijkertijd een rem gezet op het ontstaan van een 
claimcultuur, die vaak wordt gekoppeld aan de Amerikaanse rechtsfiguur van de class action. 
Ook heeft de GLO voordelen ten opzichte van normale juridische representatie. ‘In some 
situations, it is better for there to be a measure of procedural discipline and for each claim to 
be carefully pleaded and registered as part of a group action. This allows the court to consider 
both common issues and individual divergences from that common ground within the same 
action.’346 
 

                                                   
346 N. Andrews, ‘Multi-party proceedings in England: Representative and group actions’, Duke Journal of 
Comparative & International Law, 11 Duke Journal of Comparative & International Law, 249-268 2001. 

115 

 

Toch wordt er in de literatuur ook een aantal nadelen genoemd.

347 Zo wordt als nadeel van de 

GLO ten opzichte van de vertegenwoordiging gezien dat ‘representative actions can promote 
better access to justice than group litigation because the latter requires positive steps to be 
taken by the alleged victim of a legal wrong.’348 Ook vinden sommige commentatoren de 
GLO een slap aftreksel van de Amerikaanse class action.

349 De kritiek ten opzichte van 

andere acties ligt met name in het feit dat de GLO een opt-in-procedure is, dat wil zeggen dat 
belanghebbenden zich zelf moeten aanmelden om mee te doen. Hierdoor vertegenwoordigt 
een GLO soms maar een zeer klein percentage van de daadwerkelijke belanghebbenden, wat 
weer de vraag naar de representativiteit van de klacht en de juridische procedure doet 
opkomen.

350 Daarom wordt soms geopperd om een opt-out-GLO te introduceren, wat zou 

betekenen dat de group litigation order (als dat al de juiste term is voor dergelijke procedures) 
meer op de Amerikaanse class action zou komen te lijken.

351 In sommige landen bestaan 

zulke modellen inderdaad.

352  

 
Interessant is dat dit gedeeltelijk op Europees niveau wordt geregeld, namelijk ten aanzien 
van collectieve acties in consumentenzaken. Aan de ene kant wilde de Europese Commissie 
daarbij de positie van consumenten beschermen, aan de andere kant wilde ze ook waken voor 
een al te ruime bevoegdheid. ‘For the Commission, any measures for judicial redress (…) 
must not attract abusive litigation or have effects detrimental to respondents regardless of the 
results of the proceedings. Examples of such adverse effects can be seen in particular in ‘class 
actions’ as known in the United States. The European approach to collective redress must thus 
give proper thought to preventing these negative effects and devising adequate safeguards 
against them.’353  
 
                                                   
347 Gibbons, Group Litigation, Class Actions and Lord Woolf’s Three Objectives – A Critical Analysis, CJQ 
Vol. 27, 2008.  See also: In, D. Dwyer, ‘The Civil Procedure Rules Ten Years On’, Oxford University Press, 
Oxford, 2012, 
<http://www.oxfordscholarship.com/oxford/downloaddoclightbox/$002f10.1093$002facprof:oso$002f97801995
76883.001.0001$002facprof-9780199576883-chapter-
7/Group%20Litigation$002c%20Class%20Actions$002c%20and%20Collective%20Redress:%20An%20Annive
rsary%20Reappraisal%20of%20Lord%20Woolf$2019s%20Three%20Objectives;jsessionid=64C77076A84390
BBD4C5015E0A30F9F9?nojs=true>.  
348 N. Andrews, ‘Multi-party proceedings in England: Representative and group actions’, Duke Journal of 
Comparative & International Law, 11 Duke Journal of Comparative & International Law, 249-268 2001. 
349 E. F. Sherman, ‘Group Litigation under Foreign Legal Systems: Variations and Alternatives to American 
Actions’, 52 DePaul L. Rev. 401, 2002. Zie ook: R. P. Mulheron, ‘Some Difficulties with Group Litigation 
Orders and Why a Class Action is Superior’, Civil Justice Quarterly, 2005 40, 62–65.   
350 “Improving Access to Justice through Collective Actions”, Developing a More Efficient and Effective 
Procedure for Collective Actions FINAL REPORT A Series of Recommendations to the Lord Chancellor 
November 2008. <https://www.judiciary.uk/wp-
content/uploads/JCO/Documents/CJC/Publications/CJC+papers/CJC+Improving+Access+to+Justice+through+C
ollective+Actions.pdf>. 
351 G. Pendell, ‘Another Step Towards Class Actions in England and Wales?’, Mondaq Bus Briefing, Sept. 5, 
2008, available at 2008 WLNR 16838114. M. A. Behrens, G. L. Fowler & S. Kim, ‘Global Litigation Trends’, 
Michigan State Journal of International Law 2008-2009, vol. 17, 183. 
352 R. Mulheron, ‘The Case for an Opt-Out Class Action for European Member States: A Legal and Empirical 
Analysis’, 15 Colum. J. Eur. L. 409, 2009. 
353 Communication from the Commission “Towards a European Horizontal Framework for collective Redress”, 
COM(2013) 401/2, 11.6.2013 (“Communication”). Zie ook: Communication from the Commission. Consumer 
solutions in the Single Market, COM(2011) 791/2. Proposal for a Directive of the European Parliament and of 
the Council on alternative dispute resolution for consumer disputes and amending Regulation (EC) No 
2006/2004 and Directive 2009/22/EC (Directive on consumer ADR), COM(2011) 793/2. Proposal for a 
Regulation of the European Parliament and of the Council on online dispute resolution for consumer disputes 
(Regulation on consumer ODR), COM(2011) 794/2. Zie voor een bespreking: C. Hodges, ‘Current discussions 
on consumer redress: collective redress and ADR’, ERA Forum (2012) 13:11–33. 

116 

 

In navolging van deze ontwikkeling op EU-niveau is in het Verenigd Koninkrijk

354 de op-out-

mogelijkheid vervat in de Consumer Rights Act 2015 geïntroduceerd.

355 Alhoewel het opt-

out-model redelijk goed lijkt te werken, lijken landen als het VK toch huiverig om dit systeem 
en de mogelijkheden die het biedt verder uit te bereiden en toe te passen in domeinen buiten 
het consumentenrecht. De reden daarvoor wordt onder meer gezocht in overjuridificatie en de 
mogelijke afschrikwekkende werking voor het vestigingsklimaat van internationale 
bedrijven.

356 In 2018 vond uiteindelijk de eerste op-out collective redress action plaats, nadat 

het UK’s Competition Appeal Tribunal twee eerdere pogingen tot zulk soort acties had 
geblokkeerd.

357 

 
3.7.2 Ombudsman 
 
De term ombudsman komt uit het Zweeds en betekent zoiets als volksvertegenwoordiger. Het 
is een persoon die gemachtigd is om namens het volk te spreken.

358 Langzamerhand is de 

ombudsman zich steeds meer gaan richten op de bescherming en vertegenwoordiging van 
specifieke burgers of groepen.

359 Er wordt wel een onderscheid tussen vier generaties (en 

soorten) ombudsman gemaakt. De eerste generatie zou het oorspronkelijke Zweedse model 
zijn; hierbij toetst de Ombudsman of de overheid zich aan de wet- en regelgeving houdt. Hij 
toetst dus met name op legaliteit. De tweede generatie zou het Deense model zijn, waarin de 
ombudsman een bredere rol krijgt toebedeeld. Hierbij gaat het niet slechts om de legaliteit van 
overheidshandelen, maar om behoorlijk bestuur. De ombudsman kijkt hoe beleid in de 
praktijk uitpakt en onderzoekt de consequenties op basis van hun wenselijkheid. De derde 
generatie ontstaat met name in Zuid- en Oost-Europa na de val van de totalitaire regimes. In 
deze derde vorm is de ombudsman de woordvoerder en advocaat van de bevolking, met name 
op het gebied van mensenrechten. Tot slot is een vierde generatie ontstaan in Afrika, waar de 
ombudsman met name vecht tegen corruptie en machtsmisbruik. Uiteraard bestaan er ook 
diverse hybride modellen.

360 

 
Veel landen kennen een ombudsman. In Nederland zijn de bekendste functies de Nationale 
ombudsman en de Kinderombudsman, maar ook zijn er diverse andere ombudsmannen in 
publieke en private organisaties. In het Verenigd Koninkrijk is de functie van de ombudsman 
alomtegenwoordig. Er zijn weinig landen met zoveel ombudsmannen, waarbij de ombudsman 
soms ook de naam Commissioner heeft.

361 Zo zijn er alleen al zo’n vijftig ombudsmannen 

aangesloten bij de officiële vereniging, The Ombudsman Association,

362 waaronder de: 

 

-  Housing Ombudsman Service 
-  Independent Football Ombudsman 
-  Local Government and Social Care Ombudsman 
-  Waterways Ombudsman 
-  Property Ombudsman 

                                                   
354 Insurance focus Our analysis of key legal developments in the insurance industry over recent months. 
355 <http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2015/15/contents/enacted>. 
356 C. Hodges, ‘Collective Redress: A Breakthrough or a Damp Sqibb?’, J Consum Policy, 2014, 37:67–89. 
357 C. Owen, ‘Disputes 2018: UK’s first “opt-out” class action’, <http://www.elexica.com/en/legal-
topics/dispute-resolution-commercial/080118-disputes-uks-first-opt-out-class-action>. 
358 J. Mitchell & D. Doane, ‘An Ombudsman for Humanitarian Assistance?’, Disasters, 23(2), 1999.  
359 A. Abraham, ‘The Future in International Perspective: The Ombudsman as Agent of Rights, Justice and 
Democracy’, Parliamentary Affairs Vol. 61 No. 4, 2008. 
360 M. Remac, ‘Standards of Ombudsman Assessment: A New Normative Concept, 9 Utrecht L. Rev. 62, 2013. 
361 Zie ook: G. Oonagh, ‘The Ombudsman- the developing role in the UK’, SN/PC/04832.  
362 <http://www.ombudsmanassociation.org/association-members-by-country.php?area=1>. 

117 

 

-  Financial Ombudsman Service 
-  Furniture Ombudsman 
-  Parliamentary and Health Service Ombudsman 
-  Motor Ombudsman 
-  The Pensions Ombudsman 

 
Voor de materie van dit rapport is wellicht het meest van belang de Information 
Commissioner. Deze heeft verschillende taken en opereert op diverse terreinen. Zo is het 
mogelijk om een klacht in te dienen of een data-lek te melden, maar ook doet de 
Commissioner actief aan bewustwording en educatie, onder meer door uitleg te geven over 
waarom het belangrijk is om je data als consument goed te beschermen en welke rechten je 
hebt onder de Algemene Verordening Gegevensbescherming. Daarnaast biedt hij leidraden 
voor organisaties die gegevens verwerken en geeft hij meer duiding over hoe dit te doen. Ook 
doet hij onderzoek, doet hij uitspraken ten aanzien van klachten en kan hij sancties en boetes 
opleggen.

363  

 
In het Verenigd Koninkrijk treedt de ombudsman ook vaak op als een quasi-rechtbank. Zo 
schrijft de Parliamentary Ombudsman dat zij belast is met “performing functions similar to 
those of the courts and tribunals: my role is reactive, triggered by a complaint or ‘claim’ from 
an aggrieved citizen; my task is to adjudicate upon the issues arising, making judgments that 
are informed by evidence and principle; and my function is to secure appropriate and just 
remedy.” In tegenstelling tot formele rechtbankprocedures zijn de uitspraken echter niet-
bindend.

364 

 
Over het algemeen wordt de rol van de Ombudsman als positief beschreven in de literatuur. 
Naast het oordelen over specifieke klachten kan de Ombudsman meestal ook op eigen 
initiatief een onderzoek beginnen en daarover een oordeel vellen. Daarnaast hebben veel 
Ombudsmannen, zeker ook in het Verenigd Koninkrijk, een belangrijke educatieve rol.

365 In 

sommige landen kan de Ombudsman klachten indienen bij het constitutionele hof, strafzaken 
beginnen of als amicus curiae optreden.

366 De verschillende rollen zijn wel eens 

onderverdeeld als ‘‘getting it right’, ‘putting it right’, and ‘setting it right’.

367  

 
Toch zijn er ook kritische punten te noemen. De rol van de ombudsman lijkt haast te zijn 
geëvolueerd van het bereiken van een betere balans tussen een machtige overheid en een 
onmondige burger naar het in dienst staan van een toch al mondige consument om nog 
effectiever “kwaliteitsdiensten” van publieke en private “dienstverleners” af te dwingen.368 
Meer in het algemeen wordt de sterkte van de ombudsman ook als zwakte gezien, namelijk 
dat deze verschillende rollen kan aannemen. De ombudsman is een manusje van alles, zonder 
duidelijk eigen profiel.

369 Ook wordt gewezen op de kosten van een ombudsman en stellen 

                                                   
363 <https://ico.org.uk>. 
364 A. Abraham, ‘The Ombudsman as Part of the UK Constitution: A Contested Role?’, Parliamentary Affairs 
Vol. 61 No. 1, 2008, 206–215. 
365 Zie ook: M. Elliott, ‘Asymmetric Devolution and Ombudsman Reform in England’, 
<https://ssrn.com/abstract=219936>. 
366 A. Abraham, ‘The Future in International Perspective: The Ombudsman as Agent of Rights, Justice and 
Democracy’, Parliamentary Affairs Vol. 61 No. 4, 2008, 681–693. 
367 T. Buck, R. Kirkham & B. Thompson, ‘The Ombudsman Enterprise and Administrative Justice’, Ashgate, 
2011. 
368 N. O’Brien, ‘What Future for the Ombudsman?’, The Political Quarterly, Vol. 86, No. 1, 2015. 
369 S. Gilad, ‘Exhange without capture: the UK financial ombudsman service’s struggle for accepted domain’, 
Public Administration Vol. 86, No. 4, 2008 (907–924).  

118 

 

commentatoren dat de ombudsman in de private sector marktverstorend kan werken, wat kan 
leiden tot hogere productprijzen.

370 Deze kritiek heeft deels ook te maken met de specifiek 

Britse invulling van het rechtsfiguur de Ombudsman. 
 
3.7.3 Special Advocate 
 
Een bijzondere rechtsfiguur is die van de special advocate. Deze special advocate is vooral in 
Angelsaksische landen een veelgebruikte rechtsfiguur, onder meer in het Verenigd 
Koninkrijk, Nieuw Zeeland en Canada. In het Verenigd Koninkrijk wordt de special advocate 
ingezet in een aantal rechtsgebieden, zoals immigratiezaken, arbeidsrechtelijke vraagstukken 
en de berechting van verdachten van terreurdaden. Met name de laatste toepassing is voor dit 
onderzoek van belang. De special advocate is een advocaat die een persoon verdedigt of 
vertegenwoordigt in rechte, maar niet is aangesteld door die person noch directe instructie van 
diegene ontvangt.  
 
De special advocate is bevoegd om het bewijs in te zien dat een verdachte, vaak vanwege 
staatsveiligheid, niet mag inzien, en kan dan namens de verdachte spreken en handelen. Het 
zijn gespecialiseerde advocaten die een veiligheidsonderzoek hebben ondergaan en worden 
benoemd door de Attorney General.

371 

 
Interessant is dat de special advocate in het Verenigd Koninkrijk is geïntroduceerd omdat het 
Europees Hof voor de Rechten van de Mens in 1996 in de Chahal-zaak had geoordeeld dat de 
deportatie van vreemdelingen vanwege veiligheidsrisico’s door het VK in strijd was met 
artikel 5 lid 4 EVRM, dat toegang tot de rechter vereist in gevallen van vrijheidsbeneming. 
Het EHRM erkende in zijn uitspraak dat ‘the use of confidential material may be unavoidable 
where national security is at stake. This does not mean, however, that the national authorities 
can be free from effective control by the domestic courts whenever they choose to assert that 
national security and terrorism are involved. The Court attaches significance to the fact that, 
as the intervenors pointed out in connection with Article 13, in Canada a more effective form 
of judicial control has been developed in cases of this type.  This example illustrates that there 
are techniques which can be employed which both accommodate legitimate security concerns 
about the nature and sources of intelligence information and yet accord the individual a 
substantial measure of procedural justice.’372 Het Hof wees daarbij dus specifiek op de 
rechtsfiguur van de special advocate die in Canada werd gebruikt.

373  

 
Vervolgens is in 1997 de special advocate ingevoerd in het Verenigd Koninkrijk voor 
immigratiezaken en deportatie vanwege veiligheidsredenen. In 2001 werd de rechtsfiguur ook 
ingevoerd voor migranten die werden verdacht van terrorisme.

374 De procedure kwam op 

kritiek te staan en in 2004 zette het House of Lords er een streep door.

375 In 2005 werd de 

                                                   
370 P. K. Gorkecki, ‘A Code of Practice for Grocery Goods Undertakings and an Ombudsman: How to Do a Lot 
of Harm by Trying to Do a Little Good’, The Economic and Social Review, Vol. 40, No. 4, Winter, 2009. 
371 Over het functioneren van de special advocate, zie bijvoorbeeld A. Boon & S. Nash, ‘Special Advocacy: 
Political Expediency and Legal Roles in Modern Judicial Systems’, Legal Ethics, Volume 9, No. 1, 2006. 
372 EHRM, Chahal t. VK, application no. 22414/93, 15 november 1996.  
373 Zie ook: D. Jenkins, ‘There and back again: the strange journey of special advocates and comparative law 
methodology’, Columbia Human Rights Law Review, 42:279, 2011.  
374 The Anti-Terrorism, Crime and Security Act 2001 included provision for the detention of foreign nationals 
certified by the Home Secretary as suspected of involvement in terrorism. Under Part 4 of the 2001 Act appeals 
against certification were heard b) SIAC. 
375 A-1 and others v Secretary o/Statefur the Home Department [2004] UKHL 56. These provisions were 
eventually repealed by s. 16(2) of the Prevention of Terrorism Act 2005. 

119 

 

wetgeving op dit punt herzien, maar de rechtsfiguur bleef.

376 Sterker nog, ze wordt in steeds 

meer rechtsgebieden toegepast.

377

‘Although the special advocate system was initially seen as 

an exceptional procedure to be used exceptionally, it is now used in contexts beyond the 
scope of terrorism. Special advocates can appear before the Life Sentences Review 
Commission, an employment tribunal, the Proscribed Organisations Appeal Commission, the 
Pathogens Access Appeal Commission, and in planning inquires involving a national security 
element. Further, despite the Attorney General's reluctance to extend the special advocacy 
role beyond its statutory basis in relation to breaches of control orders, other courts and 
tribunals have used their inherent jurisdiction to incorporate the role. The special advocate 
procedure has been considered appropriate for use in the appellate courts, in preliminary 
hearings in the criminal courts, and at Parole Board hearings even though currently there is no 
specific statutory provision for their appointment, and no rules of procedure delineating their 
role.’378 
 
Interessant is dat in 2009, de rol van de special advocate nog een keer door het EHRM werd 
besproken. Daar blijkt het Hof een stuk kritischer dan in de zaak uit 1996: ‘the Court made 
reference to its comments in Chahal about the special-advocate procedure but without 
expressing any opinion as to whether such a procedure would be in conformity with the 
Convention rights at issue.’379 De uiteindelijke conclusie van het Europees Hof voor de 
Rechten van de Mens is dat, in ieder geval in de zaak uit 2009, de rechtsgang niet conform de 
vereisten van het recht op een eerlijk proces uit het EVRM was. Alhoewel het niet uitsluit dat 
de special advocate op zich een positieve bijdrage zou kunnen leveren aan het recht op een 
eerlijk proces, stelt het dat dat in deze zaak niet het geval was, onder meer omdat de ‘special 
advocate could not perform this function in any useful way unless the detainee was provided 
with sufficient information about the allegations against him to enable him to give effective 
instructions to the special advocate. While this question must be decided on a case-by-case 
basis, the Court observes generally that (…) even where all or most of the underlying 
evidence remained undisclosed, if the allegations contained in the open material were 
sufficiently specific, it should have been possible for the applicant to provide his 
representatives and the special advocate with information with which to refute them, if such 
information existed, without his having to know the detail or sources of the evidence which 
formed the basis of the allegations. An example would be the allegation made against several 
of the applicants that they had attended a terrorist training camp at a stated location between 
stated dates; given the precise nature of the allegation, it would have been possible for the 
applicant to provide the special advocate with exonerating evidence, for example of an alibi or 
of an alternative explanation for his presence there, sufficient to permit the advocate 
effectively to challenge the allegation. Where, however, the open material consisted purely of 
general assertions and SIAC’s decision to uphold the certification and maintain the detention 
was based solely or to a decisive degree on closed material, the procedural requirements of 
Article 5 § 4 would not be satisfied.’380 
 
De special advocate wordt kritisch benaderd door veel wetenschappers en commentatoren, 
met name omdat de special advocate namens de beklaagde of verdachte spreekt, terwijl deze 
laatste weinig en soms geen zeggenschap heeft over wat de special advocate namens hem 
                                                   
376 Prevention of Terrorism Act 2005 
377 Zie ook: J. Ip, ‘The Rise and Spread of the Special Advocate’, Public Law, pp. 717-741, 2008, 
<https://ssrn.com/abstract=1292537>. 
378 A. Boon & S. Nash, ‘Special Advocacy: Political Expediency and Legal Roles in Modern Judicial Systems’, 
Legal Ethics, Volume 9, No. 1, 2006. 
379 EHRM, A. a.o. t. VK, application no. 3455/05, 19 februari 2009.  
380 EHRM, A. a.o. t. VK, application no. 3455/05, 19 februari 2009. 

120 

 

zegt. ‘Acting as intermediaries between lay clients and judicial authorities, special advocates 
examine evidence withheld by the authorities and test the case for non-disclosure. If the 
evidence continues to be withheld, special advocates must anticipate what clients might have 
said for themselves, faced with that evidence. Special advocates are, notionally, acting for the 
lay client, but without instructions and sometimes, even, consent. This is at odds with the 
ethical tradition of advocacy in common law jurisdictions, which requires that lawyers pursue 
their clients' best interests in the light of the fullest possible information about their position 
and to the best of their ability. Compromising this basic tenet of lawyers' ethics threatens to 
undermine the codes in which it is enshrined.’381 
 
Toch zijn er ook commentatoren die positieve punten aanstippen van de special advocate. 
‘The special advocate provides a procedural check against the power of the government in 
these proceedings, fulfilling two important functions: testing the validity of the closed 
materials relied on and pushing for more extensive disclosure of information by challenging 
the nature of the public interest at stake. (…) In practice, once the closed materials have been 
revealed to them, special advocates dedicate a great amount of time in fighting for disclosure 
to the suspect. Pushing for more disclosure can involve both working with the government to 
formulate an acceptable version of the evidence to be disclosed or finding substitutes for the 
materials.’382 Toch stellen ook deze personen dat er noemenswaardige problemen en gevaren 
zijn, zoals dat dergelijke procedures een incentive geven aan overheden om bewijs geheim te 
houden. 
 
Uiteraard brengt het de verdachte wel in een lastige positie, omdat hij wordt berecht op basis 
van informatie waar hij geen toegang toe heeft en wordt verdedigd door iemand waar hij geen 
invloed op of controle over heeft.

383 Daarbij wordt de verdachte het recht onthouden om feiten 

te betwisten, terwijl hij soms als enige de persoonlijke achtergrond en kennis heeft om te 
weten of bepaalde aantijgingen kloppen of om een alibi te verschaffen. De accuraatheid van 
het bewijs en van de uiteindelijke beslissing kunnen dan ook in het geding komen.

384 Een 

persoon die de belangen van een verdachte zegt te behartigen zonder de wensen van de 
verdachte zelf te hoeven respecteren ondermijnt de autonomie van de verdachte; de special 
advocate wordt dan ook soms als paternalistisch omschreven. Omdat de verdachte niet goed 
begrijpt waarvoor hij wordt berecht en geen toegang heeft tot alle bewijsstukken maken 
sommigen een expliciete verwijzing naar Kafka’s Het proces.

385 

 
3.8 Conclusie 
 
Hierboven zijn de rechtsfiguren die niet zozeer zien op de traditionele focus op individu en 
materiele schade beschreven per jurisdictie. Deze rechtsfiguren kunnen in verschillende mate 
en op verschillende wijzen inspiratie bieden voor het Nederlandse procesrecht. Er is een 
aantal lijnen in de verschillende mogelijkheden te trekken. Ten eerste kunnen de rechtsfiguren 
globaal in verschillende categorieën ingedeeld worden naar gelang van het type procedure. 
                                                   
381 A. Boon & S. Nash, ‘Special Advocacy: Political Expediency and Legal Roles in Modern Judicial Systems’, 
Legal Ethics, Volume 9, No. 1, 2006. 
382 D. Barak-Erez & M. C. Waxman, ‘Secret Evidence and the Due Process of Terrorist Detentions’, 48 Colum. 
J. Transnat'l L. 3, 2009. 
383 C. C. Murphy, ‘Counter-Terrorism and the Culture of Legality: The Case of Special Advocates’, 24 KLJ 19–
37, 2013. 
384 Zie ook: A. Kavanagh, ‘Special Advocates, Control Orders and the Right to a Fair Trial’, The Modern Law 
Review Limited, 73(5), 2010. 
385 J. Jackson, ‘The role of special advocates: Advocacy, due process and the adversarial tradition’, The 
International Journal of Evidence & Proof, Vol. 20(4) 343–362, 2016.  

121 

 

Daarbij moet worden opgemerkt dat er een zekere overlap is tussen de verschillende 
categorieën: 
 

 

Raad van 
Europa 

Europese 
Unie 

België 

Duitsland 

Frankrijk 

Verenigd 
Koninkrijk 

Groepsacties 
/ collectieve 
acties  

- Klacht van 
rechtspersoo
n m.b.t. 
belangen 
achterban of 
eigen belang 
rechtspersoo
n 
 

- 263 VWEU 
procedure 
door 
vereniging 
-Vertegen-
woordiging 
onder AVG 

- 
Arbeidsrecht 
procedures 
- 
Discrimina-
tie 
procedures 

- KapMuG 
- Musterfest-
stellungsklag
e 
- Privacy 
zaak door 
consumenten
-organisatie 

- 
Groepsacties 
binnen 
verschillende 
domeinen 
 

- GLO 

Toetsing van 
wetgeving of 
beleid 

- Toetsing 
aan het 
quality of 
law 
criterium 
- Conventio-
nality 
- In abstracto 
toetsing 
- Pilot 
judgment 

- 
Prejudiciële 
procedure 

- 
Constitutio- 
nele toetsing 

- 
Constitutio-
nele toetsing 
- Milieu-
beroepsproce
dures 
 

 

- Special 
advocate 
(impliciet 
beleid of 
vervolgingsp
raktijk) 
- 
Ombudsman 

Acties in het 
algemeen/ 
maatschappe
-lijk belang  

- Klacht van 
rechtspersoo
n m.b.t. een 
algemeen 
belang (zoals 
bij 
surveillance) 
- In abstracto 
toetsing 
- Pilot 
judgment 
- Amicus 
Curiae 

-263 VWEU 
procedure 
door 
vereniging 

- 
Discrimina-
tie 
procedures 
- Milieu 
zaken (actio 
popularis) 

- Milieu-
beroepspro-
cedures 

- 
Groepsacties 
binnen het 
milieurecht 

- 
Ombudsman 

 
Daarnaast kunnen de verschillende rechtsfiguren worden gecategoriseerd naar gelang het 
primaire doel of het te beschermen belang. Daarbij bestaat er overlap tussen de verschillende 
categorieën aangezien sommige procedures op verschillende doelen of te beschermen 
belangen zien. Desalniettemin laat een onderverdeling als deze zien op wat voor soort 
problemen deze rechtsfiguren zich richten: 
 

 

Raad van 
Europa 

Europese 
Unie 

België 

Duitsland 

Frankrijk 

Verenigd 
Koninkrijk 

Beschermin
g tegen 
immateriële 
inbreuk 

- Klacht van 
rechtspersoo
n m.b.t. 
belangen 
achterban of 
eigen belang 
rechtspersoo
n 
- In 
abstracto 
toetsing 

- 263 
VWEU 
procedure 
door 
vereniging 
 

- 
Arbeidsrech-
telijke 
procedures 
- Procedures 
aangaagnde 
discriminatie 

- Privacy 
zaak door 
consu-
mentenorga-
nisatie 

- Action en 
défense d’un 
intérêt 
collectif. 

- 
Ombudsman 
- Special 
Advocate 

122 

 

Minimum-
voorwaarden 
van 
legitimiteit 
en legaliteit 

- Toetsing 
aan het 
quality of 
law 
criterium 
- Conventio-
nality 

- 
Prejudiciële 
procedure 

- 
Constitutio-
nele toetsing 

- 
Constitutio-
nele toetsing 
 

 

- Special 
Advocate 

Vraagstuk 
van 
algemeen/ 
maatschappe
-lijk belang 

- Amicus 
Curiae 
- Klacht van 
rechtspersoo
n m.b.t. een 
algemeen 
belang 
(zoals bij 
surveillance) 

- 263 
VWEU 
procedure 
door 
vereniging 
(in beperkte 
mate) 

- Milieu 
zaken (actio 
popularis) 

- Milieu-
beroepsproc
edures 

- 
Groepsacties 
binnen het 
milieudomei
n 

-
Ombudsman 

Schadevergo
eding voor 
concrete of 
materiele 
schade 

- Klacht van 
rechtspersoo
n m.b.t. 
belangen 
achterban of 
eigen belang 
rechtspersoo
n 

- Vertegen-
woordiging 
onder de 
AVG 
 

-arbeidsrecht 
procedures 

- KapMuG 
(teneinde 
vervolgens 
voor 
schadevergo
eding te 
proceduren) 
-Musterfest-
stellungsklag
e 

- 
Groepsacties 
binnen 
verschillend
e domeinen 

- GLO 

Toetsen van 
wet en 
beleid 

- Pilot 
judgments 
 
 

- 
Prejudiciële 
procedure 

- 
Constitutio-
nele toetsing 

- 
Constitutio-
nele toetsing 
- Privacy 
zaak door 
consumenten
organisatie 
(alleen m.b.t. 
private 
actoren) 
- Privacy 
zaak door 
consumenten
organisatie 
(m.b.t. 
milieu) 

- 

- 
Ombudsman 

 
Naast het schematisch weergeven van de verschillende mogelijkheden is er ook een aantal 
conclusies te trekken met betrekking tot het totaalplaatje dat per onderzochte jurisdictie aan 
rechtsbescherming wordt geboden. 
 
De mogelijkheden onder het EVRM en binnen het EU-recht gelden uiteraard ook voor 
Nederlandse situaties. Toch zou een aantal rechtsfiguren dat op supranationaal niveau kan 
worden ingeroepen ook kunnen worden overgenomen binnen het Nederlandse recht, voor wat 
betreft Nederlandse procedures. Een voorbeeld is het introduceren van een rechterlijke toets 
waar het gaat om de rechtsstatelijkheid van (wetgeving omtrent) Big Data projecten. Het 
EHRM signaleert een trend waarin nationale parlementen te veel en ongecontroleerde 
bevoegdheden geven aan de uitvoerende macht, zoals speciale politie-eenheden en 
inlichtingendiensten. Daarbij gaat het niet zelden om data gedreven projecten en 
bevoegdheden tot dataverzameling en -analyse. Een dergelijke toetsingsbevoegdheid zou in 

123 

 

Nederland aan de Raad van State of de rechtbank Den Haag kunnen worden toegekend en 
gaat verder dan de reeds bestaande mogelijkheden omtrent onrechtmatige wetgeving.

386 

 
Bij dergelijke zaken is het EHRM ook bereid algemeen belangacties te accepteren en klachten 
in abstracto te behandelen. Op deze wijze wordt het vereiste van een persoonlijk en 
daadwerkelijk belang van de klager in een beperkt aantal zaken aan de kant geschoven. Dit 
zorgt er voor dat ook rechtspersonen ontvankelijk worden verklaard in hun klacht als zij geen 
direct en persoonlijk belang hebben. Er wordt bij in abstracto klachten eigenlijk nooit 
schadevergoeding toegekend. Zodoende voorkomt het EHRM dat professionele partijen 
zullen gaan procederen met een financieel oogmerk. Ook kan het EHRM zijn normale nadruk 
op de individuele belangen van de klager behouden. Het EHRM is zeer terughoudend met het 
erkennen van een klachtrecht voor rechtspersonen als het gaat om een beroep op artikel 8 
EVRM voor een eigen of afgeleid belang en verklaart ook in abstracto klachten slechts 
sporadisch toe. Een dergelijke marginale uitzondering zou ook in Nederland een soepele 
oplossing kunnen zijn om het huidige regime in stand te laten en evenwel voor een beperkt 
aantal zaken een uitzondering te creëren.  
 
Een ander voorbeeld is de zogenoemde pilot-judgements van het EHRM, waarin het 
wetgevingsopdrachten kan opnemen in zijn uitspraken. Bij milieuzaken – zoals de Urgenda-
rechtspraak

387 – is de Nederlandse rechter daar al toe bereid. In zaken die draaien om 

dataverzameling en -verwerking lijkt dat echter minder het geval. Het voordeel van een 
dergelijk systeem is dat er met een zaak een fundamentele oplossing voor een groter probleem 
kan worden gevonden, wat een myriade aan mogelijke rechtszaken van belanghebbenden kan 
voorkomen. Een mogelijk nadeel is dat de rechter op de stoel van de regelgever gaat zitten.  
 
Ten aanzien van de EU is de prejudiciële procedure van artikel 267 VWEU al terug te vinden 
in de mogelijkheid tot het stellen van prejudiciële vragen aan de Hoge Raad in het civielrecht. 
Als hiervan de mogelijkheden zouden worden uitgebreid, bijvoorbeeld tot het strafrecht, 
zouden rechtbanken die geconfronteerd worden met Big Data problematiek uit de 
opsporingsfase, vragen over de toelaatbaarheid daarvan kunnen stellen aan de Hoge Raad. Dat 
kan leiden tot meer rechtszekerheid. Wanneer het gaat om de ontvankelijkheidsvereisten uit 
EU procedures, bijvoorbeeld op grond van artikel 263 lid 4 VWEU, is het maar de vraag of 
het wenselijk is daar bijvoorbeeld in het bestuursrecht op aan te sluiten. Zoals immers blijkt 
uit de jurisprudentie van het Hof zijn deze eisen zeer strikt, vooral wanneer het aankomt op 
besluiten of uitvoeringshandelingen die zien op een grotere groep individuen, zoals bij Big 
Data toepassingen vaak het geval is. Denk bijvoorbeeld aan het instellingsbesluit van SyRI. 
 
In België zijn relatief veel verschillende mogelijkheden voor bovenindividueel klachtrecht 
opgenomen. Daarbij zijn met name drie rechtsgebieden besproken, namelijk het arbeidsrecht, 
het anti-discriminatierecht en het milieurecht. Deze rechtsgebieden hebben als globale 
overeenkomsten dat de slachtoffers respectievelijk klagers een zwakke positie hebben en dat 
bewijs lastig te leveren en te concretiseren is. Daarom zijn er in deze rechtsgebieden 
mogelijkheden tot vertegenwoordiging opgenomen, waarbij rechtspersonen namens 
belanghebbenden kunnen opkomen. In het milieurecht is het ook mogelijk om voor een 
algemeen belang op te komen, zowel door gespecialiseerde rechtspersonen (zonder 
winstoogmerk) als door natuurlijk persoon (althans, waar het gaat om natuurverwoesting door 
mijnbouw).  
 
                                                   
386 R. J. B. Schutgens, ‘Onrechmatige wetgeving’, Deventer: Kluwer, 2009. 
387 Gerechtshof Den Haag, 09-10-2018. ECLI:NL:GHDHA:2018:2591.  

124 

 

Er is al vaker een parallel getrokken tussen milieuzaken en Big Data, onder meer omdat Big 
Data initiatieven een grote impact kunnen hebben op het leefmilieu, zonder dat er direct een 
individualiseerbaar belang voor één of enkele belanghebbende kan worden aangewezen.

388 

Ook is het causale effect tussen milieuvervuiling en direct schade – zoals ziektes die door 
milieuvervuiling zouden kunnen worden veroorzaakt – vaak moeilijk hard te maken, wat ook 
geldt voor de causale relatie tussen Big Data projecten en mogelijke negatieve consequenties 
voor burgers. Als deze parallel zou worden doorgetrokken zou er voor kunnen worden 
gekozen om eenieder of gespecialiseerde rechtspersonen zonder winstoogmerk het recht toe te 
kennen om voor het algemeen belang op te komen ten aanzien van Big Data initiatieven die 
het leefklimaat negatief zouden beïnvloeden.  
 
Ook is er een aantal interessante punten aan te wijzen ten aanzien van mogelijkheden in het 
Belgische recht waar het gaat om discriminatieproblematiek. Zo bestaat er de mogelijkheid 
voor rechtspersonen om slachtoffers te vertegenwoordigen in rechte, ook als het om 
strafrechtelijke problematiek gaat. Bij bepaalde delicten is het niet nodig om een eigen belang 
aan te tonen – zoals bij negationisme; wel moeten rechtspersonen een daaraan gelieerd en in 
hun statuut opgenomen doelstelling kennen. Tot slot is van belang het feit dat België over 
sommige zaken universele jurisdictie claimt. Big Data initiatieven zullen niet snel de ernst 
van dergelijke delicten hebben; wel is het interessant om, gegeven de grensoverschrijdende 
vraagstukken die zijn gemoeid met veel Big Data projecten, na te denken over de vraag of er 
delicten bestaan die gerelateerd zijn aan Big Data die zo ernstig zijn dat daar universele 
jurisdictie over zou kunnen worden geclaimd.  
 
In Duitsland zijn drie zaken van belang. Ten eerste is het interessant de collectieve acties in 
het Nederlands civielrecht, met name de nieuwe Wet afwikkeling massaschade in collectieve 
actie, te vergelijken met de KapMuG en de Musterfeststellungsklage. Zoals al in paragraaf 
2.2.3 van dit rapport genoemd werd met betrekking tot de wetswijziging, is een van de 
aangevoerde bezwaren dat de nieuwe wet onnodig de voorwaarden voor alle collectieve acties 
verzwaart, waaronder de algemeen-belangacties, en niet alleen voor die strekkende tot 
schadevergoeding. Meer in het bijzonder betekent dit een aanzienlijke verzwaring van de 
ontvankelijkheidstoets voor belangenorganisaties in algemeen-belangacties. Van Boom en 
Weber wijzen ook op de problematische eisen van ontvankelijkheid bijvoorbeeld in 
milieuzaken zoals de Urgenda-zaak, waar meer abstracte en toekomstige belangen op het spel 
staan.

389 Onder het huidige recht was Urgenda wel ontvankelijk, maar onder de Wet 

afwikkeling massaschade in collectieve actie wordt dit lastiger. Gelijke belangen staan bij Big 
Data op het spel, zeker wanneer de gevolgen van Big Data-toepassingen pas later compleet 
helder worden. Daarnaast stellen Van Boom en Weber dat met de Wet afwikkeling 
massaschade in collectieve actie voor niet-schadevergoedingsacties er ook een nauw 
omschreven groep te bepalen moet zijn, wat niet logisch is bij zaken die zien op meer 
abstracte belangen. Een voordeel van de Musterfeststellungsklage is dat benadeelden kunnen 
wachten met het aanhangig maken van een vordering; indien het vonnis voor de eisers positief 
is, heeft dit voor hen een nuttige precedentwerking, indien het negatief is voor eisers en zij 
hebben gewacht met het aanhangig maken van de vordering, zijn zij niet gebonden. Onder de 
Wet afwikkeling massaschade in collectieve actie is dit niet mogelijk: er moet in een vroeg 
stadium al worden gekozen voor een opt-out wil men niet het risico lopen gebonden te zijn 
aan een negatieve uitkomst. Daarnaast is het onder de Musterfeststellungsklage mogelijk om 

                                                   
388 Zie o.a. Dennis Hirsch, ‘The Glass House Effect: Big Data, the New Oil, and the Power of Anology’, 66 ME. 
L. REV. 373, 2014. 
389 W.H. van Boom & F. Weber, ‘Collectief procederen – ontwikkelingen in Nederland en Duitsland’, WPNR 
2017 afl. 7145, p. 298. 

125 

 

na de rechterlijke goedkeuring van een schikking alsnog te kiezen voor een opt-out met 
betrekking tot de schikking, terwijl dit onder de Wet afwikkeling massaschade in collectieve 
actie niet mogelijk is. 
 
Ten tweede is de toetsing van wettelijke voorschriften relevant. Het Duitse voorbeeld van 
constitutionele toetsing laat zien dat er meer verschillen zijn tussen de Nederlandse en Duitse 
toetsing dan de formele mogelijkheid om aan de grondwet te toetsen. Zo heeft de Duitse 
toetsing van wettelijke voorschriften een groter bereik. De Nederlandse rechtspraak kent 
officieel geen precedentwerking en toetsingsuitspraken gelden normaliter tussen de twee 
partijen in het geding. In de Duitse rechtspraak hebben toetsingsuitspraken wetskracht en 
werken deze erga omnes.

390 Een wettelijk voorschrift kan onder Duits recht nietig verklaard 

worden, waar het in het Nederlandse stelsel slechts onverbindend wordt verklaard. Deze 
onverbindendverklaring is beperkt tot de procedure waarin zij is uitgesproken.

391 Al moet hier 

wel de kanttekening

392 bij geplaatst worden dat wanneer in het civielrecht in een collectieve 

actie de rechter een toepassingsverbod van een onrechtmatig wettelijk voorschrift toewijst, de 
overheid gehouden is dat voorschrift niet meer toe te passen, ook niet in relatie tot actoren 
buiten het geding.

393 Daarnaast is het interessant dat onder Duits recht burgers een direct – na 

uitputting van rechtsmiddelen – oordeel van de hoogste rechter kunnen krijgen over de 
rechtmatigheid van wettelijke voorschriften en uitvoeringshandelingen. Wanneer er besluiten 
worden genomen ter instelling van Big Data-toepassingen of samenwerkingsverbanden, 
zouden deze naar analogie in het Nederlandse systeem met een dergelijke procedure direct 
aan de Hoge Raad voorgelegd kunnen worden. Wel geldt hier dan ook de problematiek welke 
burgers een belang hebben dat voldoende direct is. 
 
Een derde aandachtspunt is de bescherming van immateriële belangen. Onder het Duitse recht 
en rechtspraak zijn per sector nog mogelijkheden ontwikkeld om immateriële belangen te 
behartigen. Zo is het op basis van rechtspraak mogelijk voor bedrijven om elkaar aan te 
spreken op de naleving van privacyregels met als redenering het tegengaan van oneerlijke 
concurrentie. Dit is echter alleen relevant voor de inzet van Big Data in de private sector; op 
overheidshandelen is dit lastig toe te passen (behalve wellicht voor zover dit handelen onder 
de Wet Markt en Overheid valt). Daarnaast is er wetgeving ingevoerd voor collectieve 
bescherming van milieubelangen. Tot op heden is in het Nederlands recht nog geen 
rechtsgang opgenomen voor verenigingen die milieubelangen behartigen om procedures in te 
stellen tegen wetgeving of beleid dat in strijd is met milieuwetgeving en -afspraken. Een 
dergelijk instrument biedt echter wel inspiratie: zo is het niet ondenkbaar een soortgelijke 
bepaling te introduceren voor verenigingen die opkomen voor privacybelangen of het recht op 
gegevensbescherming. Er kan dan een soortgelijke voorwaarde aan verbonden worden dat 
slechts enkele erkende organisaties deze bevoegdheid krijgen. Dit biedt de rechter de 
mogelijkheid bij wetgeving en uitvoeringsmaatregelen deze belangen in acht te nemen maar 
voorkomt een stortvloed aan klachten van individuele burgers. 
 
Het Franse recht kent een scala aan mogelijkheden tot collectief verhaal, maar al deze 
mogelijkheden hebben gemeen dat deze worden toegekend aan gecertificeerde verenigingen 
of organisaties. Dit is een groot verschil met het Nederlands recht, zowel op het gebied van 
                                                   
390 J. J. J. Sillen, ‘Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het 
Amerikaanse, Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, p. 243-244. 
391 R. J. B. Schutgens, ‘Het rechtsgevolg van onverbindendverklaring: naar een stelsel van materiële 
vernietiging’, Rechtsgeleerd Magazijn THEMIS 2006-3. 
392 Daarnaast kent de Nederlandse jurisprudentie ook volgplichtjurisprudentie als uitzondering. 
393 J. J. J. Sillen, ‘Rechtsgevolgen van toetsing van wetgeving: Een vergelijkend onderzoek naar het 
Amerikaanse, Duitse en Nederlandse recht (diss.)’, Kluwer 2010, p. 244. 

126 

 

civielrecht, bestuursrecht en strafrecht. Toegang tot collectieve mechanismen voor erkende 
verenigingen verkleint het risico op een claimcultuur. Individuen en rechtspersonen kunnen 
zich niet zomaar verenigen om een zaak aan te spannen. Daarnaast zijn er geen strikte 
ontvankelijkheidsvereisten wanneer deze verenigingen eenmaal gecertificeerd zijn; over het 
algemeen geldt de eis dat ze volgens de statuten moeten opkomen voor het recht dat in het 
geding is en ze minstens vijf jaar moeten bestaan. De vraag is wel hoe een dergelijk systeem 
gefinancierd kan worden. In Frankrijk is er geen publiekrechtelijke financiering voor deze 
partijen; zoals kort genoemd is er de laatste jaren een trend naar meer ‘third party litigation’.  
 
Een interessant verschil met het Nederlands recht is dat er ook collectieve acties in het 
strafrecht mogelijk zijn. Hoewel de typen delicten waarbij collectieve acties in het Franse 
strafrecht momenteel worden ingezet, zoals seksueel misbruik, niet gerelateerd zijn aan Big 
Data, is het niet ondenkbaar dat privacybelangen door ontwikkeling van Big Data en andere 
technologieën ook kunnen worden gezien als belangen d’un intérêt collectif. Het knelpunt in 
Nederland blijft uiteraard dat er geen vervolging mogelijk is door civiele actoren, zodat een 
overname van het systeem van acties door verenigingen in het geval van een collectief belang 
dan ook niet goed past in het Nederlandse systeem. Het is echter niet ondenkbaar (in de zin 
dat het niet per se een fundamentele systeembreuk zou opleveren) om bijvoorbeeld 
gecertificeerde belangengroeperingen de mogelijkheid te geven zich als benadeelde partij te 
voegen in een geding wanneer de rechten die zij beschermen, zoals het recht op vrije 
meningsuiting of het recht op privacy, door het strafbare feit zijn aangetast. Dit sluit nauw aan 
bij de klachtprocedure van artikel 12 Wetboek van Strafvordering in het geval er geen 
(verdere) vervolging plaatsvindt.  
 
Tot slot kent Frankrijk, misschien meer dan onder het Nederlands recht, sectorspecifieke 
vertegenwoordigingsacties, bijvoorbeeld op het gebied van non-discriminatie of 
milieubescherming.  
 
Ten aanzien van het Verenigd Koninkrijk zijn drie rechtsfiguren onder de loep genomen. Een 
reeds in Nederland bekend fenomeen is de ombudsman. Het Verenigd Koninkrijk kent veel 
ombudsmannen op specifieke deelterreinen. Het zou een mogelijkheid kunnen zijn om in 
Nederland een speciale ombudsman voor Big Data projecten aan te wijzen. Een voordeel zou 
kunnen zijn dat een dergelijke ombudsman specialistische expertise opbouwt op dit punt, dat 
het een laagdrempelige klachtprocedure kan bieden en op eigen initiatief een procedure kan 
starten tegen vermeend onrechtmatige Big Data projecten. Toch kleven er ook de nodige 
nadelen aan een dergelijke specialistische ombudsman; zo wordt er ten aanzien van de Britse 
invulling van dit rechtsfiguur op gewezen dat voornamelijk de mondige burgers en 
specialistische rechtspersonen op dit gebiedt de weg zullen weten te vinden naar deze 
ombudsman en dat een additionele ombudsman het toch al complexe landschap nog 
ingewikkelder maakt.  
 
Daarnaast is in het Verenigd Koninkrijk de zogenoemde Group Litigation Order bekend. 
Daarbij kan een klacht worden ingediend en kunnen individuen zich daarbij aansluiten. Zo’n 
rechtsfiguur zou mogelijkerwijs in Nederland kunnen worden ingevoerd, als zodanig of 
specifiek met betrekking tot Big Data gerelateerde zaken. Een dergelijke procedure stelt 
belanghebbenden in staat om gelijksoortige klachten te bundelen. Big Data projecten zullen 
gezien hun aard en omvang niet zelden grotere groepen in de samenleving raken. Door de 
invoering van de GLO kan het aantal zaken worden gereduceerd, terwijl toch de 
procesautonomie bewaard blijft. Evenwel blijft hierbij een probleem dat personen – juist bij 

127 

 

Big Data processen – zich er niet zelden simpelweg niet bewust van zullen zijn dat zij een 
zaak zouden kunnen beginnen of dat zij geraakt zijn door een Big Data project.  
 
Ook is besproken de positie van de zogenoemde special advocate. Deze advocaat wordt een 
verdachte toegewezen en krijgt toegang tot al het bewijs tegen een verdachte, ook als de 
verdachte daar zelf geen toegang tot kan krijgen. Deze rechtsfiguur is interessant in het kader 
van Big Data projecten, omdat een deel van het bewijs en de beslissingen niet zelden niet 
openbaar worden gemaakt. Zo kan het gaan om de algoritmen die worden gebruikt, de data 
die worden meegenomen of de weging van de verschillende datapunten. Dit openbaar maken 
zou criminelen en kwaadwillende burgers mogelijk in de hand spelen, zo menen veel 
overheidsdiensten, of mogelijke bedrijfsgeheimen prijsgeven, zo menen veel private 
organisaties. Een special advocate zou dan een oplossing bieden; deze advocaat krijgt dan wel 
toegang tot dergelijke gevoelige materie en kan namens de verdachte en zijn belangen 
opkomen. Toch is een nadeel dat de procesautonomie van de verdachte wordt ondermijnd en 
dat de waarheidsvinding mogelijk wordt belemmerd.  
 

 

128 

 

4. Reguleringsopties 

 
In deze studie is gekeken naar de mate waarin het proces van Big Data zelf aan voldoende 
procedurele waarborgen onderhevig is en is met name de vraag gesteld of het Nederlands 
procesrecht voldoende openingen biedt om tegen de eventueel negatieve aspecten van Big 
Data processen op te komen. Uit deze studie blijkt dat er op punten nog versterkingen kunnen 
worden ingevoerd. De rechtsvergelijkende verkenning in het voorgaande hoofdstuk heeft 
diverse rechtsfiguren laten zien die als aanknopingspunten zouden kunnen worden gebruikt 
om de procedurele waarborgen en toegang tot het recht in Nederland te versterken. Ook uit 
additionele literatuurstudie, de voor dit onderzoek uitgevoerde interviews met experts (de 
verslagen daarvan zijn vervat in paragraaf 6.1 van dit rapport) en de voor dit onderzoek 
georganiseerde workshops (de verslagen daarvan zijn vervat in paragraaf 6.2 van dit rapport) 
zijn mogelijke verbeteringen gedestilleerd.  
 
In dit hoofdstuk zijn de bevindingen in dertien reguleringsopties voor het Nederlandse beleid 
uit een gezet. De eerste drie reguleringsopties zien vooral op de inkadering van de 
verschillende fasen van Big Data processen zelf, daarna volgt een aantal opties dat betrekking 
heeft op de eventuele aanpassing van de diverse rechtsgebieden (civielrecht, bestuursrecht en 
strafrecht) en afsluitend wordt een aantal opties besproken dat betrekking heeft op checks and 
balances in de trias politica.  
 
Reguleringsoptie I: Stel regelgeving vast waarin data, niet zijnde 
persoonsgegevens, worden beschermd 
 
Big Data processen zijn te typeren aan de hand van drie fasen: het verzamelen van gegevens, 
het analyseren van de verzamelde gegevens en het gebruiken van de uitkomst van die 
analyses. Om Big Data processen en de consequenties daarvan te kunnen laten toetsen voor de 
rechter kan naar elk van de drie fasen van Big Data worden gekeken. Hoe eerder in het proces 
eventuele problemen en obstakels worden geadresseerd, des te eerder worden negatieve 
consequenties voorkomen of geadresseerd. Daarbij valt op dat een deel van het 
dataverzamelingsproces wel is gereguleerd, maar een ander deel niet. Het deel dat wel wordt 
gereguleerd, met name door de Algemene Verordening Gegevensbescherming, betreft de data 
die zijn te kwalificeren als persoonsgegeven, dat wil zeggen gegevens die iemand kunnen 
identificeren. Big Data processen gaan echter niet zozeer om persoonsgegevens, ze gaat om 
grote hoeveelheden geaggregeerde data die niet gerelateerd zijn aan personen. Of een gegeven 
in de verzamelfase wel of geen persoonsgegeven was doet er in wezen niet toe; in de 
analysefase worden alle data geaggregeerd en zijn het geen persoonsgegevens meer. Hierdoor 
blijft een flink deel van het Big Data proces in de verzamelfase ongereguleerd.  
 
Het verwerken van gegevens, niet zijnde persoonsgegevens, is momenteel vrijwel 
ongereguleerd. In het juridisch paradigma wordt in principe de nadruk gelegd op gegevens 
over iemands privéleven of persoonsgegevens, dat wil zeggen gegevens waarmee iemand 
geïdentificeerd kan of zou kunnen worden. In de loop der jaren is de juridische definitie van 
persoonsgegevens steeds verder uitgebreid, waardoor steeds meer indirecte gegevens onder de 
reikwijdte van de Algemene Verordening Gegevensbescherming vallen. Daarnaast heeft het 
Europees Hof voor de Rechten van de Mens de laatste jaren ook de verwerking van metadata 
en ongestructureerde data deels onder de reikwijdte van artikel 8 van het Europees Verdrag 
voor de Rechten van de Mens gebracht.  

129 

 

 
Toch blijft de kern van de juridische bescherming van data gekoppeld aan het individu en 
individuele belangen. Grosso modo geldt daarbij dat des te meer een gegeven zegt over een 
persoon en hoe gevoeliger de informatie is die daarmee wordt prijsgegeven, des te strikter het 
juridische regime is. Bijzondere persoonsgegevens die bijvoorbeeld iemands seksuele 
geaardheid, politieke voorkeur of medische toestand bevatten zijn beter beschermd dan 
gewone persoonsgegevens, de inhoud van communicatie is beter beschermd dan 
communicatiegegevens zelf (metadata) en er gelden striktere regels voor informatie over 
iemands privéleven dan over iemands publieke leven. Het gevolg hiervan is dat ondanks de 
brede reikwijdte van het begrip persoonsgegevens, het verzamelen, verwerken en gebruiken 
van data die geen link hebben met een persoon of zijn privéleven niet of nauwelijks zijn 
gereguleerd.  
 
Dit kan op termijn een juridische lacune opleveren. Ten eerste kunnen ook gegevens niet 
zijnde persoonsgegevens worden gebruikt om beslissingen te nemen die niet direct betrekking 
hebben op een individu, maar wel een grote impact kunnen hebben op het leven van groepen 
burgers en hun leefomgeving. Een statistisch profiel van de veiligheidsrisico’s in een wijk dat 
wordt gebruikt om beslissingen te nemen binnen de veiligheidsdriehoek bevat als zodanig 
geen persoonsgegevens, maar kan een grote impact hebben op diegenen die in de wijk wonen. 
Ten tweede is de aard en status van data steeds minder stabiel. Het huidige juridische regime 
gaat uit van aparte categorieën data die naar mate van gevoeligheid meer of minder worden 
beschermd. Een dergelijke benadering is logisch als de aard van de data redelijk stabiel is. In 
de Big Data context is dat echter niet het geval. Een set bijzondere persoonsgegevens kan in 
een split second worden geaggregeerd en voor een statistisch profiel worden gebruikt dat 
vervolgens in de praktijk wordt ingezet. Een dataset kan worden geanonimiseerd en 
vervolgens worden verrijkt met nieuwe data, zodat het identificerende gegevens bevat. De 
aard en gevoeligheid van data is dus in toenemende mate een momentopname van zeer 
tijdelijke aard, zo merkte ook de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid al op in zijn 
Big Data rapport: ‘Bovendien kan de combinatie van meerdere databases met niet-
identificerende gegevens door koppeling en analyse leiden tot profielen en nieuwe 
persoonsgegevens (op basis van een combinatie van informatiepunten).’394 
 
Het gevolg van het huidige juridische paradigma is dat een deel van de data geen juridische 
bescherming geniet. Big Data partijen doen dan ook niet zelden investeringen om datasets te 
anonimiseren en te aggregeren. Dat doen zij niet alleen omdat zij zo de burger beter 
beschermen en de risico’s en gevaren bij datalekkages worden geminimaliseerd, maar ook 
omdat zij zich dan niet aan vigerende wetgeving als de Algemene Verordening 
Gegevensbescherming hoeven te houden. Dit wordt zowel in de literatuur als in de interviews 
aangewezen als een lacune in het huidige juridische paradigma. Alhoewel de logica dat hoe 
meer een gegeven over een persoon zegt des te zwaarder de regulering is die op de 
verwerking daarvan van toepassing is, alom wordt onderschreven, is de vraag of niet ook data 
zelf moeten worden gereguleerd. Zo zou een minimumstandaard kunnen worden neergelegd 
voor alle data. Bijkomend voordeel hiervan zou zijn dat ingewikkelde discussies over de 
vraag of een gegeven nu wel of niet als persoonsgegeven heeft te gelden worden vermeden, in 
ieder geval voor wat betreft de minimumstandaarden. 
 
In deze zin zou ervoor kunnen worden gekozen om naast het bestaande regime voor de 
bescherming van persoonsgegevens, zoals die onder meer is neergelegd in de Algemene 
                                                   
394 WRR, ‘Big Data in een vrije en veilige samenleving’, WRR-rapport, Amsterdam University Press, 
Amsterdam 2016.