Verslag Werkbezoek bouwgroep Dijkstra Draisma
aan vaste commissie voor Binnenlandse Zaken
betreft werkbezoek bouwgroep Dijkstra Draisma
vergaderdatum 26 september 2022
deelnemers Peter de Groot (VVD), Erik Haverkort (VVD), Jaco Geurts (CDA), Faissal
Boulakjar (D66), Laura Bromet (Groen Links), Jochem van der Waals
(kenniscoördinator commissie Binnenlandse Zaken), Desirée Uitzetter
(voorzitter NEPROM), Jan Fokkema (directeur NEPROM), Geert Smid
(Bouwend Nederland, afdelingsvoorzitter Friesland), Jolande Oechies
(Bouwend Nederland, verenigingsmanager), Biense Dijkstra (directeur
Bouwgroep Dijkstra Draisma), Wietse de Vries (productontwikkelaar
energietransitie Dijkstra Draisma), Erik Nicolai (financieel directeur Dijkstra
Draisma), Coen Verboom (medewerker innovatie)
Dienst Analyse en Onderzoek
Vaste commissie voor Binnenlandse Zaken
J.F.M. van der Waals
T 0652595749
E j.vdwaals@tweedekamer.nl
pagina 1/4
1
Inleiding
Industrieel en circulair bouwen is een onderwerp binnen het kennisthema over de
woningbouwopgave. Op 26 september 2022 bracht een delegatie van de commissie
voor Binnenlandse Zaken een werkbezoek bouwgroep Dijkstra Draisma in Dokkum. Dit
werkbezoek is gecombineerd met een gesprek, waaraan ook Bouwend Nederland en de
NEPROM deelnamen. Hieronder volgt een verslag, verdeeld over de hoofdthema’s
industrieel bouwen en het bouwtempo (§ 2) en energie en circulariteit (§ 3).
2
Industrieel bouwen en het bouwtempo
Grenzen van industrieel bouwen nog niet bereikt
Tijdens het bezoek is het productieproces aanschouwelijk gemaakt. In de fabriekshal
worden complete gevelonderdelen gemaakt, waardoor op de bouwplaats snel gewerkt
kan worden. Met robots worden steenstrips op een muur geplakt. In principe zijn nog
snellere werkwijzen mogelijk, maar gemeenten kiezen vaak voor de uitstraling van
baksteen. De woningen en andere gebouwen zijn demontabel, maar lang niet allemaal
tijdelijk. Eén voorbeeld betreft een woning die in drie dagen kan worden verwijderd en
herplaatst. Hoewel de basiselementen hetzelfde zijn, is veel variatie mogelijk (zie foto).
In beginsel zou de productie verder opgevoerd kunnen worden door in ploegendienst te
gaan werken.
pagina 2/4
Flexwoningen nog risicovol
Dijkstra Draisma heeft 30 flexwoningen in Dokkum gerealiseerd (deels voor Oekraïense
vluchtelingen), elk van 80 m2. De totale doorlooptijd was vijf maanden; er is gebruik
gemaakt van de zgn. kruimelgevallenprocedure. De locatie is in beginsel voor 10 jaar,
met een (niet geformaliseerde) intentie van de gemeente om nadien een volgende
locatie te vinden. Hiermee heeft het bedrijf een risico genomen. De grond was van het
bedrijf zelf. Het appartementengebouw voldoet aan de eisen voor permanente bouw,
dus hoeft niet per se verwijderd te worden (maar dat kan wel).
Verschillen tussen gemeenten/provincies als belemmering
Volgens de NEPROM is het voor het bouwtempo beter als er minder verschillen zijn in
beleid tussen provincies en gemeenten. Zo hebben provincies elk hun eigen trajecten
(o.a. convenanten) over duurzaamheid. Ook stellen gemeenten vaak, al dan niet in
pilots, extra eisen bovenop het Bouwbesluit.
Geen eenvoudige oplossing voor vasthouden bouwtempo
In het gesprek met NEPROM en Bouwend Nederland bleken er geen eenvoudige
oplossingen te zijn voor de grote uitdagingen in de bouwsector. De bouwstroom lijkt
inmiddels terug te lopen. Veel aannemers komen in de knel met contracten door
stijgende grondstofprijzen. Andere problemen zijn de verslechterende economische
situatie (stijgende rente), tekort aan personeel, stikstof en gebrek aan ambtenaren bij
gemeenten. Verder vraagt de nieuwe wet op kwaliteitsborging, die per 1 januari ingaat,
om aanpassingen. Als oplossingsrichtingen werden genoemd:
werken aan een beter imago van de bouwsector, samen met onderwijsinstellingen;
minder per gemeente of woningcorporatie wisselende eisen;
focus op gemakkelijker te realiseren projecten (in plaats van ingewikkelde
binnenstedelijke projecten), eventueel splitsen van projecten;
afspraken in het Bouwberaad over verdeling van de risico’s;
garantiestelling door het rijk bij tijdelijke woningen.
pagina 3/4
3
Energie en circulariteit
Integrale aanpak bouwen, installaties en beheer
Dijkstra Draisma liet voorbeelden van projecten zien die hoog scoren op het gebied van
energie. Kenmerkend is de integrale aanpak, waarbij het bedrijf ook de installaties
realiseert en het onderhoud en beheer daarvan. Daarom wordt gekeken naar de total
cost of ownership, en is er grondige kwaliteitsborging (testen).
BENG-normen kunnen strenger
Volgens berekeningen van het bedrijf zijn ook met een nieuwbouwwoning die aan de
BENG-normen (Bijna EnergieNeutrale Gebouwen) voldoet de energiekosten nog relatief
hoog (ca € 210 per maand). Mogelijke winst zit in betere luchtdichtheid en extra
zonnepanelen (voor de BENG-norm zijn maar twee of drie panelen nodig).
Ook volgens de NEPROM ligt de BENG-norm voor de meeste gebouwtypen te laag.
Winst is mogelijk op diverse aspecten, onder andere meer zonnepanelen en
gebalanceerde ventilatie in plaats van gevelroosters.
Energiepositieve woningen
De woningen in het project Buurblok wekken meer energie op dan ze verbruiken (over
de hele levensduur 17 ton CO2-positief). Elementen zijn onder meer een eigen
duurzaam warmtenet, zonnepanelen en twee elektrische deelauto’s die als batterij
worden gebruikt. Bewoners verdienen per maand circa € 25 euro met energie.
Dubbele CO2-winst met lisdodde
Een recent initiatief van Dijkstra Draisma is het telen van lisdodde (de ‘sigarenplant’)
en toepassing daarvan als isolatiemateriaal; de isolatiewaarde is vergelijkbaar met
cellulose. Overigens worden ook hennep en vlas toegepast. Teelt van lisdodde draagt
pagina 4/4
ook bij aan het voorkomen van bodemdaling op veengronden en dus van CO2-emissies.
Er is voldoende potentie voor opschaling; een hectare lisdodde is voldoende voor 10
woningen.
Warmtepompen: soms individueel, soms collectief
Uit testen van (lucht-)warmtepompen blijkt dat het rendement in de praktijk vaak lager
is (bijv. 30%) dan de fabrikant aangeeft. Daarom zijn goede afstelling en instellingen
van belang. Soms is een collectief warmtesysteem gunstiger. Zo zijn 132 bestaande
woningen in de Wielenpôlle, een volkswijk in Leeuwarden, energetisch verbeterd, en is
gekozen voor een collectief systeem met twee warmtepompen en voorraadboilers. De
cv-ketel en gasaansluiting zijn verwijderd.
Zoeken naar juiste indicatoren duurzaamheid
Als nadeel van de MPG (MilieuPrestatie Gebouwen) ziet Dijkstra Draisma dat het weinig
zegt over de CO2-impact. Het bedrijf ondersteunt het recente manifest van Gideon en
de Dutch Green Building Council, dat pleit voor verbetering van het
milieuprestatiestelsel op basis van een CO2-budget. Daarbij wordt ook de CO2-footprint
van bouwmaterialen meegenomen. Het bedrijf vindt daarnaast de (internationaal
geaccepteerde) LCA-methodiek (levenscyclysanalyse) een belangrijk uitgangspunt.
NEPROM toont zich bezorgd over het Nieuwe Normaal, de nieuwe benchmark die het
ministerie van BZK laat ontwikkelen voor circulair bouwen. Leden zijn kritisch over deze
nieuwe methodiek die diverse aspecten omvat zoals energie, aanpasbaarheid en
milieuprestatie. Aandachtspunt is ook de afstemming met de EU-normen.
Conservatisme bij diverse partijen
Diverse voorbeelden van conservatisme in de bouw, maar ook bij andere partijen,
werden genoemd:
Dijkstra Draisma probeert boeren en banken te overtuigen van het verdienmodel
van lisdodde voor boeren, wat vooralsnog lastig is, onder meer omdat de financiële
waarderingsmodellen van banken hier niet op toegesneden zijn;
Houtbouw is relatief onbekend; zo komen verzekeraars soms met extra eisen
(sprinklerinstallaties);
Als isolatiemateriaal zijn partijen meer gewend aan bijvoorbeeld steenwol;
Welstandseisen (bijvoorbeeld de genoemde uitstraling van baksteen).