38e vergadering, dinsdag 6 februari 2024

De voorzitter:

Ik open de vergadering.

De voorzitter:

Aan de orde is het mondelinge vragenuurtje. Een hartelijk woord van welkom aan de minister van Justitie en Veiligheid. Fijn dat u bij ons bent. Ik geef graag het woord aan mevrouw Michon-Derkzen van de fractie van de VVD.

Ik hoor dat het volk schreeuwt om een gedicht. Om 15.00 uur heb ik iets prachtigs voor u klaarstaan. Luister en huiver dan. Maar eerst even mevrouw Michon-Derkzen.

Mevrouw Michon-Derkzen (VVD):

Voorzitter. Slechts een paar weken geleden stond ik hier tijdens het vragenuur over de klimaatdemonstratie van Extinction Rebellion op Schiphol. Vandaag sta ik hier opnieuw met vragen over een demonstratie, maar dan over die van de boeren. Wat deze demonstraties met elkaar gemeen hebben? Beide groepen demonstranten overtreden stelselmatig de wet, met een blind geloof in het doel waarvoor ze strijden. Dat doel rechtvaardigt voor hen het negeren van de regels die we met elkaar hebben afgesproken.

Voorzitter. We zagen de afgelopen dagen dat de boeren werkelijk alle registers opentrekken. Hun acties grenzen aan terreur: puin op de wegen, intimidatie van bestuurders, brandende hooibalen, illegaal vuurwerk dat wordt afgestoken en zelfs asbest dat in vlammen opgaat. Dat zorgt voor levensgevaarlijke situaties op de weg — we lazen over een botsing op de A50 — maar ook voor gevaar voor gezondheid en milieu, door de schadelijke stoffen die met de rook vrijkomen.

Voorzitter. Een hele kleine groep militante actievoerders maakt zich zorgen, maar dat doet juist tekort aan de grote groep die zich terecht zorgen maakt over hun toekomst. Dit heeft helemaal niets meer met demonstreren te maken. Zoals ik eerder al heb gedaan, stel ik de minister hier vandaag opnieuw de volgende vraag. Wanneer durft het kabinet nou eens het onderscheid te maken tussen demonstreren en het verstoren van de openbare orde? We kunnen toch niet toestaan dat het demonstratierecht wordt misbruikt om wetten te overtreden?

Voorzitter. Natuurlijk staat de politie er weer, zoals altijd. Zij staat er weer om te de-escaleren, ten koste van het goede werk in de wijk en op ander vlak dat zij ook moet doen. Ik wil de minister dus vragen: staat het OM er nu ook? Hoe werken de politie en het Openbaar Ministerie nu samen?

De identificatie van de daders is een groot probleem, zoals we eerder hebben besproken. Worden deze — zogenaamde, wil ik zeggen — boerendemonstranten die zich schuldig hebben gemaakt aan strafbare feiten nu geïdentificeerd en daadwerkelijk vervolgd? Zo nee, wat is er dan nodig voor die identificatie?

Daarbij laat ik het, voorzitter.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Dank u wel, voorzitter. Wat we gisteren hebben gezien, gaat echt alle perken te buiten. En helaas blijft het niet beperkt tot de acties van gister. Mevrouw Michon-Derkzen noemde al een aantal voorbeelden. We zien boerenprotesten waarbij er brand wordt gesticht of gevaarlijke stoffen op wegen worden gedumpt. We zien XR-demonstraties waarbij er keer op keer openbare wegen worden bezet, mensen zich vastlijmen aan het wegdek en zich verzetten tegen de politie. We zien demonstraties, dit weekend nog in mijn eigen stad, waar leuzen worden gescandeerd als: "Dood aan Rutte. Dood aan Biden."

Voorzitter. Ik sta hier echt met veel woede en frustratie. Ik vraag me namelijk echt af waar we mee bezig zijn. Wat heeft dit te maken met gewoon demonstreren? Dit zijn toch voorbeelden van misdrijven? Ik roep dan ook alle burgemeesters op, als het bevoegde gezag — zij zijn degenen die daar moeten optreden — om echt alles op alles te zetten om dit soort acties te voorkomen, inderdaad door middel van politie-inzet. Ik heb later vandaag ook een spoedoverleg met de top van het Openbaar Ministerie en de top van de politie. Ik wil weten hoe zij tot nu toe hebben opgetreden. Ik weet dat er sinds gisteravond tot vanochtend twee arrestaties zijn geweest. Ik ga ervan uit dat er indien nodig meer mensen van hun bed worden gelicht. Maar ik wil weten wat er nog meer nodig is om te kunnen handelen bij dit soort taferelen, want de maat is wat mij betreft helemaal vol.

Ik ben het volledig eens met mevrouw Michon-Derkzen: het onderscheid tussen demonstreren, illegale acties en misdrijven moet echt heel strak en heel helder worden. Dat moet in de eerste plaats lokaal gebeuren, maar als daarvoor iets van ons als politiek, zoals wij hier zitten, of van mij als minister nodig is, dan sta ik daar ook voor. Demonstreren moet kunnen, maar wat er nu gebeurt, kunnen we gewoon echt niet meer accepteren. Ik kan het ook niet meer uitleggen.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Ik ben het ermee eens. Dit is gewoon niet meer uit te leggen. Ik ben zeer bereid om ook in andere landen, bijvoorbeeld in het VK, te kijken wat zij doen, of wij daar iets van kunnen leren en of we dat kunnen invoeren. Ik ben samen met Binnenlandse Zaken met die brief bezig en hoop dat die er zo snel mogelijk is. Wij doen daar echt alles aan. De collega van Binnenlandse Zaken en ik gaan ervan uit dat die brief er begin maart ligt. En anders krijgt mevrouw Michon-Derkzen wat mij betreft eerder — uiterlijk binnen twee, drie weken — een reactie van mij op dat onderzoek naar hoe ze het bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk doen. We moeten ons veel strakker opstellen, juist om het demonstratierecht te beschermen, om met elkaar te voorkomen dat we publiekelijk aan selectieve verontwaardiging gaan doen en om onze politiemensen en het Openbaar Ministerie te beschermen. Want die moeten ook handhaven bij misdrijven, en die willen dat ook. Vandaar ook mijn oproep aan de burgemeesters. Maar van mijn kant doe ik ook mijn deel.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Ik neem aan dat de heer Boswijk met "hoe moeilijk moet het zijn?" niet bedoelt dat de politie en het OM niet kunnen handhaven. Op het moment dat de kentekens worden verwijderd, moet men vervolgens inderdaad op basis van beeldmateriaal achterhalen wie die lui zijn. Laten we niet onze handhavers afvallen. Ik weet zeker dat de heer Boswijk de vraag niet zo bedoelde, maar ik ga echt voor ze staan. Er wordt gehandhaafd. Als mensen dat frustreren, of dat nou is omdat ze hun duimen zo schroeven dat ze geen bewijs kunnen achterlaten, zoals we op Schiphol hebben gezien, of omdat ze hun kenteken weghalen, dan nog zullen ze opgespoord worden en van hun bed gelicht worden, als het aan mij ligt en zeker ook als het aan het Openbaar Ministerie en de politie ligt.

Het gaat erom — daarover gaat ook mijn overleg vandaag met ze — wat je nog meer nodig hebt om vervolgens ook te kunnen handelen. Het gaat namelijk steeds mis op het punt dat mevrouw Michon-Derkzen aangaf. Is het een demonstratie? Is het illegaal? Wat is het? Wat we gisteravond hebben gezien, is gewoon een misdrijf. Dat zijn misdrijven. Gelukkig zijn er vandaag al twee mensen opgepakt. Zo nodig zullen meer mensen van hun bed worden gelicht. Daar kun je nooit genuanceerd over praten. U weet van mij, voorzitter, dat ik ook vind dat als je in Amsterdam op straat rondloopt en scandeert dat Rutte dood moet en dat Biden dood moet … Hoezo loop je door? Hoezo word je niet opgepakt? Dat wil ik weten. Ik ben daar echt ongelofelijk klaar mee.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Dat is inderdaad bij vorige acties gebeurd. Ik zal vragen of ze daar cijfers van hebben en of ik die kan delen. Ik zal hier ook het volgende zeggen. Dat de Kamer er klaar mee is en dat ik er klaar mee ben; waarvan akte. Het gaat erom dat er vervolgens lokaal wordt gehandhaafd. Ik zie dat ik online tot de orde word geroepen door onder anderen de heer Sneller, zo van "ga nou zorgen dat mensen worden gepakt". Ik geef het Openbaar Ministerie niet de opdracht om mensen te arresteren, want dat doe je niet in een rechtsstaat. Dan geef je niet dat soort aanwijzingen. Het gaat erom dat wij hier met elkaar vaststellen wat zij nodig hebben en dat we vervolgens datgene aanbieden wat men nodig heeft. Daarom roep ik burgemeesters ook op om te handelen. Ik roep iedereen ook op om niet selectief verontwaardigd te zijn. Elke actie die anderen in gevaar brengt, elke actie die het recht op demonstreren totaal ondermijnt, verdient onze verontwaardiging en ons handelen.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

"Er is bijzonder weinig gebeurd om dit te verhinderen." Ik vind dat nogal wat, als je weet hoeveel politieagenten hun vrije dagen inleveren om ervoor te zorgen dat ze vervolgens wel kunnen handhaven en dat mevrouw Bromet wel veilig over straat kan. U merkt dat ik het gewoon heel makkelijk vind dat dit ergens anders over de schutting wordt gegooid, in dit geval bij zeer hardwerkende politiemensen die hun vrije dagen inleveren. Jawel, mevrouw Bromet heeft wel gezegd: bijzonder weinig gedaan om te verhinderen. Ik heb het opgeschreven.

Wat doe ik vervolgens als mensen bedreigd worden? Dit is helaas de werkelijkheid van ongelofelijk veel mensen op dit moment. Dat kan komen door agressieve lui die zeggen namens de boeren te spreken, wat ik trouwens betwijfel. Maar om wie het ook gaat: wij staan altijd op voor onze mensen en voor onze parlementariërs en bewindspersonen, zodat die vrijuit kunnen spreken. Ik vind het verschrikkelijk dat in de twee jaar dat ik minister ben, en in de jaren daarvoor, het aantal dreigementen en het aantal mensen die bedreigd worden en beveiligd moeten worden, toeneemt. Ik werk dag en nacht om ervoor te zorgen dat de beveiligers klaarstaan en dat we er voor mensen zijn. Ik zorg ook dat ik dit soort dingen veroordeel op het moment dat ze gebeuren. Als er sprake is van selectieve verontwaardiging, doe ik niet alsof er niks tegen wordt gedaan of alsof het een minder erg is dan het ander; dat is het namelijk niet.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Dat hoeft mevrouw Bromet mij niet te vertellen. Ik vind het verschrikkelijk voor haar dat ze dit heeft meegemaakt. Ik leef er elke dag mee, net als verschillende collega's, helaas. Daarom moeten we één front vormen tegen wie het ook zijn die vinden dat ze ons kunnen bedreigen.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Vervolging gebeurt. Het gebeurt daar waar het op dat moment mogelijk is, of mensen worden later van hun bed gelicht. Dat is vorig jaar bij boerendemonstraties gebeurd. Ik zeg "boerendemonstraties", maar ik vind écht dat deze mensen het voor de hele sector verpesten. Het is niet aan mij als minister van Justitie en Veiligheid — dat weet ik — maar het stoort me dat ik dat woord moet gebruiken. Het is gebeurd bij XR en bij andere demonstraties.

Ik ga vandaag met het Openbaar Ministerie en de politie het volgende bespreken. Ik roep burgemeesters hier ook toe op. Zij moeten mij duidelijk maken wat er nog meer nodig is om onderscheid te kunnen maken tussen de volgende zaken. Wanneer valt iets onder de Wet openbare manifestaties? Is het een demonstratie? Demonstraties mogen namelijk ook schuren en grenzen overgaan. Maar ook dat moet nog steeds binnen kaders gebeuren. Dat is niet grenzeloos. In welke gevallen maken groeperingen echt misbruik van ons demonstratierecht, maar zit het Openbaar Ministerie misschien klem omdat de rechter dan uiteindelijk zal zeggen: nee, dat zal op basis van de Wom mogelijk zijn? Die discussie hebben we hier vaker gehad.

Ik vind dat we op een punt zijn beland waarbij we dit gewoon niet meer kunnen uitleggen. Mensen en groepen maken hier een verdienmodel van. We weten dat groeperingen op pad gaan om te doen alsof ze demonstreren, terwijl hun hele verdienmodel is om gearresteerd te worden. Er zijn zo veel politiemensen die daarbij aan het werk worden gezet. Dat geldt ook voor het Openbaar Ministerie en officiers van justitie. Vervolgens staan ze dan weer buiten en begint het een week later weer. Daar zal mijn gesprek ook over gaan.

Er worden inderdaad mensen gearresteerd. Vanochtend is dat gebeurd, naar aanleiding van gisteren. Ik neem aan dat er meer zullen volgen, als dat nodig is. Het is ook bij XR gebeurd. Dan nog voelt u bij mij de frustratie. Ik weet zeker dat die frustratie net zo wordt gevoeld bij politie en justitie. Op die manier zal ik hen vragen wat ze nog meer nodig hebben. Ik ben zelf de eerste die hier staat als ik daar de Tweede Kamer bij nodig heb.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Mevrouw Faber moet dit gewoon niet doen. Zij moet dit echt niet doen! Ik sta hier elke keer. Ik ben er superduidelijk over. Selectieve verontwaardiging staat niemand, mevrouw Faber. Ik doe daar niet aan mee.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Zeker.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Ik heb daar geen kwaad woord over gezegd. Dat is hoe het is. De rechter zegt: dit valt onder de Wet openbare manifestaties. Stel dat wij vervolgens met elkaar het volgende zouden concluderen, of dat ik er op dit moment zo naar kijk. Valt dit er echt onder of zijn het mensen die met een illegale bezetting, illegale acties of zelfs misdrijven, misbruik maken van dat recht en de wet? Moeten we dan niet op een gegeven moment zeggen: dan gaan we daar veel strakker onderscheid in inbrengen, zodat het Openbaar Ministerie kan optreden en de rechter andere gronden heeft? Want ook die kaders schetsen wij. Als dat heel makkelijk was en dat met een memootje gefikst was, hadden we dat allang gedaan, maar dat is het niet. Ondertussen beschermen de politie, het Openbaar Ministerie en de rechters op dezelfde manier de vrijheid van demonstratie, wat ook mag schuren. Maar mijn stelling zou inmiddels zijn dat daar door mensen echt bewust misbruik van wordt gemaakt. Laten we dat toe, met de taferelen die we inmiddels zien? De reden waarom je wilt demonstreren … Ik kan er als mens wat van vinden en politiek kan ik er wat van vinden, maar als minister van JenV heb ik daar niks van te vinden, en dat ga ik ook nooit doen. Maar op het moment dat je er misbruik van maakt — het maakt mij nog steeds niet uit welk argument je hebt — is dat gewoon niet meer aan de orde. Ik vind dat het te veel door elkaar loopt en dat er een te groot grijs gebied is ontstaan, waardoor we nu in de ellende zitten die ik niet zou willen. Dat was mijn punt.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Precies.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Dat vind ik 'n goed punt. Dat zal ik meenemen. Ik zal daar in een van de brieven die ik zojuist al heb toegezegd, op terugkomen. Ik vind het een goed punt, dus ik zal het vandaag agenderen. Zodra ik daar meer informatie over heb, deel ik dat met de Kamer.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Dat is een inhoudelijke vraag waar ik niet over ga. Ik heb eerlijk gezegd ook echt geen idee wat daar gebeurd is. Terug naar het begin van de vraag van mevrouw Ouwehand; het is waar: wat we gisteren hebben gezien, zijn misdrijven. Het lijkt mij terecht, zeg ik van een afstandje, want ik ga er niet over, dat er mensen zijn gearresteerd. Het lijkt mij ook terecht dat, als er meer nodig is, mensen van hun bed worden gelicht. Wat XR betreft, ik vind dat een illegale bezetting. Ik vind dat men daar inmiddels een verdienmodel van maakt en misbruik maakt van het recht op demonstreren. Dat is een worsteling. Het blijft keer op keer terugkomen. Het is nu iets terugkerends, waar heel veel politiecapaciteit naar uitgaat, waardoor ik me afvraag wie je hier nu mee helpt. Ik bemoei me niet met de inhoud, maar als degene die verantwoordelijk is voor de politie-inzet in algemene zin, vind ik dat ik op een gegeven moment moet zeggen: ook hier moeten we kijken of dit onder gewoon demonstreren valt of dat je hier iets ziet terugkomen in een bepaald ritme en patroon waardoor je kunt zeggen dat het iets anders is. Maar het onderscheid dat mevrouw Ouwehand aan het begin van haar vraag maakt, is heel terecht, zeker gezien de beelden van gisteren. Het maakt wel dat ik vind dat die allebei inmiddels niet meer onder demonstreren vallen, maar wel met allebei een andere kwalificatie op dit moment.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Mevrouw Helder weet — ik herhaal: ik weet dat ze de vraag anders bedoelt — dat er gewoon mensen van XR en de boeren zijn vervolgd. Zij zijn van hun bed gelicht. Zij zijn voor een rechter gebracht. Mensen krijgen straf. We moeten niet — dat was niet haar insteek — met elkaar het beeld hebben of laten ontstaan dat dat niet gebeurd. Het volgende is gebeurd. Er is een enorm grijs gebied ontstaan, waarbij wel jurisprudentie is en waarbij de rechter tot nu toe zegt: ik ga hiervoor geen straf opleggen. Dat zeggen ze gewoon op basis van de wetgeving, dus dat snap ik ook nog wel.

Maar wat krijg je dan? Dan krijg je een enorm frustrerende situatie, die volgens mij voor niemand goed is. Dat zal het gesprek zijn. Wat doe je in dat grijze gebied — ik zeg als niet-jurist "het grijze gebied", maar er zijn vast betere benamingen voor — om te voorkomen dat dit een kat-en-muisspel wordt dat uiteindelijk niemand iets oplevert en ontzettend veel politiemensen heel veel tijd en energie kost? Ik heb ze echt op andere zaken nodig. Ik gun ze bovendien ook hun vrije dagen; ik weet dat mevrouw Helder dat ook doet.

Dat zal dus onderdeel zijn van het gesprek. Ik geef geen aanwijzingen. Dat was ook niet de vraag, maar het is duidelijk: dat ga ik ook niet doen. Maar ik wil wel weten: wat heb je nodig om te kunnen handhaven? We moeten ook niet vergeten dat het uiteindelijk een lokale bevoegdheid is. Ik vraag dus ook aan burgemeesters: wat heb je nog meer nodig? Want treed op! Het kan niet zo zijn dat in onze straten wordt gescandeerd dat Biden dood moet of dat mensen zich dagenlang vastplakken aan snelwegen. Op een gegeven moment is het klaar. Ik heb gewoon geen woorden voor wat we gisteravond hebben gezien.

De voorzitter:

Dan gaan we luisteren naar mevrouw Beckerman. Zij stelt een vraag aan de staatssecretaris van Financiën, die zo goed is om de minister van Infrastructuur en Waterstaat even te vervangen. Een hartelijk woord van welkom aan de staatssecretaris. Ik geef graag het woord aan mevrouw Beckerman.

Mevrouw Beckerman (SP):

Dank u wel. Goedemiddag. Al jarenlang vervuilt Chemours de omgeving van Dordrecht. Al jarenlang worden mensen blootgesteld aan gevaarlijke stoffen, zoals pfas. Het maakt mensen ziek. Groenten en fruit uit eigen tuin mag je er niet eten, net als eieren van eigen kippen. Dat is al jarenlang bekend. Bij Chemours is het zeker bekend. In 1984 wist de voorganger van het bedrijf al van de gevaren, maar die gevaren werden verzwegen. Winst ging boven veiligheid. Al acht jaar lang demonstreren inwoners voor de poort van Chemours. Zaterdag deden ze dat voor de 200ste keer. Mijn grote complimenten voor al het uithoudingsvermogen van deze activisten. De rechter greep in: Chemours is aansprakelijk gesteld.

Dan de andere kant. Het kabinet doet al jarenlang veel te weinig om inwoners en werknemers te beschermen. Gister kwam er een indringend stuk van Follow the Money bij. Zij stellen: "Vervuilende pfas-fabriek Chemours betaalde geen winstbelasting dankzij "cynische constructie"." Dat kon vanwege een bekende belastingconstructie met hun dochterbedrijf in Zwitserland. Chemours kreeg volgens Follow the Money vanaf 2018 meer geld van de fiscus terug dan het betaalde, en ging er zo'n 6 miljoen euro op vooruit. Dat mag misschien volgens belastingregels van de opeenvolgende kabinetten, maar experts noemen dit immoreel en zien dit als een agressieve manier om belasting te ontwijken. De top van Chemours is ervandoor met de winst en het belastinggeld, maar de samenleving blijft achter met de ellende.

Ik heb in de eerste termijn één vraag aan het kabinet. Klopt het artikel van Follow the Money?

Staatssecretaris Van Rij:

Voorzitter. De nadruk in het artikel van Follow the Money ligt op transfer pricing, oftewel de prijzen die onderdelen van bedrijven die behoren tot hetzelfde concern aan elkaar in rekening brengen, volgens het artikel in dit geval in Zwitserland en Nederland. Dan geldt bij transfer pricing de hoofdregel in het fiscale recht dat je dat moet doen op zakelijke basis, op zakelijke voorwaarden: at arm's length principle. Dat is ook vastgelegd in regels van de OESO en in Nederlandse regels als gevolg van die OESO-regelgeving. Sterker nog, sinds 2016 — verschillende Nederlandse kabinetten en ook het Nederlandse parlement hebben hieraan meegewerkt — is er sprake van country-by-country reporting. Dat wil zeggen dat het bedrijf een verzwaarde documentatieverplichting heeft — niet alleen dit bedrijf maar ook andere bedrijven — wat betreft de informatie die ze aan de Belastingdienst geven. Met ingang van 1 juli volgend jaar zal die ook openbaar gemaakt moeten worden.

In die zin is er, terecht, steeds meer transparantie en ligt er een zware verantwoordelijkheid bij ieder bedrijf. In zijn algemeenheid heeft Nederland in de afgelopen acht jaar 35 maatregelen genomen om belastingontwijking tegen te gaan, maar daar ga ik nu niet heel veel over zeggen. Verschillende kabinetten hebben dat beleid met steun van het parlement voortgezet. Dan hebben we het natuurlijk over de OESO-regelgeving, waar ik net aan refereerde, maar ook over de EU-regelgeving. Soms zetten wij een kop op de EU-regelgeving. Nederland heeft zelfs twintig maatregelen extra genomen.

Last but not least. Ik ben zelf, maar dat is niet nieuw, groot voorstander van de zogenaamde tax governance code. Die houdt in dat bedrijven zelf aangeven wat hun belastingpolitiek is en daar transparant over zijn. Er zijn 40 Nederlandse bedrijven die dat doen. Daarmee voorkom je dit soort artikelen. Ik weet dat Amerikaanse bedrijven daarin veel terughoudender zijn, maar wij zitten hier in Nederland. Wij kunnen dat niet verplicht opleggen, maar VNO-NCW, de ngo's, het ministerie van Financiën en ook deze staatssecretaris van Financiën zijn daar groot voorstander van.

Echt antwoord op uw vraag: ik mag op basis van de wet, artikel 67 AWR, geen informatie geven over individuele belastingplichtigen, noch bedrijven, noch personen. Dat is de geheimhoudingsplicht.

Staatssecretaris Van Rij:

Ik vervang dan wel de staatssecretaris van IenW, maar ik sta hier echt primair als staatssecretaris van Financiën. Over de morele agenda qua fiscaliteit heb ik u zojuist antwoord gegeven. Ik vind het heel belangrijk dat bedrijven heel duidelijk maken wat hun belastingpolitiek is, inclusief belastingconstructies. Ik heb ook weleens gezegd dat je niet alles wat kan en mag, ook moet doen als bedrijf. Daarmee geef ik geen concreet antwoord op deze concrete casus, maar daar zit wel een ... Dat is ook de ontwikkeling in de afgelopen vijftien jaar sinds de financiële crisis.

Ten aanzien van de overige beleidsonderdelen, daar zit u nog veel beter in dan ik. U weet natuurlijk precies wat het Openbaar Ministerie, het waterschap en de omliggende gemeenten gedaan hebben en wat mijn collega van IenW hierover gezegd heeft. Dus ja, er lopen behoorlijk wat procedures tegen dit bedrijf op het andere terrein.

Staatssecretaris Van Rij:

Ik blijf bij wat ik zojuist gezegd heb. Overigens wil ik een misverstand wegnemen. U zei in een bijzin dat er geen aanslagen worden opgelegd, maar ook aan dit soort bedrijven worden aanslagen opgelegd. De Belastingdienst heeft ook een aparte groep die zich met transfer pricing bezighoudt. Ik wil wel even helder hebben dat dit bedrijf natuurlijk zijn aanslagen krijgt. Maar de vraag die hier gesteld is, gaat over het gebruik van regelgeving. De Belastingdienst zal altijd kijken naar de laatste regels. Ik heb aangegeven dat de transfer-pricingregels aanzienlijk zijn aangescherpt en ook in de publiciteit liggen.

Staatssecretaris Van Rij:

In alle eerlijkheid kan ik die vraag nu niet beantwoorden. Die zal ik per omgaande doorspelen naar mijn collega van IenW.

Staatssecretaris Van Rij:

Ik begrijp deze vraag. Nogmaals, ik kan niet inhoudelijk op de individuele positie van het bedrijf ingaan. Dat begrijpt u ook. Dat heeft u zojuist gezegd. Gaat u er maar van uit dat dit bedrijf als het om transfer pricing gaat, net zo goed als alle andere bedrijven, goed onder de loep wordt genomen door degene die daarvoor verantwoordelijk is. Dat is de Belastingdienst, meer in het bijzonder de inspecteurs die gespecialiseerd zijn in transfer pricing. Meer kan ik er nu niet over zeggen. Mochten er echt onregelmatigheden zijn, dan wordt er vanaf dat niveau ingegrepen.

Staatssecretaris Van Rij:

Ja, daar rapporteren wij natuurlijk zeer periodiek de Kamer over. Sterker nog, we hebben regelmatig een commissiedebat Financiën waarbij het thema belastingontwijking is. Ik ben gaarne bereid om binnenkort weer zo'n debat aan te gaan, als dat wordt aangevraagd. Wij zien dat Nederland echt effectief is geweest, bijvoorbeeld aan het feit dat kapitaalstromen die vroeger via nagenoeg lege vennootschappen door Nederland gingen, drastisch zijn teruggeschroefd. Dat is bijvoorbeeld het gevolg van de invoering van de roerende voorheffing of van de voorheffing op, nu nog, rente en royalties en vanaf 1 januari jongstleden op dividenden.

Wij rapporteren daar dus zeer regelmatig over. We zijn ook van de lijsten af. We worden niet meer aan de schandpaal genageld door de Europese Commissie, de OESO of het IMF, en dat zijn toch instanties die heel kritisch kijken naar dat beleid.

Zijn we klaar? Nee, we zijn nooit klaar. Er wordt op dit moment in de Europese Unie gesleuteld aan een ontwerprichtlijn over de brievenbusvennootschappen. Ik heb ook al tegen de Kamer gezegd dat het mij veel effectiever lijkt als we daarover op EU-schaal tot overeenstemming komen. Mijn verwachting is dat België daar iets mee doet tijdens zijn voorzitterschap, maar mocht dat niet zo zijn, dan komen wij echt wel weer terug bij u om te kijken of we niet toch iets met een kopgroep moeten doen, of misschien unilateraal.

Staatssecretaris Van Rij:

Ik wil in het antwoord op de vraag van de heer Grinwis eerst noemen dat ik uiteraard alle begrip heb voor alles wat er wordt gezegd over milieu en dat het bedrijf daar … Dat betreft inderdaad andere instanties. Er is ook gevraagd of het kabinet daar nog wat meer aan gaat doen. Daar ligt echt een heel groot maatschappelijk vraagstuk. Maar ook dit bedrijf heeft als belastingplichtige natuurlijk het recht om behandeld te worden zoals ieder ander bedrijf. Het kan niet zo zijn dat doordat je op een terrein iets doet dat niet alleen het daglicht niet kan velen, maar ook in strijd zou zijn met wetgeving, je daar ook fiscaal de prijs voor moet betalen. Ik denk dat we het daarover eens zijn. Ik zie de heer Grinwis instemmend knikken. Dat wilde ik toch wel gezegd hebben.

Dan terug naar zijn vraag. Ik heb al gezegd dat de Belastingdienst en in het bijzonder de inspecteurs die zich bezighouden met transfer pricing — dat is echt een coördinatiegroep, dus dat zijn gespecialiseerde inspecteurs — dit natuurlijk scherp op het netvlies hebben staan. Sterker nog, die zijn precies op de hoogte van dit soort structuren. U vroeg of dit bedrijf wel of niet een ruling heeft. Dat weet ik op dit moment niet, maar ik ben graag bereid om die informatie te geven. Ook daar geldt dat ik me aan de geheimhoudingsplicht te houden heb. Maar het is vervolgens aan de Kamer om iets met die informatie te doen.

Staatssecretaris Van Rij:

Ik wil het kort houden, want ik heb het al eerder gezegd: het is de maatschappelijke verantwoordelijkheid van bedrijven om die belasting te betalen die ze moeten betalen. In mijn optiek, en dan herhaal ik wat ik zojuist gezegd heb, moet je daar als bedrijf heel transparant over zijn. Er zijn bedrijven die daarin een heel goed voorbeeld geven, die precies uitleggen wat ze doen. Dat geldt wat mij betreft voor ieder bedrijf dat in Nederland gevestigd is; niet alleen voor een Nederlands bedrijf met een hoofdkantoor hier, maar ook voor bedrijven waarvan het hoofdkantoor in het buitenland zit. Het is ook de verantwoordelijkheid van de fiscalisten van dat bedrijf om de CFO en CEO daarop te wijzen. Want in die zin leven we echt in een andere samenleving dan pakweg vijftien jaar geleden.

Staatssecretaris Van Rij:

Wat hier nu gevraagd wordt, kan dus niet. De premisse is namelijk dat het bedrijf zich niet aan de wet zou houden, dat het bedrijf fiscaal iets zou doen wat niet zou deugen. Ik heb ook gezegd: de gespecialiseerde inspecteurs zitten daar bovenop. Dus mijn antwoord op die vraag is nee. Het toezicht en de controle liggen echt bij de Belastingdienst en niet bij de staatssecretaris. Er is ook een oude gouden regel, namelijk de Wibo van de Lindedoctrine uit de jaren tachtig. Een van mijn voorgangers, de heer Koning, ging zich, op verzoek van de heer Wibo van de Linde, bemoeien met de aangifte van de heer Wibo van de Linde. Dat kostte hem bijna de kop. Toen is de afspraak gemaakt dat een staatssecretaris zich nóóit inhoudelijk mag bemoeien met een zaak van een particulier, noch met een zaak van een bedrijf. Uiteraard doet hij dat wel met het algemene beleid, zoals het transferbeleid.

Staatssecretaris Van Rij:

Ik ben verantwoordelijk voor de belastingen. Ik wil echt het beeld wegnemen dat wij niet de wet kunnen handhaven als het mogelijkerwijs om een constructie gaat. Dat doet de Belastingdienst, dat doet de Belastingdienst dagelijks. Er is een aanname gedaan in dit artikel. Die kunnen we nu niet meteen tot waarheid verheffen. U mag er wel van uitgaan dat dit bedrijf, net zo goed als alle andere bedrijven die gebruikmaken van transfer pricing, niet alleen op het netvlies staat, maar ook heel goed gecontroleerd wordt. Dat is echt iets anders dan de handhaving van de milieuwetgeving. Die twee dingen moeten we niet aan elkaar koppelen.

Staatssecretaris Van Rij:

Laat ik beginnen met te stellen dat ik echt met u van mening verschil. Nederland is geen belastingparadijs. Nederland is geen belastingparadijs maar een heel fatsoenlijk land waar we een vennootschapsbelastingtarief hebben van 25,8% en een effectief belastingtarief van 23%. We zijn nu 10 jaar bezig met 33 maatregelen, waarvan 20 Nederlandse maatregelen, om de belastingontwijking via Nederland tegen te gaan. Ik ga niet mee in het frame dat Nederland een belastingparadijs is; dat is echt een achterhaald frame. Dat is één. Ik wil daar graag verder een debat over voeren als de commissie Financiën mij uitnodigt om over belastingontwijking te komen praten.

Staatssecretaris Van Rij:

Ja, want anders ga ik weer in herhaling vallen. Ik koppel het een niet aan het ander. De Belastingdienst ziet zeer nauw toe op dit soort structuren. Ik heb erover gezegd wat ik erover gezegd wilde hebben.

Staatssecretaris Van Rij:

Dan had ik het beter moeten aanscherpen. Wat ik wilde zeggen is: Nederland heeft een heel fatsoenlijke belastingwetgeving. Ik antwoordde op de stelling dat Nederland een belastingparadijs was. U trekt het nu naar het andere aspect. Het wil niet zeggen dat er in Nederland geen dingen gebeuren. Dit is heel ernstig. Het is niet voor niks dat verschillende overheidsinstanties in actie komen voor wat er allemaal gebeurt. Toen ik die uitspraak deed, ging het mij om de stelling dat Nederland een belastingparadijs zou zijn, want dat is feitelijk niet juist. Nederland heeft er alles aan gedaan met de hulp van het parlement — dat betreft de Tweede en Eerste Kamer in verschillende samenstellingen — om belastingontwijking tegen te gaan. Dat geldt heel nadrukkelijk ook voor mijn ambtsvoorgangers. Zo was het bedoeld en excuses ervoor als ik de indruk gewekt zou hebben dat wij in alle opzichten een fatsoenlijk land zouden zijn.

Staatssecretaris Van Rij:

Dan ga ik echt hetzelfde antwoord geven als de vorige keer. Ik zeg u nog een keer toe dat ik uw verzoek zal overbrengen aan degene die in het kabinet daarvoor en ook voor de uitvoering van die motie verantwoordelijk is. Daar hoort u nog van. Ik blijf nu even op het terrein waarover u de vragen gesteld had, namelijk de belastingen.

De voorzitter:

Ik geef graag het woord aan de heer Ergin van de fractie van DENK, die een vraag gaat stellen aan de staatssecretaris van OCW. Het woord is aan de heer Ergin.

De heer Ergin (DENK):

Dank u wel, meneer de voorzitter. Racistische opmerkingen over zwarte mannen, mensen en moslims, roepen dat vrouwen "dit seizoen niet meer zwanger mogen worden", spugen op collega's en hen bij de keel grijpen; dit zijn slechts enkele voorbeelden van de walgelijke grensoverschrijdende gedragingen die worden genoemd in het commissierapport over de landelijke publieke omroep. Bijna 1.500 medewerkers hebben gereageerd en bij sommige afdelingen is meer dan 80% van de medewerkers getuige geweest van pesterijen, intimidatie, seksisme, discriminatie en racisme. Dit extreem hoge aantal meldingen geeft aan dat de problemen structureel zijn.

De publieke omroep heeft gefaald bij het creëren van een veilige werkomgeving. Sterker nog, de commissie concludeert dat er vaak — ik moet zeggen: heel vaak — is weggekeken door mensen die met name in hogere functies zaten en die juist de taak hadden om toezicht te houden. Daarom heet het rapport niet voor niets "Niets gezien, niets gehoord, niets gedaan". Wat DENK betreft is die titel zeer terecht.

In de eerste reactie van de staatssecretaris was de houding wat DENK betreft te afhoudend. De staatssecretaris zei: "Het is aan de werkgevers. Ik ga niets afdwingen". Ik verwacht eigenlijk meer van een stelselverantwoordelijke, ook omdat het hier niet gaat om zomaar werkgevers maar om werkgevers die genieten van publiek geld. Daarom zou ik aan de staatssecretaris willen vragen wanneer er een kabinetsreactie komt. Gezien de ernst van het rapport ben ik ook benieuwd naar de eerste reactie van de staatssecretaris. Ik zou met name willen weten hoe zij kijkt naar de cultuur van angst en discriminatie en wat zij nu van plan is.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Voorzitter. Zoals ik afgelopen donderdag heb aangegeven, ligt er een buitengewoon stevig rapport. De heer Ergin zegt dat zelf ook terecht. Je kunt eigenlijk niet anders dan schrikken als je kijkt naar de ernst, de aard, de omvang en de intensiteit van hetgeen Van Rijn heeft geconstateerd bij de publieke omroep.

Ik denk ook dat het geen pas geeft; laat ik daarmee beginnen. Ik heb in ieder geval ongelofelijk veel respect voor de melders die de moed en het lef hebben gehad om zich bij de commissie-Van Rijn te melden, omdat we op die manier inzichtelijk hebben gekregen wat er aan de hand is. Ik vind het op zijn plek om die melders ook vanaf hier te erkennen en om iedereen die op dit moment nog rondloopt met buikpijn, op te roepen alsnog zijn stem te laten horen, want net als u … Nou, niet net als u, voorzitter, maar …

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Precies, de heer Ergin. Ik corrigeerde mezelf omdat ik me realiseerde dat ik niet via de voorzitter sprak, terwijl dat hier wel het gebruik is volgens mij.

Net als Van Rijn en velen hier in de zaal vind ik dat grensoverschrijdend gedrag niet bij de publieke omroep thuishoort. Nergens niet: niet bij de publieke omroep en ook niet in andere sectoren. Zeker wanneer er sprake is van een publiek gefinancierde instelling moeten we optreden. Dat is ook precies de reden waarom ik vorige week meteen de omroepen en de NPO gevraagd heb om met een plan van aanpak te komen, om inzichtelijk te krijgen welke maatregelen zij daadwerkelijk gaan nemen om ervoor te zorgen dat we dat grensoverschrijdend gedrag zo goed en zo snel mogelijk kunnen terugbrengen. Een veilige werkplek is namelijk iets wat voor iedereen zou moeten gelden en wat vanzelfsprekend zou moeten zijn.

Ik verwacht ook dat in dat plan van aanpak nadrukkelijk aandacht is voor nazorg voor de mensen die zich gemeld hebben. Sommigen van hen hebben nog steeds slapeloze nachten vanwege hetgeen hen is overkomen. Ik verwacht ook van de omroepen dat ze inzage geven in hoe zij daadwerkelijk iets gaan doen met de cultuur op de werkvloer.

De heer Ergin noemde net al de titel van het rapport: Niets gezien, niets gehoord, niets gedaan. Het heet niet voor niets zo. Dat "niets gezien" en "niets gehoord" gaat heel erg over de cultuur op de werkplek. Het "niets gedaan" gaat heel nadrukkelijk over het al dan niet ingrijpen door de leidinggevenden op het moment dat er meldingen of signalen kwamen en de manier waarop ze daarmee om zijn gegaan.

Natuurlijk is het zo dat de onduidelijkheid over rollen, taken en verantwoordelijkheden, met name in het toezicht, de situatie bij de omroepen niet geholpen heeft. Die onduidelijkheid is de melders niet ten dienste geweest. Maar de wijze waarop het stelsel is ingericht, is in onze ogen nooit, maar dan ook nooit, een argument om als werkgever geen verantwoordelijkheid te nemen voor het zorgdragen voor een veilige werkplek. Dat is ook precies de reden waarom ik hen daarop gewezen heb.

Nogmaals, ik ga volgende week met hen in gesprek om zekerheid te krijgen over hoe ze daarmee omgaan. Uiteindelijk is de discussie over het stelsel, de rollen en de taken ook ingegeven door wat de commissie-Van Geel daar al over heeft gezegd. Ook zij hebben, weliswaar om andere redenen, aangegeven dat die diffuusheid niet wenselijk is. Maar dat is, denk ik, een gesprek dat op een ander moment thuishoort.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Voor een deel heeft de heer Ergin daarin natuurlijk van harte gelijk. Op het moment dat je zelf onderdeel bent van het probleem, is het de vraag of jij ook de oplossing kunt dragen voor het probleem. Ik denk alleen dat hier sprake is van een veel breder probleem, waarbij een aantal van de hoofdrolspelers inmiddels al vertrokken is in de afgelopen periode. Ik denk ook dat het in eerste instantie aan de werkgevers, in dit geval vaak de raden van toezicht van de omroepen, is om te zorgen dat daar daadwerkelijk ook leidinggevenden zijn die ook kunnen aanpakken. Dat wil niet zeggen dat daar vanuit ons totaal geen verantwoordelijkheid is; dat is ook precies de reden waarom ik heb gevraagd aan de publieke omroepen, zowel de NPO als de individuele omroepen, om met een plan van aanpak te komen waarbij ze ook echt inzichtelijk maken, niet alleen op hoofdlijnen maar met concrete acties, hoe zij ervoor gaan zorgen dat er daadwerkelijk het verschil gemaakt gaat worden.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Voorzitter. Ik ben als staatssecretaris stelselverantwoordelijk, maar daarmee ben ik nog niet werkgever. Dat is het ingewikkelde van de situatie waarin wij ons op dit moment bevinden. We zien inderdaad dat het toezicht beter moet. We zien ook dat de diffuusheid in rollen, taken en verantwoordelijkheden niet geholpen heeft, maar dat doet uiteindelijk niets af aan de verantwoordelijkheid die omroepen en de NPO hebben om gewoon te zorgen voor een veilige werkplek. Dat is immers niet alleen iets wat in de mediasector speelt. Dit speelt op veel meer plekken een rol en ik denk dat wij in de eerste plaats werkgevers erop moeten aanspreken dat ze die verantwoordelijkheid nemen.

Dan is het nog steeds zo dat we met elkaar moeten bekijken op welke wijze we het toezicht georganiseerd hebben en of dat ook helpt op het moment dat we met dit soort situaties te maken hebben. Ik denk dat Van Rijn constateert dat dit onvoldoende gewerkt heeft. De aanbeveling waar u naar verwijst, is een aanbeveling die zeker onderdeel van het gesprek zal zijn, maar wij zijn uiteindelijk niet de enige die vanuit het stelsel naar de publieke omroep kijkt. Daar zitten meerdere toezichthouders in die verantwoordelijkheid moeten nemen.

Ik ga er eigenlijk vanuit dat alle aanbevelingen van Van Rijn buitengewoon serieus genomen worden door de NPO en de omroepen en dat daar ook acties aan gekoppeld worden. Dat is precies de reden waarom ik hun gevraagd heb om met een stevig plan van aanpak te komen, met concrete acties die snel ingezet kunnen worden, zodat we hopelijk zo snel mogelijk een veilige werkplek voor iedereen kunnen organiseren.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Ik denk dat u de rol overschat die in het huidige bestel bij de staatssecretaris ligt. Ik denk dat dit een heel goede reden is om met elkaar het gesprek aan te gaan, om te zien of we in de inrichting van het huidige bestel voldoende instrumenten hebben om daadwerkelijk op deze manier te kunnen handelen. Ik denk dat Van Geel in zijn advisering naast het grensoverschrijdende gedrag en de problematiek die daarmee te maken heeft, ook nog een aantal redenen noemt waarom je naar het bestel moet kijken. Daar moeten we invulling aan geven. Daarover hebben wij bij de begrotingsbehandeling met elkaar van gedachten gewisseld, of in ieder geval hebben we in sommige debatten daarover van gedachten gewisseld. We hebben afgesproken dat er dit eerste kwartaal nog een ambtelijke verkenning komt over hoe om te gaan met het advies van de commissie-Van Geel. Ik kan me heel goed voorstellen dat we, gezien de urgentie die ook door dit rapport op tafel gekomen is, dat gesprek snel met elkaar zullen voeren.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Ik heb hun gevraagd nog komende week bij mij langs te komen om inzage te geven in hoe ze daarmee omgaan. Ik denk ook dat van hen verwacht mag worden dat ze daar snel werk van maken. Ik zie ondertussen trouwens ook dat omroepen dit rapport zelf buitengewoon serieus nemen en er ook mee aan de slag gaan. Ik vind het moeilijk om daar een termijn aan te hangen, omdat ik op dit moment niet kan overzien waarmee ze precies willen komen, en ook niet kan inschatten of dat voldoende of onvoldoende is. Ik wil uw Kamer prima toezeggen — dat is ook een toezegging op de vraag of ik met een kabinetsreactie zou willen komen — om daar in de kabinetsreactie op in te gaan. Het is wel verstandig om nog even scherp te maken dat het rapport tot stand gekomen is in opdracht van de NPO, niet van het kabinet. Ik wil u toezeggen dat ik ondanks dat met een kabinetsreactie op het rapport zal komen.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

Ik denk dat we in ieder geval met het rapport van Van Rijn in de hand kunnen constateren dat er onvoldoende prikkels zijn geweest om de situatie zoals Van Rijn die omschrijft te kunnen voorkomen. Dat is een gegeven dat mij, toen ik het rapport las, pijn deed. Dat is iets wat je bij uitstek wil proberen te voorkomen. Dat gezegd hebbende, denk ik dat we nog steeds moeten constateren dat het stelsel an sich geen reden is voor werkgevers om te zeggen dat ze niet een verantwoordelijkheid hebben op die werkplek. Ik denk dat het geen recht doet aan die verantwoordelijkheid om te stellen dat het stelsel daar de oorzaak van is. We kunnen ook kijken — dat is de discussie die ik net ook voerde — op welke wijze we het stelsel zouden kunnen aanpassen. Daarmee wordt het makkelijker om het toezicht te verbeteren en ook eerder in te grijpen.

Staatssecretaris Gräper-van Koolwijk:

De commissie-Van Geel heeft op ons verzoek gekeken op welke wijze het stelsel beter zou kunnen. Daar zitten ook een groot aantal aanbevelingen in die hierover gaan. Ik zou daarvoor graag naar het rapport van de commissie-Van Geel willen wijzen. Het gaat er hier volgens mij vooral om dat de omroepen rekenschap geven van de enorme intensiteit en omvang die het rapport-Van Rijn boven tafel heeft getoond. Dat is ook wat ik van de omroepen vraag. Dat rapport heeft laten zien dat het niet iets is van één omroep, maar dat er in de volle breedte iets aan de hand is met de cultuur in Hilversum, waar werk van gemaakt moet worden. Dat is een van de redenen waarom ik niet alleen de omroepen gevraagd heb om met een plan van aanpak te komen, maar ook de NPO, vanuit de overkoepelende verantwoordelijkheid die ze hebben, gevraagd heb hoe zij hiermee omgaan en hoe zij hun interne toezicht op de omroepen hebben georganiseerd om te zien en te voorkomen dat we in dit soort structurele cultuurproblemen terechtkomen. Op die manier gaan we daarmee op de korte termijn aan de slag. Op de lange termijn zal er echt een discussie moeten zijn over het stelsel, maar dat is een discussie die we hier in de Kamer met elkaar moeten voeren.

De voorzitter:

Ik stel voor zo dadelijk ook te stemmen over de volgende aangehouden moties:

• de motie-Dassen c.s. (21501-02, nr. 2805);
• de motie-Paulusma (36410-XVI, nr. 60);
• de moties-De Hoop c.s. (36410-XII, nrs. 36 en 37).

Ik zie de heer Van Baarle bij de interruptiemicrofoon staan.

De heer Van Baarle (DENK):

Dank u wel, voorzitter. Zou ik alstublieft mijn motie ...

De voorzitter:

Onder welk agendapunt staat uw motie?

De heer Van Baarle (DENK):

Onder punt 10, de stemming over een motie ingediend bij het dertigledendebat over het Nationaal Programma tegen Discriminatie en Racisme. Het betreft de motie-Van Baarle c.s. (30950, nr. 357), over een voorstel voor hoe het instituut van de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme zal worden gecontinueerd. Zou ik die met uw welnemen mogen aanhouden?

De voorzitter:

Prima, dan vervalt de stemming onder heel punt 10 op de stemmingslijst. De heer Gabriëls heeft nog een vraag.

De heer Gabriëls (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel. U moet het toch echt gaan proberen met een zachte g.

De voorzitter:

Dat kan ik echt niet; dat is aangeboren.

De heer Gabriëls (GroenLinks-PvdA):

De motie op stuk nr. 73 (36410-XII) van het WGO Water wordt een weekje aangehouden.

De voorzitter:

Dat is die onder agendapunt 3, op de eerste pagina, over moties ingediend bij het wetgevingsoverleg over water.

De heer Gabriëls (GroenLinks-PvdA):

Ja, dat klopt.

De voorzitter:

Om te beginnen wil ik nog even "dank je wel" zeggen tegen de Facilitaire Dienst. Die heeft dit weekend — wat zeg ik, vier dagen lang — honderden en honderden werkplekken verhuisd.

De voorzitter:

We mochten dit gebouw vier dagen niet in. We telden de uren, natuurlijk. Bij terugkomst zaten we allemaal op een andere plek. Al onze spulletjes, schilderijtjes en prullenbakken staan gewoon weer op die nieuwe plek. Alleen met het papier is iets aan de hand, geloof ik. Maar daarover komt het Presidium in spoedzitting bijeen, kan ik u vertellen.

Vanmiddag gaan we praten over de begroting Defensie. Dat debat wordt natuurlijk voorgezeten door ondervoorzitter Kamminga, dus dat komt allemaal goed. We praten dan over oorlog en vrede. Daarom wil ik deze parlementaire week openen met het gedicht Vrede van Leo Vroman.

Komt een duif van honderd pond,

een olijfboom in zijn klauwen,

bij mijn oren met zijn mond

vol van koren zoete vrouwen,

vol van kirrende verhalen

hoe de oorlog is verdwenen

en herhaalt ze honderd malen:

alle malen zal ik wenen.

Sinds ik mij zo onverwacht

in een taxi had gestort

dat ik in de nacht een gat

naliet dat steeds groter wordt,

sinds mijn zacht betraande schat,

droogte blozend van ellende

staan bleef, zo bleef stilstaan dat

keisteen ketste in haar lenden,

ben ik te dicht en droog van vel

om uit te zweten in gebeden,

kreukels knijpend evenwel,

en 'vrede' knarsend, 'vrede, vrede'.

Kom vanavond met verhalen

hoe de oorlog is verdwenen,

en herhaal ze honderd malen:

alle malen zal ik wenen.

Aldus Leo Vroman, die deze maand tien jaar geleden is overleden. Wij denken aan hem.

Iets geheel anders. We hebben maar liefst acht pagina's stemmingsplezier voor u. Daar gaan we eens even goed voor zitten.

Let goed op, we slaan een paar moties over.

Mevrouw Bromet, het woord is aan u.

De voorzitter:

Heel goed. Uw opmerking zal in de Handelingen worden opgenomen.

Dan de motie op stuk nr. 31. We slaan er een paar over, let op.

Mevrouw Hirsch.

De voorzitter:

Heel goed. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet.

Mevrouw Teunissen.

De voorzitter:

Heel goed. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet.

Mevrouw Podt.

De voorzitter:

Dan is dat bij dezen voor de eeuwigheid opgenoteerd.

Ik zei aangehouden, maar de motie is aangenomen, aangenomen, aangenomen! Mevrouw Ouwehand, komt het ooit nog goed tussen ons?

De voorzitter:

Toe maar.

De voorzitter:

Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet.

De heer Tjeerd de Groot.

De voorzitter:

Heel goed. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet. Mevrouw Vedder.

De voorzitter:

Ook hiervoor geldt dat ik het stenogram zal doorgeleiden naar het kabinet. De heer Flach.

De voorzitter:

Ze krijgen het nog druk, maar ook hier zal ik het … O, ik hoor dat de motie op stuk nr. 69 is aangehouden. We zijn even in verwarring. De motie op stuk nr. 69 is aangehouden. U bedoelt waarschijnlijk de moties op stukken nrs. 70 en 71. Ja, want anders snapt het kabinet er niks van, hè. Ik bedoel: we moeten ze wel een beetje gek maken, maar ook weer niet té.

De stemming onder dit punt is daarmee vervallen.

De voorzitter:

Ik constateer dat de leden van de fracties van de SP, GroenLinks-PvdA, Volt, de PvdD, D66, NSC, de SGP, de ChristenUnie en het CDA … We kunnen de uitslag niet vaststellen. Het is hetzelfde als vorige week, meneer De Hoop.

De voorzitter:

Ja … Vol verwachting klopt ons hart.

De voorzitter:

Nee … Nee hoor, dat zagen we al aankomen. Met alle soorten van plezier.

We gaan hoofdelijk stemmen. Graag stilte in de zaal, graag stilte in de zaal. We beginnen bij nummer 26. Wie is de gelukkige? Dat is de heer Claassen.

De voorzitter:

Gefeliciteerd, meneer De Hoop. Het duurt even, maar dan heb je wel wat.

Meneer De Hoop.

De voorzitter:

Eén fractie stemde anders dan vorige week.

De voorzitter:

Dit kunt u niet over uw kant laten gaan, meneer De Hoop!

Ik schors enkele ogenblikken en dan gaan we naar de regeling van werkzaamheden.

De voorzitter:

Op de tafel van de Griffier ligt een lijst van ingekomen stukken. Op die lijst staan voorstellen voor de behandeling van deze stukken. Als voor het einde van de vergadering daartegen geen bezwaar wordt gemaakt, neem ik aan dat daarmede wordt ingestemd.

De voorzitter:

Aan de orde is de regeling van werkzaamheden.

Op verzoek van de fractie van D66 benoem ik in de contactgroep Verenigde Staten het lid Paternotte tot lid.

Ik stel voor om toe te voegen aan de agenda het tweeminutendebat Armoede- en Schuldenbeleid (CD d.d. 01/02), met als eerste spreker het lid Synhaeve van D66.

De voorzitter:

Dan geef ik graag het woord aan de heer Van Baarle van de fractie van DENK.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter, dank u wel. De humanitaire situatie in Gaza wordt steeds nijpender. Het geweld van de Israëlische regering houdt maar aan. We lezen berichten over een massagraf dat ontdekt zou zijn. Volgens de fractie van DENK blijft er reden om zo snel mogelijk een apart debat te organiseren over de schrijnende situatie in Gaza. Daarom graag het verzoek om het reeds ingeplande, althans op de lijst staande dertigledendebat om te zetten naar een meerderheidsdebat en om dat zo snel mogelijk in te plannen.

De voorzitter:

Prima. Dan gaan we kijken of daar een meerderheid voor is. Mevrouw Piri van GroenLinks-PvdA.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter, steun voor dit verzoek.

De heer Brekelmans (VVD):

Voorzitter. We hebben volgende week een begrotingsbehandeling Buitenlandse Zaken en daar zal dit uitgebreid aan de orde komen. Dus geen steun.

De heer De Roon (PVV):

Geen steun, om dezelfde reden als die van de heer Brekelmans.

De heer Veldkamp (NSC):

Geen steun, om dezelfde reden.

De heer Krul (CDA):

Geen steun.

De heer Tuinman (BBB):

Geen steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter, geen steun. Het kan prima volgende week aan de orde komen bij de begroting.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter, steun voor een apart debat. Ik denk alleen dat het realistisch is dat het na de begroting komt.

De heer Eerdmans (JA21):

Geen steun.

De heer Flach (SGP):

Geen steun, om dezelfde reden als die van de heer Brekelmans.

Mevrouw Teunissen (PvdD):

Steun.

Mevrouw Dobbe (SP):

Steun.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid.

De heer Van Baarle (DENK):

Helaas.

De voorzitter:

Dank u wel.

Dan mevrouw Tielen als voorzitter van de commissie Financiën, met een mededeling.

Mevrouw Tielen (VVD):

Precies, en daarom doe ik het even hier vanachter de interruptiemicrofoon. Hedenavond organiseert de commissie Financiën een wetgevingsoverleg om de suppletoire begroting over de lening aan TenneT met elkaar te bespreken. Het kabinet heeft de beide Kamers van het parlement gevraagd om die behandeling voor 1 maart af te ronden. Wij willen dus eigenlijk graag op donderdag kunnen stemmen over de wet die we vanavond behandelen. Mijn vraag is of dat kan.

De voorzitter:

Prima. Ik kijk even of daartegen bezwaar bestaat. Dat is niet het geval. Wij boeken dat dus gewoon in.

Dan de heer Ergin van DENK. Ik zie hem niet in de zaal, maar de heer Van Baarle neemt de honneurs waar. Hij rent zelf even naar het spreekgestoelte; dat wordt helemaal gewaardeerd.

De heer Van Baarle (DENK):

Excuus. Ik neem het verzoek van de heer Ergin inderdaad waar, want hij bereidt op dit moment nog even het debat voor dat hij straks gaat voeren over de begroting van Defensie. Er zijn berichten naar boven gekomen van de onderwijsinspectie dat mbo's amper werk zouden maken van het uitbannen van stagediscriminatie. Dit bericht bevreemdde ons omdat er een mbo-pact is gesloten om daar juist werk van te maken. Daarom zouden wij graag een debat hierover voeren met de minister van OCW en uiteraard vragen wij via deze weg ook om een kabinetsreactie op deze bevindingen van de onderwijsinspectie.

Mevrouw Tseggai (GroenLinks-PvdA):

Steun, voorzitter.

Mevrouw Martens-America (VVD):

Voorzitter. Er staat op 14 april een mbo-debat. Wij zouden dit dus graag daarin bespreken.

De heer Krul (CDA):

Ja, liever bij het commissiedebat Mbo. Geen steun.

De heer Paternotte (D66):

Stagediscriminatie is een heel groot probleem. Dat is een van de belangrijke redenen waarom dat commissiedebat Mbo apart georganiseerd wordt. Wat ons betreft moeten we het daar dus een belangrijk onderdeel van maken.

De heer Idsinga (NSC):

Bij het commissiedebat. Geen steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Geen steun voor een plenair debat. Het kan prima in de commissie. Natuurlijk wel steun voor het verzoek om een brief.

De heer Tuinman (BBB):

Commissiedebat, geen steun.

De heer Flach (SGP):

Idem: commissiedebat, geen steun.

Mevrouw Dobbe (SP):

Ook commissiedebat.

De heer Blaauw (PVV):

Wat de heer Tuinman zei: geen steun.

Mevrouw Teunissen (PvdD):

Ook het commissiedebat.

De voorzitter:

Ik heb slecht nieuws voor u, meneer Van Baarle.

De heer Van Baarle (DENK):

Niet eens 30 leden, hè? Helaas.

De voorzitter:

Nee.

De heer Van Baarle (DENK):

Toch dank aan de collega's die het verzoek wel steunden.

De voorzitter:

U bent een gentleman.

De heer Pierik van de fractie van BBB.

De heer Pierik (BBB):

Voorzitter. In ongeveer tien EU-landen, ook in Nederland, zien we dat de boeren nadrukkelijk van zich laten horen. Boeren worden echt tot ellende en wanhoop gedreven. Er moet echt iets meer perspectief komen voor de agrarische sector. Deugdelijk Europees beleid helpt boeren en dat moet ook in het EU-beleid centraal komen te staan. Zoals mevrouw Von der Leyen terecht zei over het huidige beleid: het moet verder gaan dan louter rendementsverlies. Daarom het verzoek om met de ministers van LNV en voor Natuur en Stikstof een debat te plannen over de inzet van Nederland bij de veranderende landbouwplannen van Von der Leyen. Graag ook een Kamerbrief met een reactie op het artikel in De Telegraaf van vandaag over Von der Leyen.

Mevrouw Bromet (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Ik zou er nu al een heleboel over willen zeggen …

De voorzitter:

Nou, nou …

Mevrouw Bromet (GroenLinks-PvdA):

… maar dat doe ik niet. Ik steun gewoon het debat van harte.

De voorzitter:

Heerlijk. Dan weten we genoeg.

De heer Van Campen (VVD):

Voorzitter. De dilemma's en zorgen zijn bekend. Vorige week hebben we er twee dagen over gedebatteerd. Volgende week staat er een commissiedebat gepland. Geen steun voor het debat.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Er is zojuist gestemd over moties over de begroting waarbij dit onderwerp aan de orde kwam. Volgende week is er een prachtig commissiedebat, dus geen steun voor een plenair debat. De zorgen zijn groot, maar dit kan prima daar.

De heer Tjeerd de Groot (D66):

Steun voor het debat, voorzitter.

De heer Idsinga (NSC):

Bij het commissiedebat graag.

De heer Flach (SGP):

Ik herken de wanhoop en de urgentie, maar ik sluit me aan bij de collega's Grinwis en Van Campen.

Mevrouw Vedder (CDA):

Ik voel die wanhoop zelf ook, maar we hebben vorige week twee dagen hierover gedebatteerd en dat doen we volgende week weer. Dat is wat mij betreft de plek om het te doen.

Mevrouw Nijhof-Leeuw (PVV):

Steun, maar wel graag eerst een brief van het kabinet.

De heer Van Baarle (DENK):

We hebben inderdaad pas de begroting van LNV gehad en er komt een commissiedebat. Geen steun.

Mevrouw Dobbe (SP):

Geen steun om dezelfde reden.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Voorzitter. Onze zorgen zijn niet precies dezelfde als die van de BBB, maar we steunen het debat en dan gaan we daarin met elkaar van gedachten wisselen.

De voorzitter:

Ik stel vast dat u een meerderheid heeft.

Dan mevrouw Ouwehand van de Partij voor de Dieren. "O ja", zegt ze.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Ja, voorzitter, dank u wel. Het zou toch jammer zijn als ik niet zou vragen naar de formatie?

De voorzitter:

Waar zouden we zijn zonder u?

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Waar zouden we zijn? De heer Plasterk heeft gezegd dat we uiterlijk maandag een verslag krijgen. Ik ga dus niet vragen om een tussenverslag. Maar we maken ons natuurlijk wel zorgen om de openheid die we wel zien via kinderachtige berichtjes op Twitter of via het fluistercircuit van De Telegraaf.

Daarom het volgende verzoek. Als het verslag van de heer Plasterk komt, zou ik het fijn vinden als hij klare wijn schenkt, vooral over de rechtsstaat. De Staatscommissie rechtsstaat heeft een brief gestuurd. De voorzitter van die commissie heeft terecht gezegd dat de cultuur waarin de Grondwet functioneert misschien nog wel belangrijker is dan wat er op papier staat. En daar zit natuurlijk de crux. Dat gaat over het democratisch ethos, waarover het hier in de Kamer al vaak is gegaan. Ik wil heel graag het verzoek doen of de informateur wil reflecteren op de adviezen van de staatscommissie en de uitspraken van de voorzitter. Dan hoop ik dat we een helder verslag krijgen en dat we met elkaar kunnen spreken over de vraag of de rechtsstaat nog wel veilig is.

De voorzitter:

Heel goed. Ik zal dit doorgeleiden naar hem. Zullen we het zo doen?

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Dank u wel.

De voorzitter:

Heel goed. De laatste spreker in de regeling is mevrouw Kathmann van de fractie van GroenLinks-PvdA.

Mevrouw Kathmann (GroenLinks-PvdA):

Dank, voorzitter. Kinderen tot en met 6 jaar brengen al ongeveer 100 minuten per dag online door, jongeren 6 uur. We kennen de goede kanten: het is leuk, ze maken er vrienden en ze leren er veel. Maar we kennen ook de schaduwkanten. Die gaan van afpersing tot pesten en noem maar op. Vandaag komen wetenschap en organisaties met concrete voorstellen om kinderrechten online beter te borgen. Daarom vraag ik graag samen met de heer Ceder van de ChristenUnie een debat aan om in debat te gaan over online kinderrechten.

De voorzitter:

We gaan even kijken of daar een meerderheid voor is.

De heer Markuszower (PVV):

Interessant onderwerp. Laten we eerst een reactie van het kabinet afwachten. Dan kunnen we misschien in de commissie bekijken of we het daar kunnen behandelen.

De heer Sneller (D66):

Steun voor het verzoek. Het lijkt me goed om de staatssecretaris van VWS dan ook uit te nodigen.

De heer Krul (CDA):

Geen betere dag om dit debat aan te vragen dan Safer Internet Day. Dit is een heel belangrijk onderwerp; van harte steun.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Een belangrijk onderwerp. Ik herinner het me nog uit de tijd dat ik voorzitter mocht zijn van de mooie commissie Digitale Zaken, maar volgens mij kan het prima in commissieverband.

De heer Six Dijkstra (NSC):

Zeer relevant onderwerp, maar ook wij denken dat het beter in commissieverband besproken kan worden.

Mevrouw Teunissen (PvdD):

Van harte steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Er staan al een aantal commissiedebatten gepland, onder andere over digitale rechten en ethiek, maar het onderwerp is dusdanig van belang dat we een apart debat daarover wel steunen. Steun dus.

Mevrouw Keijzer (BBB):

Graag bespreken in commissieverband, dus geen steun.

De heer Flach (SGP):

Graag in de commissie, geen steun.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid, mevrouw Kathmann.

Mevrouw Kathmann (GroenLinks-PvdA):

Is er nog een dertigledendebat?

De voorzitter:

We kunnen een dertigledendebat inbrengen.

Mevrouw Kathmann (GroenLinks-PvdA):

Dan zet ik hem graag op de dertigledendebatlijst.

De voorzitter:

Dat wordt volgend jaar dinsdag dan, maar dan bent u ook echt de eerste.

Mevrouw Kathmann (GroenLinks-PvdA):

Ja.

De voorzitter:

Tot zover de regeling van werkzaamheden.

De voorzitter:

Aan de orde is de begroting van het ministerie van Defensie. Ik heet de leden van harte welkom. Ik heet uiteraard ook de beide bewindspersonen, de minister en de staatssecretaris, van harte welkom. Ik zie een aantal mensen op de publieke tribune; uiteraard ook van harte welkom aan u en aan de mensen die dit elders kijken. Begrotingen doen we in meerdere termijnen, zoals gebruikelijk. Wat altijd afwijkt bij begrotingen is dat we deze verspreiden over twee dagen en niet allemaal op dezelfde dag afronden. Dat doen we nu ook. We zitten relatief ruim in de tijd. We hadden eigenlijk voor dit debat zes interrupties staan. Ik wil daar wel enige coulance in betrachten, maar dan doe ik ook een beroep op u om uw interrupties niet te lang te doen. Als dat wel zo is, houd ik misschien wel strikt aan die zes interrupties vast. Voordat we echt beginnen, geef ik het woord aan de heer Erkens, die ik zie staan. Hij spreekt namens de VVD.

De voorzitter:

Ik kijk even naar de bewindspersonen. Die zie ik knikken, dus zij gaan dat doen. Dan zien we die brief tegemoet.

De voorzitter:

Dan hebben we bij dit debat ook nog twee maidenspeeches. De eerste bijdrage is meteen al een maidenspeech en daarvoor nodig ik de heer Pool uit. Hij spreekt namens de PVV. Zoals altijd bij maidenspeeches wensen wij hem heel veel plezier en succes. Na de speech zal ik even schorsen, meneer Pool, zodat u de felicitaties van de collega's in ontvangst kunt nemen. U heeft het woord.

De heer Pool (PVV):

Voorzitter, dank u wel. Beste minister, beste staatssecretaris, geachte leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. De Nederlandse krijgsmacht kent een roemrijke historie die zich uitstrekt over eeuwen. Zonder de bereidheid van onze Nederlandse militairen om het vaderland te beschermen zou Nederland lang geleden al hebben opgehouden te bestaan.

Wie vandaag lacherig doet over de wapenfeiten van onze krijgsmacht, kent de geschiedenis niet. Want was het niet onze marine die in 1688 de grootste armada uit haar tijd ter zee bracht, waardoor wij onze stadhouder op de Engelse troon konden plaatsen? En was het niet Napoleon zelf, die in zijn memoires schreef dat hij de Slag bij Waterloo gewonnen zou hebben, als onze soldaten van de Koninklijke Landmacht niet zo dapper tegenover de Franse overmacht bij Quatre-Bras hadden standgehouden? Was het niet onze luchtmacht die in de meidagen van 1940 dusdanig veel Duitse vliegtuigen vernietigde dat de Duitse invasie van Engeland gedoemd was te mislukken?

Voorzitter. Het past niet misschien niet zo bij onze nuchtere volksaard om dit te zeggen, maar ik denk dat de geschiedenis er vandaag de dag heel anders uit had gezien zonder de heldendaden van de mannen en vrouwen van de Nederlandse krijgsmacht. Wij mogen met recht trots op hen zijn.

Voorzitter. Die trots op de Nederlandse krijgsmacht is bij de globalistische elite ver te zoeken. Zij willen geen Nederlands leger meer zien; zij willen een Europees leger. Deze minister van Defensie droomt daarvan en heeft vorig jaar wéér een groot deel van onze landmacht alvast onder Duits bevel gesteld. Ik vind dat een absolute schande.

Voorzitter. Wie vindt het gek dat met zulke bestuurders de eer en trots van onze militairen vandaag de dag zo door het slijk worden gehaald? Zo heeft een partijgenoot van de minister van Defensie ervoor gezorgd dat de rol van het Van Heutszregiment tijdens de nationale Indiëherdenking compleet gemarginaliseerd is. Afgelopen jaar was het Van Heutszvaandel zelfs niet meer welkom op de herdenking. Dat vaandel wordt door de media al als omstreden omschreven.

Ook onze zeehelden van weleer ontkomen niet aan de politiek correcte zelfhaat die dit land teistert. In Rotterdam werd het standbeeld van Piet Hein beklad. Amsterdam noemt onze Michiel de Ruyter een halve slavenhandelaar. In Eindhoven is de naam van Witte de With compleet uit het straatbeeld verdwenen. Deze zeehelden stierven alle drie in zeeslagen om het vaderland te beschermen. Dat zij nu zo door de modder worden gehaald, is echt schandalig. Er zijn mensen die zich afvragen waarom Defensie vandaag de dag een personeelstekort heeft, maar wie wil er nog dienen als je ziet hoe er met jouw voorgangers wordt omgegaan? Want vandaag worden de eer en glorie van onze oorlogshelden uit het verleden bezoedeld, morgen staat de oorlogshelden van vandaag eenzelfde lot te wachten.

Voorzitter. Wie nog wel bij Defensie komt te werken, wordt doodgegooid met al die links-liberale gekte die de organisatie al bijna compleet in zijn greep heeft. Zo stelde een vrouwelijke generaal recentelijk dat zij strijdt tegen het beeld van stoere mannen en vrouwen bij Defensie. Gelukkig maar dat onze generaals zich hiermee bezighouden, want inderdaad, je moet er niet aan denken: stoere mannen en vrouwen bij Defensie. Daar houdt de gekkigheid niet op. Terwijl het Van Heutszvaandel wordt verstopt, wordt wel de regenboogvlag gehesen, moeten onze militairen op diversiteitscursus en worden ze voorgelezen door dragqueens. En waar je vroeger officier kon worden op ons eigen vliegdekschip, de Karel Doorman, kun je nu officier worden op de afdeling diversiteit en inclusie. De linkse mars door de instituties heeft duidelijk ook Defensie bereikt.

Terwijl dit de staat is van ons leger, waarschuwen steeds meer hoge militairen voor een oorlog met Rusland. Zij spreken er zelfs van dat Nederland een oorlogseconomie zou moeten worden. Laat er geen misverstand over bestaan dat de PVV vindt dat onze Nederlandse krijgsmacht op alle scenario's moet zijn voorbereid, dus ook op een eventuele dreiging uit het oosten. Daarom nemen wij onze rol binnen de NAVO ook serieus en steunen wij de missies aan de oostflank van het bondgenootschap. Maar als deze dreiging echt zo realistisch is, waarom hebben deze bewindspersonen Defensie de afgelopen jaren dan zo verzwakt, door grote hoeveelheden munitie en materieel cadeau te doen aan het buitenland?

De militaire steun aan Oekraïne heeft volgens dit kabinet zelf een langdurig negatief effect op de inzetbaarheid van onze krijgsmacht. Dus als er in reactie op de voortdurende provocaties van de Nederlandse regering richting de Russische Federatie onverwachts een aanval komt, dan zitten wij gigantisch in de problemen. Deze bestuurders spelen Russische roulette met onze nationale veiligheid.

Voorzitter. Terwijl onze generaals zich dus blindstaren op het gevaar uit Rusland, waarschuwen Franse generaals juist weer voor een burgeroorlog in eigen land. Zij stellen dat de Franse regering dankzij de eindeloze massa-immigratie de controle over grote delen van Frankrijk al compleet verloren is en dat als ze deze gebieden weer onder Frans gezag willen laten vallen, dit enkel en alleen kan door middel van militair optreden. En terwijl daar die dreiging dus serieus wordt besproken, ontbreekt zo'n scenario hier in alle dreigingsbeelden van Defensie. Sterker nog, deze minister van Defensie stuurt onze militairen niet naar de grens om die illegale massa-immigratie een halt toe te roepen. Nee, zij laat onze militairen op de kazernes letterlijk de bedjes opmaken voor de eindeloze stroom aan gelukszoekers. Konden onze dakloze veteranen maar op dezelfde gastvrijheid rekenen van de minister. Maar nee, daarvoor moeten zij bij het Leger des Heils zijn.

Voorzitter, ik rond af. De visie van de PVV op Defensie is helder: de Nederlandse krijgsmacht is het zwaard en het schild van het Nederlandse volk. Voor zijn vrijheid, zijn veiligheid en zijn bestaansrecht streden generaties militairen in het verleden, strijden generaties militairen vandaag de dag en zullen ook in de toekomst weer generaties militairen strijden. Wij danken al onze soldaten die op dit moment, waar ook ter wereld, hun plicht vervullen. Wij wensen hun heel veel succes en voorspoed bij hun belangrijke werk.

Voorzitter, ik dank u wel.

De voorzitter:

Ik geef het woord aan de heer Erkens namens de VVD.

De heer Erkens (VVD):

Dank u, voorzitter. Voordat ik begin, zou ik graag mijn collega's willen feliciteren met hun maidenspeeches van vandaag: de heer Nordkamp, die volgens mij dadelijk nog komt, en de collega van de PVV die nu achterin de zaal staat. De maidenspeech is een mooie parlementaire traditie. Het is dus mooi om er weer twee bij te wonen.

Voorzitter. In 1989 kwam de Berlijnse Muur ten val. Daarmee werd langzaamaan ook het einde van de Koude Oorlog een realiteit. In de decennia erna hebben westerse democratieën het zogeheten vredesdividend geplukt: minder uitgaven aan defensie en meer ruimte voor andere zaken. Daarmee begon in ons land een periode van circa dertig jaar waarin de uitgaven voor defensie stapje voor stapje afnamen. Eerst werd er gesneden in het vet, daarna in het vlees en uiteindelijk ook in de botten. We hebben als westerse landen zo diep gesneden dat het gebroken geweertje helaas een maar al te passende beeldspraak vormde. We zagen onze veiligheid als te vanzelfsprekend. We dachten dat de hele wereld zo vreedzaam was als West-Europa. We werden naïef. Door de illegale invasie van Rusland in Oekraïne is Europa bruut wakker geschud uit z'n tijdelijke geopolitieke winterslaap. De laatste jaren is er gelukkig een kantelpunt bereikt en gaan onze uitgaven aan defensie weer fors omhoog, naar meer dan 20 miljard euro per jaar.

Voorzitter. We mogen onze veiligheid nooit als vanzelfsprekend zien. Dat betekent dat we ook zekerheid moeten geven aan Defensie, door wettelijk vast te leggen dat de defensie-uitgaven nooit onder de 2% van het bbp zullen duiken. Dit geeft Defensie zekerheid, waardoor er geïnvesteerd kan worden met het oog op de toekomst en voorkomt dat toekomstige regeringen weer fors bezuinigen op defensie. We mogen onze veiligheid niet verwaarlozen.

We hebben alleen geen dertig jaar om die krijgsmacht weer op te bouwen. We hebben maximaal vijf jaar de tijd. Want wat in dertig jaar is afgebouwd, moet in enkele jaren worden opgebouwd. Veel militaire experts geven aan dat Rusland binnen enkele jaren weer een grote bedreiging vormt voor het Europese continent, omdat dan veel van de verliezen in Oekraïne weer zijn gecompenseerd. We hebben dus enkele jaren om de zaken weer op orde te krijgen, en onze slagkracht in NAVO-verband fors te versterken.

Wij moeten er dus voor zorgen dat we over vijf jaar daadwerkelijk voorbereid zijn op alle scenario's. Juist om een dergelijk scenario en conflict te voorkomen, moet onze krijgsmacht sterk genoeg zijn om een potentiële agressor af te schrikken. Dat betekent nogal wat. Dat betekent dat de eerstvolgende Defensienota gericht moet zijn op de komende drie, vier, vijf jaar en de bijbehorende moeilijke keuzes. Het moet niet een boodschappenlijstje zijn van nieuwe wapensystemen in de jaren dertig. Welke prioriteiten moeten er gesteld worden, om over vijf jaar gereed te staan voor alle mogelijke scenario's? Waar moeten we op versnellen en wat zal dan misschien ook langer gaan duren, als we moeten prioriteren? Graag een reactie van de minister hierop.

Daarnaast zien we in Nederland veiligheid te vaak als alleen de verantwoordelijkheid van Defensie. Onze nationale veiligheid is de komende jaren niet alleen een taak voor Defensie, maar juist een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor onze samenleving.

De heer Erkens (VVD):

Ik kan daar heel kort over zijn: ja, dat moeten we doen. Dat was toevallig het volgende stukje in mijn inbreng waar ik naartoe ging, dus ik zal er dadelijk nog wat meer over zeggen.

De heer Erkens (VVD):

Misschien komt er nu een onnodige interruptie. Het is aan hem om dat te riskeren.

De heer Erkens (VVD):

Volgens mij hangen er aan de motie wel financiële consequenties, want alle voorbereidingen voor de aanschaf van tanks tot het moment van de stap met financiële consequenties zijn eigenlijk al genomen. Dat bleek ook uit de beantwoording van de vragen die binnenkwam. Wij vinden dat er zo snel mogelijk werk gemaakt moet worden van de aanschaf van tanks. Dat moet dan wel structureel geborgd worden in het budget voor Defensie. Ik ben op dit moment huiverig voor het volgende. Dat betekent echter niet dat je er jaren mee moet wachten. Als je er nu voor kiest om de stap te zetten binnen de huidige begroting, betekent dat waarschijnlijk dat andere projecten tijdelijk op de lange baan gezet moeten worden. Ik zou u willen vragen welke dat dan zijn.

De heer Erkens (VVD):

Het is een retorische vraag.

De heer Erkens (VVD):

Ik had het erover dat veiligheid een gezamenlijke verantwoordelijkheid is voor onze samenleving. Het is van belang dat iedereen weet wat er van ze verwacht wordt tijdens een crisis en welke maatregelen in welke sectoren genomen moeten worden. We zagen immers bij de coronacrisis hoe kwetsbaar Nederland was, met bijvoorbeeld enorme tekorten aan medische hulpgoederen. In de Koude Oorlog waren er scenario's en draaiboeken uitgewerkt met hoe we omgingen met verschillende dreigende situaties en hoe we Nederland daarbij veilig hielden. Hoe gaat Nederland om met zaken als mobilisatie? Welke strategische voorraden van voedsel, energie, grondstoffen en andere cruciale zaken moeten er aangelegd worden en wiens verantwoordelijkheid is dat? Hoe wordt de burgermaatschappij betrokken bij crisisoefeningen? Deze draaiboeken moeten tijdig klaarliggen en er moet op geoefend worden de komende jaren. Graag een reactie van de minister of ze bereid is dit de komende periode te laten uitwerken. In Finland doen ze dit trouwens nog op een zeer professionele manier. Misschien kan Finland geraadpleegd worden bij het uitwerken hiervan, want waarom het wiel opnieuw uitvinden als een partnerland dit al ontzettend goed kan? Graag een reactie.

Voorzitter. Daarnaast blijft Nederland alleen veilig door ingebed te zijn in een sterke NAVO, waarbij we ook onze eerlijke bijdrage leveren. Dat betekent niet alleen financieel bijdragen, maar ook leveren op de door de NAVO gestelde prioriteiten en niet alleen specialiseren in de zaken die achter de frontlinies van belang zijn. We moeten onze fair share leveren. De grootste tekortkoming in de plannen van Defensie is op dit moment het ontbreken van een eigen tankbataljon, ondanks herhaaldelijke oproepen van de NAVO om dit te borgen. Ik had het daar net met de heer Boswijk over. Via de motie-Valstar is eerder inzichtelijk gemaakt wat dat kost en hoe we dat voor elkaar krijgen. Zoals we net besproken hebben, moeten we dus zo snel mogelijk aan de slag met het opbouwen van deze slagkracht.

Voorzitter. We moeten in Nederland en Europa ook weer aan de slag met de opbouw van een eigen defensie-industrie en bijbehorende voorraadvorming in Nederland en Europa. In tijden van crisis kunnen we niet afhankelijk zijn van andere landen, die mogelijk niet leveren wanneer we dat het meest nodig hebben. Dat betekent onder andere dat we moeten zorgen voor de productie van meer munitie en materieel voor defensie in Europa. Daarbij moeten we ook als Nederland onze bijdrage leveren. Om in Nederland daadwerkelijk een defensie-industrie van de grond te krijgen, ga ik graag op een vijftal zaken in.

Ten eerste de vergunningverlening. Is het bijvoorbeeld een idee om te helpen met de aanvragen van de benodigde vergunningen? Ik kan me voorstellen dat gemeentes in Nederland, met alle randvoorwaarden die het Rijk op dit vlak stelt, heel veel moeite hebben met het goedkeuren van vergunningen voor de defensie-industrie, hoewel die wel noodzakelijk kunnen zijn op de korte termijn. Daarnaast liggen er mogelijkheden om een dergelijk vergunningstraject te versnellen, via een uitzondering die op dit vlak gemaakt kan worden door Brussel. Ik hoor graag van de minister een terugkoppeling van het gesprek dat zij hierover gehad heeft met Eurocommissaris Breton.

Voorzitter. Ten tweede ligt er nog een motie van mijn voorganger, de heer Valstar. Die verzoekt om in gesprekken met pensioenfondsen en banken te bezien hoe zij de defensie-industrie in Nederland en Europa meer kunnen faciliteren. Op dit moment is het voor een bedrijf in de defensie-industrie vrijwel onmogelijk om zaken te doen met een bank in Nederland. In de huidige situatie is dat echt een schande. Het lijkt makkelijker om zaken te blijven doen met bedrijven die nog steeds actief zijn in Rusland dan met bedrijven die noodzakelijk zijn voor onze nationale veiligheid. Graag een reactie van de minister op de volgende vraag. Welke concrete actie heeft zij de laatste maanden genomen, zowel bij pensioenfondsen als bij banken? Waar zitten de knelpunten nu echt? Kan de minister dit concreet maken? En betrekt zij ook haar collega's van het ministerie van Financiën bij deze gesprekken?

Voorzitter, ten derde. Een succesvolle defensie-industrie zal ook moeten exporteren naar andere landen. Nederland loopt vaak uit de pas, doordat de politiek zich vaak bemoeit met exportcontracten. Daardoor ondernemen veel andere Europese landen geen projecten met ons. Het kabinet heeft toegezegd om toe te treden tot het zogeheten Verdrag van Aken over de wederzijdse erkenning van exportvergunningen met bijvoorbeeld Duitsland en Frankrijk. Dat is nog niet gebeurd. Graag een reactie van de minister op de vraag wanneer zij verwacht officieel toegelaten te worden tot dit verdrag. Gelukkig is er vandaag door de Kamer een motie weggestemd die ertoe oproept dat Nederland geen onderdeel van dit verdrag wordt. Het aannemen van die motie zou namelijk een schot in eigen doel zijn geweest.

Voorzitter, ten vierde. In Nederland hebben we op veel vlakken industriële restcapaciteit. Denk bijvoorbeeld aan de huidige situatie bij VDL Nedcar. Ligt daar geen kans om voertuigen te produceren? Is de minister bereid het gesprek aan te gaan om te bezien wat er mogelijk is en of hiermee voorzien kan worden in toekomstige behoeftes van zowel Oekraïne als onszelf?

De heer Erkens (VVD):

Het hebben van zorgen over waar wapens terechtkomen en in welke landen ze ingezet geworden, vind ik een andere discussie dan de toetreding tot een verdrag waarmee je wederzijds exportcontracten erkent. Dat tweede zorgt ervoor dat Nederlandse bedrijven, bijvoorbeeld samen met partners in Duitsland, kunnen deelnemen aan grotere trajecten. Anders zou de Nederlandse industrie daar eigenlijk buiten de boot vallen. Ik moet in alle eerlijkheid zeggen dat een land als Duitsland waarschijnlijk ook kritisch zal kijken naar de vraag of we opletten waar wapens heengaan en aan welke landen ze worden verkocht. De landen waarmee wij samenwerken zijn geen schurkenstaten. Het gaat om Spanje, Frankrijk en Duitsland. Ik heb er vertrouwen in dat zij deze zorgen ook serieus nemen. Daarbij moeten we ook niet naïef zijn: om de defensie-industrie op poten te krijgen, zullen we een aantal projecten met die landen samen moeten doen.

De heer Erkens (VVD):

Volgens mij ligt hier een grote afweging voor, met inderdaad nadelen aan beide kanten. Aan de ene kant wil je een defensie-industrie opbouwen. Dat betekent dat Nederland voor grotere trajecten zou moeten samenwerken met andere landen. Op dit moment merk je heel erg dat die andere landen eigenlijk zeggen: als Nederland halverwege een traject besluit om toch niet meer mee te doen, terwijl een Nederlands bedrijf een bepaald component voor een groot systeem levert, dan zal dat bedrijf daar ook niet meer voor gevraagd worden. Ik denk dat de noodzaak voor de nationale veiligheid dusdanig groot is dat we met die landen moeten gaan samenwerken en hier ook een stap moeten zetten om gezamenlijk met de projecten te starten.

De heer Erkens (VVD):

Ik hoorde geen vraag, voorzitter. Volgens mij zijn we het niet eens, maar ik hoor wel wat mijn collega zegt.

Is het sowieso niet verstandig om te inventariseren waar werkelijke industriële restcapaciteit beschikbaar is of komt? Het ombouwen van bestaande fabrieken zal immers fors simpeler en sneller zijn dan het vanaf scratch ontwikkelen van een nieuwe fabriek. Daarnaast is het ook nog eens goed voor de regionale werkgelegenheid. Graag een reactie.

Voorzitter. Ten vijfde vragen we ons af of in eerdergenoemd garantiefonds geen goede mogelijkheid zit om de komende jaren de investeringen in de Nederlandse defensie-industrie verder te stutten. Ik hoor graag een update hoe het staat met dat fonds.

Voorzitter. Dan mijn laatste thema. We moeten ook voorbereid zijn op meer innovatieve manieren van oorlogsvoering. We moeten dus niet alleen investeren in munitie voor bestaande wapensystemen, maar ook in innovatie. Op dit moment is de innovatie op defensiegebied te veel versnipperd, zowel in Nederland als in Europa. Hier zou het logisch zijn om als Nederland een specialisatie te kiezen, waardoor we daadwerkelijk forse stappen kunnen zetten met elkaar. We zijn blij dat vandaag onze motie op dit vlak is aangenomen. In die motie wordt gevraagd om de specialisaties verder uit te werken, met onder andere een focus op onbemande systemen zoals drones.

Er zijn op dit vlak echter meer stappen noodzakelijk. Onbemande systemen zoals drones zijn een van de logische specialisaties voor Nederland. Oekraïne behoeft ook steun op dit vlak, terwijl ze tegelijkertijd een enorm innovatieve sector hebben, met heel veel praktijkervaring. Daar ligt een grote kans. Is de minister bereid om met Oekraïne een bilaterale samenwerkingsovereenkomst te sluiten over de ontwikkeling van een Nederlandse droneproductiecapaciteit, waarbij we ook Oekraïne weer kunnen helpen met de productie van additioneel materieel? Of is dit iets wat de minister wil betrekken bij de bredere veiligheidsafspraken die met Oekraïne gemaakt worden? Het zou ook betekenen dat de bestaande wet- en regelgeving om hiermee te oefenen in Nederland, versimpeld moet worden. Ook daarop ontvang ik graag een reactie van het kabinet.

Voorzitter, afrondend. We moeten onze veiligheid niet als vanzelfsprekend zien. Veiligheid is als zuurstof: je mist het pas wanneer het er niet meer is. We moeten dus alles op alles zetten om onze krijgsmacht, maar ook de maatschappelijke weerbaarheid, in enkele jaren fors te versterken. Wat in 30 jaar is afgebouwd, moet in enkele jaren worden hersteld. Dat is ook onze plicht.

Dank u, voorzitter.

De heer Erkens (VVD):

Dat komt omdat wij ook de Buitenlandse Zakenbegroting hebben. Dan maak je soms keuzes. Het gaat hier over de Defensiebegroting en wat wij in Nederland doen. Maar het klopt dat Oekraïne ook zekerheid nodig heeft. Ik ben heel blij dat heel recent het Europese pakket daarvoor aangenomen is.

De heer Erkens (VVD):

Dat ligt altijd aan de tekst van de motie. Ik heb wel de goede gewoonte om niet toe te zeggen een motie te steunen die ik niet heb gelezen. Maar langjarige zekerheid op dit vlak is van belang, dus ik zal zeker met een constructieve grondhouding naar alles kijken.

De heer Erkens (VVD):

Dat is een lange vraag, waarop ik ook een heel lang antwoord kan geven.

De heer Erkens (VVD):

Ik probeer 'm even naar de kern te brengen. Ik denk dat je met name op het gebied van de defensie-industrie en de aanschaf van materieel gewoon op een aantal vlakken Europese samenwerking nodig hebt. Ik denk dat de heer Dassen en ik wel van mening verschillen over de mate van centralisatie daarbij. Ik vind het uiteindelijk wel een nationale bevoegdheid en keuze. Laat ik twee voorbeelden noemen. De aanschaf van materieel en de opbouw van de defensie-industrie betekenen volgens mij ook dat je je gaat specialiseren, dat je een keuze maakt ten aanzien van wat je in Nederland doet, wat je in Frankrijk doet, wat je in Duitsland doet. Dat is de eerste stap, want we gaan nooit alles in Nederland kunnen produceren. De tweede stap is dat je, wanneer je de aanschaf van materieel overweegt, misschien wederzijds met elkaar afspreekt dat als Duitsland maritiem inkoopt bij Nederland, wij voor de tanks naar Duitsland kijken. Je gaat dus de orderboeken van de verschillende defensie-industriële bedrijven in de verschillende landen opbouwen en maakt daar gezamenlijke afspraken over. Misschien is er nog een derde punt, waarvan we in de energiecrisis hebben gezien dat het uiteindelijk vrij goed werkt en waarbij er ook een rol voor Europa kan liggen: het poulen van grote inkoop. Dat hebben we bij de energiecrisis ook gedaan. Landen kunnen aangeven wat ze nodig hebben. Dat komt allemaal bij elkaar. Daarna koop je met een veel grotere order in, zodat je de prijzen kunt drukken. Dat zou je ook op defensiegebied kunnen overwegen op een aantal vlakken, maar dan nog steeds wel met de nationale keuze of je eraan meedoet en een bid inbrengt.

De heer Erkens (VVD):

Volgens mij was het einde van mijn betoog op het gebied van innovatie dat je dan ook deels voor specialisatie moet gaan kiezen, omdat je als klein land een beperkt budget hebt vergeleken met een groot land als China. Mij lijkt het dus vrij logisch om met andere landen afspraken te maken over wie wat daarin gaat doen.

De heer Nordkamp (GroenLinks-PvdA):

Dank u, voorzitter. De maidenspeech is volgens mijn informatie vormvrij, met ruimte voor een persoonlijke noot. Ik zou dan ook graag van het moment gebruik willen maken om vanaf deze plek mijn moeder te bedanken voor alles wat ze voor me heeft gedaan en nog steeds doet. Uiteraard zijn er meer mensen die ik dankbaar ben voor hun bijdrage aan mijn politieke reis, waardoor ik vandaag hier mag staan: de mensen waar ik op de achtergrond veel mee samenwerk, de leden van GroenLinks-Partij van de Arbeid, en natuurlijk mijn naaste omgeving van vrienden en bekenden, van wie ik altijd steun ervaar, ondanks dat ik niet per se hun politieke kleur vertegenwoordig. Velen van hen hebben namelijk op de PVV gestemd. Dat geldt ook voor een meerderheid van het dorp waar ik vandaan kom, dat nu de twijfelachtige eer heeft een PVV-dorp te zijn. Ik ben vrijwel dagelijks dankbaar dat dit nog nooit tot vervelende situaties in de omgang heeft geleid. Natuurlijk zeuren we er weleens over in de voetbalkantine of in het café, maar het wordt nooit onplezierig.

We verschillen eigenlijk ook niet veel van elkaar. Ooit dacht ik zelf ook dat die ene meneer voor ons de oplossing was. Toen ikzelf voor het eerst mocht stemmen voor de Tweede Kamer in 2017, heb ik ook het vakje van de PVV aangekruist. Voor mij en wat leeftijdsgenoten was het de eerste keer dat we gingen stemmen. We besloten dat we dat maar op de PVV moesten doen. Ik spreek voor mezelf als ik zeg dat ik op dat moment vond dat onze manier van leven niet werd gezien door de politiek en dit het moment was dat we ons moesten laten gelden. Die Nederlander, waar wij ons ook door aangesproken voelden, moest weer op één.

De persoon die ik toen was, zou ik nu beoordelen als een ongeïnformeerde burger. Echt verdiept in de andere partijen hadden we ons niet. Ik kom uit een grensdorp, waar ontwikkelingen als globalisering en digitalisering niet per se winst opleveren. De afgelopen decennia verdwenen winkels en voorzieningen, het straatbeeld veranderde, en de algemene gemoedstoestand werd steeds negatiever. Door de politiek werd dat gevoel niet erkend en werden de problemen die we ervaarden niet gezien, op één persoon na. Er was één man waarvan we dachten dat die ons zag en onze problemen benoemde, met de oplossing erbij: óf de problemen kwamen door de EU, óf ze waren de schuld van vluchtelingen. Vrij logisch, dacht ik toen. De uitslag van die verkiezingen is bekend. De VVD werd de grootste met 33 zetels en de PvdA verloor maar liefst 30 zetels.

Het was de dag of een aantal dagen na de verkiezingen. Ik was bij mijn vader en de partijleider van de PvdA destijds, Lodewijk Asscher, kwam zich op tv verantwoorden voor de verkiezingsuitslag. Ik dacht dat het bij Umberto Tan was. Hij had een redelijk verhaal. Ik volgde de politiek niet, maar op hoofdlijnen wist ik waar de PvdA voor stond: een partij welke door mensen in mijn omgeving en mijn familie, mensen met iets meer kennis en levenservaring, vaak op sympathie kon rekenen. Ik liep die avond van het huis van mijn vader naar het huis van mijn moeder, waar ik destijds woonde. Ik moest denken aan mijn motivaties ten tijde van het uitbrengen van mijn stem op de PVV, een aantal dagen daarvoor, maar ook aan wat ik die avond op televisie had gezien.

Op dat moment gingen er veel vragen door mijn hoofd. Hoe kon het dat een partij als deze, welke schijnbaar veel goede dingen had gedaan voor ons in het land, zo enorm had verloren? Had de VVD, de partij voor "de rijken", zoals we toen zeiden, daar niet moeten zitten om zich te verantwoorden? Heb ik mij geen zand in de ogen laten strooien door die ene meneer, die ons de oplossing voor alle problemen op een dienblad voorschotelde, namelijk zij die hier niet geboren waren? Zou het dan echt zo gemakkelijk zijn: weer een bibliotheek, meer winkeltjes en saamhorigheid, betere zorg en onderwijs en meer woningen? Zou dat echt allemaal opgelost kunnen worden als we uit de EU gaan en geen vluchtelingen meer binnenlaten in Nederland?

De vraag die mij het meest bezighield, was waarom Asscher zich in die studio moest verantwoorden en Mark Rutte niet. Hoe kon het dat een partij als de PvdA wegzakte van 39 naar 9 zetels? Er gingen een aantal dagen overheen. In mijn onderbewustzijn was ik er veel mee bezig. Uiteindelijk kwam ik tot de conclusie dat ik zelf in de spiegel moest kijken: als mensen en jongeren zoals ik met de rug naar de politiek gaan staan en zich laten misleiden door wat ik nu "populisme" noem, dan blijft er geen arbeiderspartij meer over. Dan is er geen partij meer die opkomt voor de lage inkomens en de middeninkomens. Dan is er geen partij meer die er zorg voor draagt dat er niet alleen wordt geïnvesteerd waar het goed gaat, maar dat de overheid aanwezig is waar zij het hardst nodig is. Als jongeren, mensen zoals ik, met de rug naar de politiek gaan staan en zich laten misleiden door wat ik nu "populisme" noem, is er geen partij meer die gelijkwaardig met de VVD zou kunnen samenwerken om onze belangen te behartigen.

Ik vond dat ik mijn verantwoordelijkheid moest nemen en besloot me te verdiepen in de PvdA en in de sociaaldemocratie. Hoe meer ik erover las, hoe meer ik wist dat ik op het juiste spoor zat: problemen op het gebied van wonen, zorg en onderwijs, de toename in de verschillen tussen arm en rijk en de ontmanteling van de publieke voorzieningen werden niet veroorzaakt door de EU of door vluchtelingen, maar vroegen om sociaaldemocratische oplossingen. Het motto "sterk en sociaal" sprak mij steeds meer aan. Het land moest op een sterke wijze bestuurd worden, waarbij sociale keuzes gemaakt worden: sterk en sociaal.

De PvdA was voor mij de partij die dat het meeste uitdroeg. Het is een partij die weigert om de funderingen in de samenleving uit te venten en juist streeft naar verbinding, omdat die gelooft in eenheid door verscheidenheid. Onze verschillende achtergronden maken ons juist sterker; kijk maar naar onze fractie. Het is een partij die de realiteit recht in de ogen aankijkt, niet meehuilt met de wolven in het bos en bereid is om impopulaire besluiten te nemen. Het is een partij die probeert om mensen voor te bereiden op de toekomst, in plaats van de onderbuik aan te spreken met vals-conservatisme of nationalisme. Het is een partij die ons beschermt tegen het grootkapitaal en ons behoedt voor de uitwassen van de vrije markt. Het is een partij die donders goed weet dat er in dit land geld moet worden verdiend, maar die ook ziet dat herverdeling noodzakelijk is om iedereen financieel mee te laten komen. Het is een stroming die gebaseerd is op een mensbeeld en een maatschappijvisie. Het is een partij die beschikt over capabele bestuurders, een verenigingsstructuur met actieve leden en een wetenschappelijk bureau, om zo de democratie serieus te nemen en echt het verschil voor mensen te kunnen maken. Kortom: sterk en sociaal.

Gegrepen door de sociaaldemocratie, werd ik vol overtuiging lid van de Partij van de Arbeid. Daarvoor mocht ik, naast landelijk bestuurslid, op lokaal niveau lijsttrekker, fractievoorzitter en wethouder zijn. Ik ben ongelofelijk trots en dankbaar dat ik nu onderdeel mag uitmaken van de GroenLinks-PvdA-fractie, om zo bij te kunnen dragen aan een sterk en sociaal Nederland.

Sterk en sociaal: zo zou de visie van GroenLinks-PvdA op Defensie kunnen worden omschreven. Decennialang is er fors bespaard op Defensie, met als historisch dieptepunt het rechtse kabinet-Rutte I, dat 1 miljard op Defensie bezuinigde. De afgelopen tijd heeft ons allen helaas doen inzien dat vrede en veiligheid geen vanzelfsprekendheid zijn. Dit heeft geleid tot een omslag in het denken. We zullen meer moeten inzetten op het afschrikken van potentiële vijanden en op de verdediging van ons eigen grondgebied én dat van bondgenoten. Kortom, we zullen moeten opschalen, niet alleen omdat onze landsverdediging een grondwettelijke plicht is, maar ook om aan de NAVO-verplichtingen te voldoen én om Oekraïne te kunnen blijven beleveren.

Actieve diplomatie heeft altijd onze eerste voorkeur als het gaat om het garanderen en bevorderen van vrede en veiligheid. Een sterke krijgsmacht is echter een voorwaarde voor diplomatieke geloofwaardigheid. Een verzwakt defensieapparaat ondermijnt de diplomatieke macht van Europa, die nodig is voor het garanderen en bevorderen van die vrede en veiligheid. Versterking en modernisering van de krijgsmacht binnen een sterk bondgenootschap is daarom noodzakelijk.

GroenLinks-PvdA is voorstander van sterke Europese samenwerking op het gebied van veiligheid en defensie. Daarom willen wij inzetten op een verder geïntegreerde samenwerking en op strategische autonomie binnen Europa. We moeten een betrouwbare partner in de NAVO blijven. Het nationale belang voor Nederland is het collectieve belang van de NAVO. Dat geldt in het bijzonder voor de Europese landen, vanwege de verwachte onzekerheden als gevolg van de Amerikaanse verkiezingen later dit jaar. We moeten ons blijven inzetten voor betere interoperabiliteit en meer standaardisatie om op Europees niveau de flexibiliteit van mensen en middelen te bevorderen, om daarmee de gezamenlijke wendbaarheid, het samenwerkingspotentieel en uiteindelijk ons militair vermogen te vergroten.

Om als Europa onze strategische autonomie te vergroten is het van belang om de Europese productie van munitie en materieel te versnellen en daarbij de afhankelijkheden van andere landen in die keten te verminderen, zoniet uit te sluiten. Maar andersom zullen we er ook naar moeten streven dat zo veel mogelijk van wat in Europa geproduceerd wordt, in Europa blijft. De industrie heeft langdurige contracten gesloten met afnemers van buiten Europa en zegt daar niet onderuit te kunnen komen. Zo'n 40% wordt geëxporteerd naar landen buiten de EU. Dat is in het belang van onze strategische autonomie absoluut niet wenselijk. Is het kabinet met ons van mening dat ingrijpen in de markt, al dan niet op termijn, verstandig is om onze Europese strategische autonomie te versterken? En ziet men kansen om zich hier samen met de EU en Europese bondgenoten actief voor in te zetten?

We hebben in Nederland een strijd om de ruimte. Ook Defensie zal op dat gebied een flinke duit in het zakje doen. Er is meer ruimte nodig voor de krijgsmacht, voor vastgoed voor Defensie, maar ook voor het oefenen en trainen van de eenheden. De laatste tijd zien we dat ook terug in de media. Omwonenden en belangenorganisaties staan niet direct te juichen als men hoort dat Defensie voornemens is om op een locatie in de nabije omgeving iets te ondernemen. Overlast voorkomen is niet altijd mogelijk. Gezien de urgentie zullen we moeten doorpakken. In beginsel hebben wij vertrouwen in de grondhouding van dit kabinet om omwonenden zo veel mogelijk te informeren bij afwijkende activiteiten. Ook hebben wij er vertrouwen in dat Defensie, waar nodig, lokaal in gesprek gaat.

Daarnaast zou het ook zo kunnen zijn dat de naaste omgeving, wellicht wat meer op regionaal niveau, juist profiteert van de uitbreidingsplannen van Defensie. In 1959 kwamen bijna 100 gezinnen van militairen, werkzaam op de vliegbasis Twente en gevestigd in Enschede, wonen en leven in Losser. Dat is de hoofdplaats van de gemeente waar ik tot voor kort wethouder was. Dit heeft het dorp en de gemeenschap indertijd veel gebracht: de middenstand groeide en het verenigingsleven kreeg een boost. Ook nu zou GroenLinks-PvdA graag willen zien dat de verschillende regio's zo veel mogelijk profiteren van de uitbreidingsbehoefte van Defensie. De intentie tot co-use oftewel medegebruik van defensielocaties, is een goede eerste stap. Maar denk bijvoorbeeld ook aan de werkgelegenheid in krimpregio's. We lezen dat het ministerie gesprekken voert met provincies om uitbreiding van locaties ook van meerwaarde te laten zijn voor de omgeving. We zijn benieuwd welke kansen men ziet.

Voorzitter. Ook de samenleving zal een omslag moeten maken. Onlangs zei admiraal Bauer, voorzitter van het Militair Comité van de NAVO, dat alles kan gebeuren op elk moment en dat samenlevingen van NAVO-landen zich daarop moeten instellen. Er wordt gesproken over een "whole of society"-benadering en er wordt gezegd dat we ons wellicht moeten voorbereiden op een oorlogseconomie. Om de weerbaarheid van ons land te versterken, is het mogelijk voorbereiden op een oorlogseconomie of het verhogen van ons Defensiebudget niet voldoende. We zullen dan ook de wendbaarheid en de stabiliteit van onze samenleving moeten versterken.

Nog geen jaar geleden bracht de AIVD het rapport uit over anti-institutioneel extremisme in Nederland. De afgelopen jaren is het anti-institutioneel extremisme toegenomen in Nederland. Dat is mijns inziens mede veroorzaakt door vele onverantwoorde en ondermijnende uitspraken, ook van politici, en dat alles is versterkt door social media. Oftewel, er is een structureel wantrouwen in de overheid. Delen van de bevolking nemen niets meer aan van bijvoorbeeld de publieke omroep en trekken de neutraliteit van de overheid in twijfel. We kunnen met elkaar onze krijgsmacht wel versterken en bouwen aan een mogelijke oorlogseconomie, maar welke consequenties heeft het als delen van de bevolking de berichtgeving niet meer serieus nemen en het nut en de noodzaak van bepaalde maatregelen in twijfel trekken omdat ze van de overheid komen? Ziet de minister dit probleem? Hoe gaat zij de wendbaarheid en de stabiliteit van onze samenleving bevorderen?

Voorzitter. Dan de oorlog in Oekraïne. Deze duurt voort. Later deze maand is het twee jaar geleden dat de grootschalige Russische inval begon. Er is in die tijd regelmatig gewaarschuwd voor verslapping in de EU en in de VS. Rusland lijkt geduldig en het is menens. Vanzelfsprekend zullen we Oekraïne moeten blijven ondersteunen. Het is een absolute noodzaak dat Europa en de NAVO van zich af willen en kunnen bijten tegenover de agressie van Rusland. Kan de minister aangeven hoe Nederland samen met onze bondgenoten Oekraïne zo lang als nodig blijft steunen en zo mogelijk deze steun intensiveert? Het is van belang dat we onze solidariteit richting Oekraïne blijven omzetten in concrete daden. Ook iedereen hier kan worden geraakt door dit conflict aan de grens van Europa. Het blijft niet bij deze oorlog als Rusland deze oorlog wint. Het houdt dan niet op bij Oekraïne. Poetin zal zich gesterkt voelen en zijn tocht voortzetten door Europa. We worden getest. Het is van belang om Rusland het signaal te geven, niet alleen in ons parlement maar ook in Europees verband, dat wij vastberaden zijn om Oekraïne te blijven steunen en bereid zijn om als Europa krachtig en gezamenlijk op te treden om onze waarden en onze mensen te beschermen.

Dank u wel.

De voorzitter:

Ik zie de volgende spreekster van de zijde van de Kamer al staan. Dat is in dit geval mevrouw Podt namens D66.

Mevrouw Podt (D66):

Voorzitter. Het is een aangrijpende foto: een Oekraïense militair, rond de 60 jaar, zittend op een tank, beide benen een prothese. Hij is aan het front om zijn land en dat wat hem dierbaar is te beschermen tegen de Russische agressie. Zijn oorlog, de oorlog met Oekraïne, is ook onze oorlog. Maar waar wij deze oorlog betalen met kennis, geld en de levering van wapens, daar betaalt Oekraïne deze oorlog met mensenlevens. We mogen dat niet uit het oog verliezen.

Voorzitter. Bijna twee jaar geleden gaf Poetin zijn manschappen de opdracht om Oekraïne binnen te vallen, een illegale invasie die de wereld schokte en die nog altijd voortduurt. Als Europese landen kwamen we bij elkaar en lieten we zien wat er mogelijk is als we eensgezind zijn. Zonder onze hulp kunnen de Oekraïners dat gevecht niet voeren. Daarom moeten we Oekraïne blijven steunen. Dat betekent ook dat we goed moeten nadenken over wat we als politici zeggen en doen. Onze uitspraken en acties hebben gevolgen, ook op het slagveld. Vorige week werd dat pijnlijk duidelijk na het debat over de asiel- en migratiebegroting. De suggestie van de BBB dat delen van Oekraïne nu veilig zijn en dat we sommige Oekraïense vluchtelingen misschien wel weer terug naar huis kunnen sturen, werd niet alleen hier in Nederland nieuws; ook de Russische media berichtten met interesse over het proefballonnetje. "Tijd om naar huis te gaan", schreven ze. "Nederland wil af van Oekraïense vluchtelingen." Dat zijn zomaar een paar krantenkoppen van de staatspersbureaus van het Kremlin.

Voorzitter. Welk signaal willen we afgeven aan de Russen? Wat D66 betreft kan dat maar één signaal zijn, namelijk dat Nederland vol blijft staan achter Oekraïne, achter alle Oekraïense militairen die vechten voor hun vrijheid en de onze, en achter alle families die in angst en onzekerheid zijn achtergebleven. Laat het debat over de Defensiebegroting deze week een keerpunt zijn, en een krachtig signaal aan de Russische agressor. Door ons als Kamer uit te spreken voor de Oekraïense strijd voor vrijheid en ons te committeren aan langdurige wapensteun om die strijd te kunnen leveren, zeker nu de Amerikaanse steun niet meer vanzelfsprekend is, moeten wij onze verantwoordelijkheid nemen. De Oekraïners hebben ons nodig. Daarom ben ik voornemens om een motie in te dienen waarin we ons als Kamer uitspreken voor die langdurige wapensteun. Ik reken op brede steun, want steun aan Oekraïne is ook in ons eigenbelang. Zoals Olaf Scholz, Kaja Kallas en Mark Rutte schreven in The Financial Times: de toekomst van Europa staat op het spel.

Voorzitter. Vanaf september herdenken en vieren we een jaar lang dat we 80 jaar in vrijheid leven, een lange tijd die ons soms een beetje doet vergeten dat vrijheid nooit vanzelfsprekend is. Als we ook de komende 80 jaar vrij willen blijven, moeten we daar werk van maken. We kunnen dat niet alleen, en onze buurlanden ook niet. De Duitse minister van Defensie heeft onlangs nog toegegeven dat Duitsland het in z'n eentje niet lang zou volhouden bij een eventuele Russische invasie. Dat zal voor Nederland niet beter zijn. Maar als Europese Unie zijn we een grote speler. We geven samen 240 miljard uit aan defensie; dat is evenveel als China en driemaal zoveel als Rusland. Als we dit geld wijs inzetten en nog beter samenwerken, kunnen we ons grondgebied veilig houden. Daarom vindt D66 dat we Europese defensiesamenwerking voorop moeten zetten, zodat we als Europa onze eigen veiligheid kunnen waarborgen.

Voorzitter. Een gezamenlijke Europese defensie biedt niet alleen strategische voordelen. Samenwerking maakt het ook mogelijk om kosten te delen en efficiëntie te bevorderen. Een concreet voorbeeld van hoe we efficiëntie kunnen bevorderen door beter samen te werken, zijn alle verschillende wapensystemen die de Oekraïners nu heel veel tijd kosten. Als we meer gedeelde normen en standaarden binnen onze strijdkrachten realiseren, valt daar een hoop winst te behalen.

Mevrouw Podt (D66):

Ik neem de vrijheid om aan te nemen dat de heer Boswijk het over zijn eigen initiatiefwet heeft. Ik denk dat ik voorop kan stellen dat ik denk dat het belangrijk is om ervoor te zorgen dat we dat langjarige perspectief geven. Ik denk ook dat het kan helpen om dat in de wet vast te leggen. Ik heb de wet zelf nog niet gezien, maar ik heb me laten vertellen dat die nu bij de Raad van State ligt. Dat lijkt mij een gek moment om aan boord te springen, maar ik kan de heer Boswijk wel zeggen dat ik zijn initiatiefwet met zeer veel interesse ga lezen en dat ik er zeer positief tegenover sta.

Mevrouw Podt (D66):

Volgens mij heb ik taakspecialisatie nog helemaal niet genoemd. Ik denk dat het in de eerste plaats heel goed is om te kijken wie wat doet. De afgelopen tijd hebben we een aantal dingen gezien waarin Nederland heel goed is. Het lijkt me prima om daar de komende tijd nog veel verder op in te zetten. Of er dan ook dingen afgestoten moeten worden, daarover moeten we het met elkaar hebben.

Mevrouw Podt (D66):

Ik moet heel eerlijk zeggen dat ik niet helemaal begrijp wat de heer Tuinman nu van mij vraagt. Wat is zijn vraag aan mij?

Mevrouw Podt (D66):

Ah kijk, ik snap nu ook het verband met zijn eerdere betoog. Nee. Ik denk dat dat altijd het dilemma is als je gaat specialiseren. En nee, het kan natuurlijk niet de bedoeling zijn dat een land de krenten uit de pap vist en tegen een ander land zegt: dan gaan jullie maar de loopgraven in. Zo werkt het niet.

Mevrouw Podt (D66):

Ik val een beetje halverwege erin, maar goed. Wat D66 betreft begint dat bij Europees aanbesteden. Aanbesteding op Europees niveau biedt een platform voor samenwerking en innovatie op het gebied van defensie. D66 pleit voor het bundelen van onze krachten ten behoeve van een gezamenlijke aanpak van de aanschaf en productie van militair materieel, want we weten dat dat werkt. In de begrotingsstukken zien we al extra opbrengsten die toegeschreven worden aan de samenwerking met onze Europese bondgenoten.

Voorzitter. Een gezamenlijke aanbesteding stimuleert ook de Europese defensie-industrie. Door gezamenlijk militair materieel aan te schaffen worden Europese bedrijven gestimuleerd om te concurreren en hoogwaardige producten te leveren. Dit komt niet alleen de defensiesector ten goede, maar versterkt ook andere taken van de Europese industrie. Om te kunnen blijven investeren in materieel zullen we financiers nodig hebben. Banken en grote investeerders zijn echter aarzelend. Vanwege sociaal-maatschappelijk en duurzaamheidsbeleid zijn investeringen in de wapenindustrie sinds 2016 met twee derde gedaald. Dat is niet altijd onlogisch. Nog steeds neemt de industrie niet altijd en overal haar maatschappelijke verantwoordelijkheid en investeerders zijn daarom aarzelend daarvan onderdeel te worden. Wat D66 betreft kunnen we meer doen om innovatie en investeringen te stimuleren. De minister gaf eerder aan dat een garantiefonds voor de defensie-industrie de sector in financieel opzicht een eerste zetje zou kunnen geven. Maar wellicht kan een garantie- of innovatiefonds, mits zorgvuldig opgezet, ook het signaal geven dat het financieren van specifieke innovaties en de samenwerking met bepaalde bedrijven júíst in het maatschappelijk belang is. Kan de minister daarop reflecteren?

Voorzitter. Mijn inbreng maakt wel duidelijk dat er op het gebied van Europese samenwerking nog veel werk aan de winkel is. Maar het mooie is dat we tegelijkertijd zien dat Europa het kan. Sinds Poetins inval in Oekraïne hebben we gezien dat Europa enorme stappen heeft gezet: het afzweren van Russisch gas, de opvang van Oekraïners onder de speciale richtlijn en de financiële steun en vooral militaire hulp aan Oekraïne, met afgelopen week weer een steunpakket van 50 miljard. Afgelopen week zijn ook de eerste stappen gezet richting wat ik dan maar even een "militaire Schengenzone" noem, want daarmee kunnen we gemakkelijker troepen en wapens over Europese grenzen verplaatsen voor oefeningen en in het geval van een crisis. Dat zijn verplaatsingen van cruciaal belang, die absoluut niet gebaat zijn bij bureaucratische hordes. Ik hoor graag van de minister of zij bereid is om deze stap breder te trekken door meer lidstaten te laten aansluiten bij die "militaire Schengenzone".

Voorzitter. Ook onze eigen krijgsmacht kent grote uitdagingen. Kijk bijvoorbeeld naar het tekort aan vrouwen en mannen die aan de slag willen bij Defensie. Tijdens het wetgevingsoverleg sprak ik al over de noodzaak om de vijver waarin Defensie vist, te vergroten. D66 is er al langer voorstander van om mensen die hier wonen, maar die niet de Nederlandse nationaliteit bezitten de mogelijkheid te geven om bij de Nederlandse krijgsmacht te gaan. In Nederland zijn ongeveer 700.000 EU-onderdanen, van wie sommigen al heel lang in Nederland wonen. In verschillende Europese landen hebben mede-EU-burgers al de mogelijkheid te dienen in de krijgsmacht van het land waar zij wonen. Onlangs heeft de Duitse minister van Defensie ook gezegd hier voorstander van te zijn. In Duitsland gaan ze er werk van maken. Wanneer volgt Nederland? Ik hoor graag een reactie van het kabinet.

Voorzitter. Met alle ontwikkelingen in de wereld zal de krijgsmacht in de komende jaren een veel duidelijker zichtbaar onderdeel van de samenleving moeten worden. Dat zal soms schuren, maar het is ook een kans om mensen meer kennis te laten maken met de cruciale taken en de mannen en vrouwen van Defensie. Kan de minister de toezegging doen om te kijken naar de mogelijkheden om dit beter te doen, bijvoorbeeld door de weerbaarheidsinitiatieven in andere Europese landen, zoals in de Scandinavische regio, in kaart te brengen? En kan zij toezeggen om te kijken hoe we kunnen aansluiten bij dat Ruimte voor Defensieprogramma?

Voorzitter. Defensie is overal in de wereld actief. Zo voerde Nederland de afgelopen dagen samen met Jordanië succesvolle airdrops uit voor mensen in Gaza. Veel mensen leven daar op dit moment op het randje van de hongerdood. Daarom grote dank aan de militairen die die airdrops mogelijk hebben gemaakt. Maar ik heb wel een vraag aan de minister. Deze airdrops alleen zullen namelijk onvoldoende zijn. Kan de minister toelichten hoe die zich verhouden tot hulp over land?

Voorzitter, ik kom tot een afronding. We leven in een onzekere wereld. Het is dan ook goed dat we weer investeren in onze defensie. Maar hoeveel tanks we ook kopen en hoeveel militairen we ook in dienst nemen, alleen zijn we kansloos. We moeten het samen doen met onze partners in Europa en alle andere bondgenoten die onze waarden delen en staan voor de vrijheid die ons allen zo lief is.

Dank u wel.

Mevrouw Podt (D66):

Nee, voor alle duidelijkheid: dit gaat over mensen die al in Nederland wonen. Volgens mij heeft Duitsland hetzelfde plan. Ik zou het heel zonde vinden als Duitsland straks de mogelijkheid heeft dat Nederlanders die in Duitsland wonen, in de Duitse krijgsmacht mogen dienen, maar dat dat andersom voor Duitsers die in Nederland wonen niet het geval is. Dat lijkt mij heel zonde, een gemiste kans. Laten we die vijver groter maken en laten we zorgen dat mensen mee kunnen doen.

De heer Kahraman (NSC):

Dank u wel, voorzitter. Ik wil beginnen met het feliciteren van mijn twee collega's met hun maidenspeech.

Onze Voorzitter begint altijd met een gedicht, maar ik wil toch met een quote beginnen. Die lijkt mij namelijk mooi toepasselijk. "The greatest victory is that which requires no battle", zo luidt een wijze uitspraak uit het beroemde boek van Sun Tzu, The Art of War.

In het streven naar vrede is het van groot belang dat we voorbereid zijn, ook al hopen we nooit in een conflict verzeild te raken. Als Nederland, in nauwe samenwerking met onze bondgenoten binnen de NAVO en de Europese Unie, dienen we onze gezamenlijke paraatheid te versterken om een eventuele oorlog te voorkomen. In het verleden hebben Nederland en vele andere NAVO-partners nagelaten hun krijgsmacht op het gewenste niveau te houden voor een potentieel conflict. De recente Russische invasie in Oekraïne heeft de wereldorde op zijn grondvesten doen schudden. Grenzen die sinds het einde van de Koude Oorlog als vanzelfsprekend golden, staan nu ter discussie. Deze oorlog bedreigt niet alleen de bevolking van Oekraïne, maar raakt de Europese veiligheid als geheel.

Voorzitter. Vorige week hadden we het voorrecht een delegatie van het Oekraïense parlement te ontvangen. Het was indrukwekkend om te horen hoe het Oekraïense volk standhoudt te midden van deze oorlog. Het Nederlandse volk werd specifiek bedankt voor de steun die het tot nu toe heeft geboden. De Oekraïense delegatie gaf ook aan dat ze niet zullen vergeten dat de Nederlanders een van de eersten waren die hulp aanboden na de invasie van de Russen. Ik wil namens Nieuw Sociaal Contract nogmaals benadrukken dat wij pal achter Oekraïne staan en een warme voorstander zijn van brede steun aan dit land, op militair, financieel, humanitair en diplomatiek gebied.

De heer Kahraman (NSC):

Ik sta hier namens Nieuw Sociaal Contract. Volgens mij hebben wij altijd aangegeven dat we pal achter Oekraïne staan en dat zullen we blijven staan. Ik zal uw motie, zodra u die indient, beoordelen. We zullen daar als fractie een uitspraak over doen.

De heer Kahraman (NSC):

De huidige geopolitieke situatie in het Midden-Oosten is zeer gespannen én complex. Verschillende conflicten beïnvloeden de regio, waardoor de kans op verdere escalatie reëel is. Israël en Hamas bevinden zich sinds de aanval van Hamas op Israël op 7 oktober en de daaropvolgende militaire reactie van de Israel Defense Forces in voortdurende schermutselingen. Er bestaat bezorgdheid dat dit conflict zich kan verspreiden naar andere landen in de regio. In het noorden van Israël zijn er schermutselingen tussen Hezbollah en de Israel Defense Forces. In Jemen hebben Amerikaanse en Britse luchtaanvallen, met steun van Nederland, op Houthi-doelen de spanningen verder verhoogd. De Houthi's, gesteund door Iran, voeren al maanden aanvallen uit op vrachtschepen op de Rode Zee. Recente luchtaanvallen zijn bedoeld om deze zeeroute veilig te houden, maar dragen bij aan de regionale instabiliteit. Aanvallen op Amerikaanse militaire bases door groeperingen gelinkt aan Iran in Syrië en Irak hebben geleid tot tegenaanvallen van de Verenigde Staten, wat de situatie verder compliceert. Al met al balanceert het Midden-Oosten op een dunne lijn tussen conflicten en escalatie. De wereldpolitiek houdt deze ontwikkelingen nauwlettend in de gaten vanwege de potentieel verstrekkende gevolgen.

Voorzitter. Wanneer we ons willen voorbereiden op conflicten in de wereld is het van essentieel belang dat we investeren in onze defensieorganisatie. Hoewel we momenteel nog niet voldoen aan de 2%-norm, zijn we hier wel actief mee bezig. Het is begrijpelijk dat het na 30 jaar van afbouw niet eenvoudig is om onze krijgsmacht snel weer volledig op te bouwen.

De heer Kahraman (NSC):

Iedereen op deze aardbodem heeft recht op een fatsoenlijk bestaan, ook de Gazanen. Alleen, er is iets gebeurd in het Midden-Oosten, in Israël, wat rechtvaardigt dat Israël acties uitvoert om Hamas aan te pakken voor de daden die zij hebben gepleegd.

De heer Kahraman (NSC):

Nee, ik heb gezegd dat Israël het recht heeft om Hamas aan te pakken na de daden die zij hebben gepleegd. Ik betreur alle doden die niet noodzakelijk waren. Helaas zijn er in een oorlog ook altijd burgerslachtoffers. Dat betreur ik.

De heer Kahraman (NSC):

Wij zijn er geen voorstander van om de samenwerking met Israël te stoppen. Ik gaf u al aan dat wij het gerechtvaardigd vinden dat Israël naar aanleiding van wat het overkomen is, acties tegen Hamas uitvoert. Dat is de reden dat wij er geen voorstander van zijn om op dit moment die samenwerking te stoppen.

De heer Kahraman (NSC):

Ik vind het eigenlijk een ongepaste vraag. Elk slachtoffer is er één te veel. Ik ga u dus geen getal noemen dat wel of dat niet gerechtvaardigd is.

De heer Kahraman (NSC):

Voorzitter. Ik had het over de 2%-norm, die we helaas tot nu toe niet halen, omdat we al 30 jaar aan het afbouwen waren. Om deze fout niet opnieuw te maken wordt er momenteel gewerkt aan een initiatiefwet om die 2%-norm wettelijk vast te leggen. Dat sluit mooi aan op ons verkiezingsprogramma van Nieuw Sociaal Contract. Er is brede steun om te investeren in onze krijgsmacht, maar ik wil de minister vragen welke stappen zij zal nemen om op een doordachte manier investeringen in Defensie te doen om deze 2%-norm te halen.

De heer Kahraman (NSC):

Ik sta hier echt sceptisch in, omdat ik vind dat ik als Kamerlid niet op de stoel van een militair moet gaan zitten en niet moet bepalen welke slagkracht onze militaire organisatie nodig heeft. Wij geven als Kamer de kaders aan. Wij willen een defensieorganisatie die bijvoorbeeld twee vredesmissies moet kunnen uitvoeren en die ons grondgebied en dat van onze bondgenoten moet verdedigen. Het is voor mij echt aan de Commandant der Strijdkrachten om te bepalen met welke slagkracht en met welke wapensystemen hij dit wil inzetten.

De heer Kahraman (NSC):

Ik probeer zo lang mogelijk aan mijn principes vast te houden, maar ik kan echt heel erg meeleven met mijn collega Boswijk. Als we iets hebben afgesproken in NAVO-verband, zouden we ons daar ook aan moeten houden. Maar ik denk dat dit een hele goede vraag is voor de minister: minister, hoe kijkt u naar de verplichting die we in NAVO-verband zijn aangegaan en waarom komen we die niet na?

De heer Kahraman (NSC):

Ik heb de heer Tuinman met zijn geschiedenis op militair gebied heel hoog zitten. Ik denk dat dit een hele mooie discussie is, die we morgen met de minister moeten aangaan. Ik zou haar willen vragen: minister, hoe kijkt u tegen deze discrepantie aan? In NAVO-verband wordt ons gevraagd om een tankbataljon op te tuigen en onze Commandant der Strijdkrachten zegt "ik twijfel daarover" of "ik doe het niet". Laten we die discussie morgen met de minister aangaan om te horen hoe zij daartegen aankijkt. Waarom gaan we een verplichting aan op NATO-gebied — ik neem aan dat die in samenspraak met ons is opgesteld — en waarom komen we die verplichting dan niet na?

De heer Kahraman (NSC):

Echter, alleen investeren in Defensie is niet voldoende. We moeten ook investeren in het bewustzijn van onze samenleving, namelijk dat we ons moeten voorbereiden op een conflict. Wellicht is dat conflict niet op ons grondgebied, maar wel op de flanken van Europa. Naast bewustzijn is het essentieel om te investeren in de weerbaarheid van de samenleving. Dit betekent dat we moeten investeren in een grotere groep mensen die een militaire basistraining heeft ondergaan en oproepbaar is als Defensie hun inzet nodig heeft. Deze uitbreiding kan op een effectieve manier worden ingevuld door het dienjaar uit te breiden. We moeten ook nadenken over de betrokkenheid van het Nederlandse bedrijfsleven bij het uitvoeren van taken en diensten van onze krijgsmacht. In vredestijd moeten er afspraken gemaakt worden met het bedrijfsleven over welke taken zij kunnen of moeten overnemen in geval van een conflict. Dit kan variëren van logistieke dienstverlening tot andere ondersteunende taken, zij het niet direct in het conflictgebied zelf, maar in de omliggende gebieden. Kan de minister toezeggen dat zij samen met het Nederlandse bedrijfsleven in kaart kan brengen welke taken dit betreft en hoe dit praktisch kan worden geregeld? Het is van groot belang dat we als samenleving gezamenlijk investeren in onze veiligheid en paraatheid.

Voorzitter. In het recente wetgevingsoverleg Personeel en Materieel hebben we terecht uitvoerig gesproken over het cruciale aspect van ons Defensiepersoneel. Als we daadwerkelijk willen dat onze strijdkrachten optimaal functioneren, is het noodzakelijk om te investeren in ons personeelsbestand. Het valt niet te ontkennen dat we al geruime tijd moeite hebben om militaire functies naar behoren te vervullen. Het dienjaar biedt een perspectiefvolle mogelijkheid om deze vacatures effectiever in te vullen en het aantal reservisten te vergroten. Op dit moment wordt de financiering voor het dienjaar voornamelijk bekostigd uit ondervulling voor de jaren 2024 en 2025. Voor na deze periode is er nog geen concrete regeling getroffen. Financiering uit onderrealisatie betekent in feite dat er geld beschikbaar komt uit het personeelsbudget omdat we momenteel geen 100% personele vulling hebben. Deze financieringsmethode is echter niet structureel en kan een remmende factor worden voor de groei van het dienjaar, vooral bij een toename van de personele bezetting. De politieke wens tot groei van het dienjaar moet gepaard gaan met een toewijzing van structurele specifieke financiering die niet ten koste gaat van andere herstel- en groeiplannen van Defensie. Ik vraag de staatssecretaris dan ook om helderheid te verschaffen over hoe hij van plan is om de groei van het dienjaar structureel op te nemen in zijn begroting, zonder afbreuk te doen aan andere essentiële initiatieven binnen Defensie.

Voorzitter. Alle reservisten hebben zich op vrijwillige basis aangemeld en hebben een aanstelling bij een Defensieonderdeel met een nulurencontract. Wanneer zij worden opgeroepen en zich bij een eenheid melden, worden zij in werkelijke dienst geplaatst. Op dat moment vallen ze onder de krijgstucht, zijn ze actief militair en zijn ze net als andere militairen volledig inzetbaar. In het verleden, tijdens de Koude Oorlog, was er een wettelijke verplichting voor reservisten om zich te melden bij een oproep, bekend als de opkomstplicht. Werkgevers waren verplicht buitengewoon verlof te verlenen aan reservisten en studenten konden uitstel van tentamens krijgen. Na de Koude Oorlog is de opkomstplicht afgeschaft. Reservisten hebben nu de vrijwillige opkomst bij een oproep zonder wettelijke verplichting. Hoewel staatsnoodwetgeving nog steeds de mogelijkheid biedt om reservisten verplicht op te roepen in geval van verregaande crisis en nood, zijn juist in de voorfase van een crisis, zoals bij afschrikking, reservisten van cruciaal belang voor taken zoals het bewaken van vitale infrastructuren en havens. Gezien de huidige mondiale situatie zijn we van plan om een motie in te dienen om het kabinet te vragen een onderzoek te starten naar de mogelijkheden van een gegarandeerde beschikbaarheid van onze reservisten bij een naderende conflictsituatie. Graag een reactie hierop.

Voorzitter. In de hectiek van het dagelijks leven, waarbij we vaak bezig zijn met onze eigen zorgen en uitdagingen, vergeten we soms degenen te eren die het ultieme offer hebben gebracht voor onze vrijheid en veiligheid: onze veteranen. Onze vrijheid is geen vanzelfsprekendheid; het is een resultaat van het harde werk, de opoffering en de moed van onze veteranen. Ze zijn de hoeders van onze democratie en de beschermers van onze waarden. Door dankbaarheid te tonen en actief betrokken te zijn bij het ondersteunen van veteranen eren we niet alleen hun dienst, maar dragen we ook bij aan het opbouwen van een samenleving die waardering heeft voor de opofferingen die zijn gedaan voor ons welzijn. Laten we niet vergeten dat achter elke veteraan een verhaal schuilgaat, een verhaal vol moed, doorzettingsvermogen en opoffering. Onze veteranen verdienen niet alleen onze dankbaarheid op specifieke momenten, maar een voortdurende erkenning van hun waardevolle bijdrage aan onze samenleving.

Voorzitter. Ik wil afsluiten met de volgende quote van Edmund Burke: "The only thing necessary for the triumph of evil is for good men to do nothing." Laten we vol toewijding streven naar een wereld waarin rechtvaardigheid en vrede onbetwist de leidende principes zijn.

Dank u wel.

De heer Kahraman (NSC):

Ik ga heel graag met de heer Ceder aan de slag om ten eerste te bekijken hoe we meer reservisten kunnen werven en om ten tweede hun rechten en plichten, die ze natuurlijk ook hebben, beter te borgen. Nu is het echt op basis van vrijwilligheid. In noodsituaties kunnen we een noodwet inzetten. Volgens mij wordt dat bij Defensie "de rode knop" genoemd. Dan word je gewoon wettelijk gedwongen om je te melden bij een kazerne. Het gaat mij nu om de tussenvorm, dus niet om alarmfase rood maar om alarmfase oranje, om de situatie waarin we deze mannen en vrouwen misschien nodig hebben. Ik zou onderzocht willen hebben hoe we zorgen dat hun rechten dan goed geborgd zijn, bijvoorbeeld dat ze vrijgesteld worden van hun werk en dergelijke.

De heer Kahraman (NSC):

In feite onderscheid ik drie stadia. In het eerste stadium leven we relatief in vrede en worden reservisten op basis van vrijwilligheid opgeroepen. Wie zijn vinger opsteekt, wordt opgeroepen. Daarbij is er voldoende instroom, waardoor we mensen ook niet hoeven te dwingen. In het tweede stadium zitten we in een oranje fase, waarin onze beroepsmilitairen misschien worden uitgezonden en we de bewaking en bescherming van ons eigen land minder op orde hebben. In die oranje fase zouden we reservisten verplicht kunnen oproepen als er te weinig vrijwilligers zijn.

Maar dat is eigenlijk ook mijn onderzoeksvraag. Ik ben relatief nieuw op dit onderwerp en ik zou graag door het kabinet uitgezocht willen hebben wat de voor- en nadelen zijn en hoe we dit goed geregeld kunnen hebben, zowel voor ons en voor Defensie, als voor de reservisten, zodat zij ook verlof en andere rechten krijgen, en geen rechten verliezen op hun werk.

De heer Kahraman (NSC):

Ik ben het eens met de heer Erkens. Gezien het belang van onze Defensieorganisatie, vind ik dat banken en pensioenfondsen ook zouden moeten investeren in de defensie-industrie, die als toeleverancier een belangrijke schakel in het geheel is.

De heer Kahraman (NSC):

De oranje fase is voor mij niet dat wij echt gaan participeren in een oorlog ergens op de wereld. De oranje fase is misschien dat we een grote groep militairen naar de Baltische staten sturen, waardoor we in eigen land net te weinig militairen hebben om onze vitale infrastructuren te bewaken, en dat we daarvoor dan de reservisten oproepen.

De heer Kahraman (NSC):

Ik weet niet of ze wel of niet verplicht zijn. Volgens mij zijn reservisten gewoon militairen. Ik las het volgens mij ook in mijn betoog voor. Zodra ze zich op een kazerne melden, zijn ze gewoon beroepsmilitair en vallen ze onder het militair recht. Ik neem aan dat ze dan ook uitgezonden kunnen worden. Maar dat is even gewoon iets wat ik zelf inbreng in het debat, zonder de exacte kennis te hebben.

De heer Kahraman (NSC):

Eigenlijk is dat precies het onderzoek dat ik wil laten uitvoeren door het kabinet: geef aan wat de mogelijkheden en de onmogelijkheden zijn. Voor mij is zo'n oranje fase echt een fase waarin we niet rechtstreeks betrokken zijn bij een oorlog of een conflict met een ander land, maar waarbij de spanningen wel zo hoog zijn dat we het goed vinden om wat extra handen te hebben die hier in Nederland of misschien ergens op het gebied van bondgenoten ingezet kunnen worden.

De heer Kahraman (NSC):

Poeh. Als u het mij nu vraagt, zou ik zeggen dat het door de publieke opinie komt. Het kan ook door de beleidskaders komen die een aantal financiële instellingen misschien hebben. Maar ik vind het een beetje lastig. Want als wij als Nederland vinden dat wij een krijgsmacht nodig hebben, dan horen daar ook wapens en wapensystemen bij. Daar hoort dus ook een wapenindustrie bij. Dan vind ik het een beetje lastig uit te leggen dat er banken zijn die geen zaken doen met de wapenindustrie. Het klinkt een beetje gek om als financiële instelling in een land te zitten dat het belang van defensie en de wapenindustrie hoog heeft zitten, en dan te zeggen dat je daar niet in gaat investeren.

De heer Kahraman (NSC):

U en ik zijn er in deze Kamer medeverantwoordelijk voor om goed oog te houden voor de mensenrechten. Volgens mij hebben we er vandaag ook over gestemd, over exportvergunningen en noem maar op. Er zijn ook controles. Daarmee kunnen we de wapenindustrie reguleren en controleren waar die wapens naartoe gaan.

De heer Boswijk (CDA):

Nou, dat ga ik niet redden, voorzitter. Dank.

Mijn felicitaties aan collega Nordkamp voor zijn maidenspeech. Ik zie wat overeenkomsten. Ook ik heb ooit een keer PVV gestemd en ook ik ben bekeerd. Dus, meneer Pool, er is hoop voor u! U ook gefeliciteerd met uw maidenspeech. Ik hou erg van geschiedenis, en de schoolplaat van de Slag om Quatre-Bras hangt op mijn kantoor. Ik weet dus helemaal waar u het over had. Ik zeg er wel meteen bij dat we daar vochten onder Engels commando. En als je een vergelijking maakt met de Tachtigjarige Oorlog: het Staatse leger bestond voor slechts 8% uit Nederlanders. Voor de rest waren het allemaal Duitsers, Schotten, Engelsen en Fransen die voor ons vochten, dus vroeger waren we nog veel meer met andere mensen en andere landen bezig dan nu.

Voorzitter. "De geschiedenis is de leermeester van het leven", is een belangrijke uitspraak van Cicero. Ik had mijn inbreng al helemaal gemaakt, maar ik dacht: ik ga die inbreng niet houden. We leven namelijk op een scharnierpunt van onze geschiedenis, dus ik dacht: ik ga een stukje voorlezen uit Die Welt von Gestern van Stefan Zweig. Hij schrijft over de periode van net voor de Eerste Wereldoorlog, over hoe zijn ouders op dat moment leefden.

"Zelfs uit mijn vroegste kindertijd, toen mijn vader nog geen 40 jaar was, herinner ik me niet dat ik hem ooit haastig een trap op of af heb zien lopen, of überhaupt iets haastig heb zien doen. Haast gold niet alleen als iets onbeschaafds, ze was ook werkelijk overbodig, want in deze burgerlijke stabiele wereld met zijn ontelbare kleine zekerheden en rugdekkingen gebeurde nooit iets onverwachts; wat zich daarbuiten in de periferie van de wereld aan catastrofes afspeelde, drong niet door de goed gecapitonneerde wand van het beveiligde leven.

De Boerenoorlog, de Japans-Russische Oorlog, zelfs de Balkanoorlog drong nog geen centimeter door in het bestaan van mijn ouders. Alle oorlogsberichtgeving sloegen ze in de krant even onverschillig om als de sportverslaggeving. En inderdaad, wat ging het hen aan wat er buiten Oostenrijk gebeurde? Wat veranderde dat nu aan hun leven? In Oostenrijk was er in die windstille periode geen politieke omwenteling, geen plotselinge vernietiging van waarden." Hij besluit het stuk met "wat een lilliputterzorgen waren dat, wat een windstille tijd".

Kort daarna brak de Eerste Wereldoorlog uit, met bijna twintig miljoen doden. Toen Stefan Zweig dit boek schreef, was het 1942 en inmiddels was hij gevlucht. Hij was van Joodse afkomst en hij woonde in Brazilië. Hij was depressief geraakt omdat de mensheid opnieuw een grote fout had gemaakt. In de Tweede Wereldoorlog overleden er veel meer mensen: zeventig miljoen. De dag nadat hij de laatste bladzijde van dit boek schreef, pleegde hij samen met zijn vrouw zelfmoord.

De vraag die dan bij mij opkomt en de reden waarom ik geen inbreng ga houden is: wat zal er over ons geschreven worden? Hoe kijken onze kinderen terug op deze tijd? Zullen ze over ons schrijven, over de annexatie in 2014? Hoe lamlendig we eigenlijk waren? Er gebeurde eigenlijk niks, zelfs bij het neerhalen van MH17, waarbij bijna 200 Nederlanders omkwamen. We gingen naar Wales en we spraken met elkaar af: nu is het serieus. We gaan 2% van ons bruto binnenlands product besteden aan defensie. Wat gebeurde er? We zakten nog verder, naar 1,15%.

Nu, tien jaar later, zien we inmiddels de agressie van Rusland in Oekraïne. We zien hoe daar tienduizenden, vooral jonge, mensen omkomen. We zien daar dat er een tekort aan munitie is en dat wij als Westen niet leveren. We zien zelfs dat Noord-Korea een betrouwbaardere bondgenoot is van Rusland dan wij als Westen van Oekraïne. We hebben verkiezingen gezien waarbij we het vooral over bestaanszekerheid hebben gehad, terwijl de wereld om ons heen in brand stond.

De laatste weken horen we staatshoofden en generaals eindelijk zeggen: jongens, er kan een oorlog komen. Uiteindelijk lijkt het erop dat we wakker worden. Eigenlijk is zelfs die oproep onzin, want de definitie van oorlog is achterhaald. Onze definitie van oorlog is als er een Russische tank bij Litouwen de grens overrijdt. Vanuit het perspectief van Rusland, China, Iran en Noord-Korea zijn ze allang in oorlog met ons. Elke dag zijn 100.000 Chinese hackers bezig met het ondermijnen van cruciale infrastructuur. Dat werd vandaag duidelijk. Zelfs ons eigen defensieapparaat ligt onder vuur. Chinese staatsbedrijven kopen grondstoffen op, waardoor wij economisch afhankelijk worden. Niet alleen economisch en fysiek zijn we zo meteen afhankelijk en kwetsbaar, maar ook cognitief. We hebben bij eerdere verkiezingen en bij de brexit gezien hoe Russische hackers social media misbruiken om uiteindelijk zelfs tussen onze oren te gaan zitten, en met succes. Zelfs daar worden we ondermijnd. Wij zijn eigenlijk allang in oorlog.

We zien ook een nieuwe soort dreiging opkomen. Naast een fysieke, economische en cognitieve dreiging zien we ook een asymmetrische dreiging opkomen. Ik noem non-statelijke actoren, waaronder Hamas en Hezbollah, die van het internationale recht, waar wij als CDA groot voorstander van zijn, misbruik maken. Ze houden zich daar namelijk niet aan. We zien dat nu met Israël in Gaza. Zij gebruiken het internationaal recht om ons nog verder zwak te maken en ons verder op achterstand te zetten. Hoe gaan wij dit voorkomen? Hoe gaan wij voorkomen dat generaties na ons vernietigend over ons gaan schrijven dat wij naïef en decadent zijn geweest, dat wij te lui zijn geweest in economisch voorspoedige tijden om onze eigen broek op te houden als het om veiligheid gaat?

Wat het CDA betreft zijn dat vier dingen. Eén: onze verantwoordelijkheid nemen en onze bondgenootschappelijke afspraken nakomen. Het is al meerdere keren genoemd: de NAVO-norm van 2%. We moeten niet alleen investeren op lange termijn, maar we moeten ook aan burden and risk sharing doen. Hoe moreel is het als wij onze broeders in Polen het werk laten doen op het slagveld en wij alleen maar investeren in F-35's? Dat is ondermijnend voor het bondgenootschap.

Het tweede is dat we het beleid Trumpproof moeten maken. We hebben het nu vaak over wat er gebeurt als Trump zo meteen wordt herkozen. Eigenlijk is dat helemaal niet relevant. Zelfs als Trump niet zou worden herkozen, zal Amerika meer zijn focus moeten leggen naar de Indo-Pacific en is er geen garantie dat de 100.000 Amerikaanse militairen op ons grondgebied kunnen blijven. Het is natuurlijk ook idioot dat Amerikanen voor onze veiligheid moeten betalen. Ik vind dat we sowieso moeten investeren, los van de uitkomst wat er in Amerika gaat gebeuren. Dan heb je het eerder over 3% tot 4%.

Het derde is dat we de samenleving weerbaarder moeten maken. We zijn als CDA trots dat we initiatiefnemer zijn van het dienjaar. Wat ons betreft is dat nog maar het begin en moeten we echt doorpakken en nadenken over minder vrijblijvende manieren van een dienjaar. We hebben het al gezien bij de doorrekeningen van het nieuwe NATO Force Model. Ook daarin maken we afspraken. Als je goed kijkt naar wat er onder aan die afspraken ligt, zie je dat wij de personele afspraken gewoon niet kunnen nakomen. Kleine landen schieten daarop tekort, dus we moeten daar echt over nadenken.

Het vierde punt is het aanpakken van de bureaucratie. We zien nu dat er meer wordt geïnvesteerd. Ik wil dan ook complimenten geven aan allebei de bewindspersonen. Ze zijn aangetreden in een tijd die totaal anders is dan nu. Ik zie dat de Kamer eensgezind is dat er wat moet gebeuren, maar ik zie ook dat allerlei bureaucratische regels die zijn opgetuigd in vredestijd ons nu nekken, waardoor het soms onmogelijk is om snel geld uit te geven. Graag een reactie van de bewindspersonen op al deze vier punten, dus de verantwoordelijkheid wat betreft de NAVO, ons beleid Trumpproof maken, de samenleving weerbaarder maken en de bureaucratie aanpakken.

Ten slotte, voorzitter. Als CDA hebben we een amendement ingediend voor het Veteranen Search Team. Ik hoorde collega Kahraman het ook al zeggen: aandacht voor de veteranen, die onze samenleving al hebben gediend, is belangrijk. Er zijn heel veel mooie initiatieven. Ik heb een amendement ingediend om het Veteranen Search Team nu eenmalig €150.000 ondersteuning te geven, maar wat het CDA betreft zou dat structureel moeten zijn. Dit is zo'n mooi maatschappelijk initiatief — ik zag het op een werkbezoek in Zeist — dat het mooi zou zijn als we het structureel kunnen steunen.

Voor de rest ben ik heel erg benieuwd naar de reactie op de vier punten. Ik hoop van harte dat de initiatiefwet om de NAVO-norm van 2% als bodem vast te leggen door een meerderheid in deze Kamer gesteund gaat worden. Ik hoop ook dat we onze verantwoordelijkheid nemen wat betreft de invulling van die 2%. Want het is eigenlijk idioot dat dit een politieke kwestie is; we moeten dat gewoon allemaal doen.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Boswijk (CDA):

Laat ik allereerst reageren op dat eerste punt.

De heer Boswijk (CDA):

Zoals collega Ceder weet, heb ik al een verzoek neergelegd bij de staatssecretaris. Ik heb gezegd: ik wil heel graag aan mijn skills werken ...

De heer Boswijk (CDA):

... maar de wet staat dat helaas niet toe. Het is inderdaad nodig; het is levensgevaarlijk om mij zomaar los te laten! De staatssecretaris heeft een toezegging gedaan om te onderzoeken wat er mogelijk is, dus ik hoop mezelf daarin te verbeteren.

Het tweede punt is een hele belangrijke vraag. Vorig jaar december was ik in The National History Museum — of heette het The American History Museum? — in Washington. Er was daar een hele mooie tentoonstelling met een gigantische Amerikaanse vlag. Die vlag heeft het Amerikaanse volkslied geïnspireerd. Het was heel indrukwekkend. Maar wat mijn aandacht het meeste trok, was een kleine poster. Zulke posters werden in 1942 gemaakt in opdracht van de toenmalige Amerikaanse president Roosevelt en beeldden de "four freedoms" uit. Boven de poster die daar hing, stond: bescherm de vrijheid van geloof. Je ziet er allemaal mensen op bidden en daaronder staat: buy war bonds. Ik zou bijna willen pleiten voor zo'n bewustwordingscampagne. Ik vind namelijk dat we in een wat decadente samenleving leven. Dat de steun in Oekraïne afneemt als de inflatiecijfers toenemen, dus als onze koopkracht wordt geraakt, vind ik typerend voor de samenleving waar wij helaas op dit moment in leven. Wij maken onze afwegingen op basis van wat het doet in onze portemonnee, terwijl er toen een strijd werd gevoerd op basis van de waarden die er op het spel stonden.

Ik vind eerlijk gezegd dat wij als politici, dus niet alleen de bewindspersonen maar wij allemaal individueel, de mensen continu, dag in, dag uit, mee moeten nemen in de discussie over de vraag welke waarden er op het spel staan. Ik vind dat we ons onvoldoende realiseren dat de waarden die wij hebben — de vrijheid van geloof, de vrijheid van demonstratie, de vrijheid van vergaderen en noem maar op — er in een deel van Oekraïne niet meer zijn. Ik vind dat het daarover moet gaan. Ik ben dus ook benieuwd hoe de bewindspersonen daarnaar kijken.

Ik zou echt een permanente publiekscampagne willen hebben op dit onderwerp. Onder andere het dienjaar is daar, denk ik, een hele kleine invulling van. Bij je militaire vorming — ik weet dat de heer Ceder het zo ervaart en ik weet zeker dat de heer Tuinman het zo ervaart — kom je namelijk mensen tegen die je normaal nooit tegen zou komen, een beetje net als bij de verzuiling. Ik weet nog dat ik op de slaapzaal kwam. Je wordt gedwongen om met mensen om te gaan van wie je misschien op een verjaardag had gezegd: gatsiedarrie, ik heb echt geen zin om daarnaast te zitten. Maar daar heb je geen keuze. En na een week kom je erachter dat die gozer of die vrouw deugt, dat het eigenlijk best een toffe peer is. Nou, dat kan een dienjaar bijvoorbeeld ook betekenen. Dat kan onze samenleving veel hechter en weerbaarder maken.

Voorzitter, ik kan hier nog wel uren over praten. Maar ik ben heel blij met deze vraag.

De heer Boswijk (CDA):

Ik ben inderdaad twee weken geleden naar Israël en de Westelijke Jordaanoever gegaan. Dat deed ik op eigen initiatief en op eigen kosten. Dus ik heb drie dagen in een hostel geslapen. Enerzijds heb ik gezien wat er in de Israëlische samenleving speelt. Ik heb de complexiteit gezien en ik heb gezien hoe getraumatiseerd die samenleving is. Ik heb ook veel meer begrepen van wat er in Gaza gebeurt. Laat ik vooral zeggen dat het verschrikkelijk is wat er in Gaza gebeurt, maar ik zeg er ook meteen bij dat ik heel goed begrijp dat Israël zichzelf ook moet verdedigen. Dit is volgens hen ook een existentiële dreiging.

Omdat ik het belangrijk vond om twee kanten van het verhaal te zien, ben ik daarna ook naar de Westelijke Jordaanoever geweest. Zoals ik toen ook heb gezegd, ben ik me echt kapot geschrokken van wat ik daar heb gezien, van hoe gestructureerd, grootschalig en permanent de illegale nederzettingen waren. Ik deed die uitspraak in mijn emotie. Ik had een interview van 30 minuten, in de hoop dat het beeld zou zijn: er is een genuanceerd verhaal, er is geen zwart-wit, het is vooral heel veel grijs. Nou ja, dit is wat bij heel veel mensen is blijven hangen. Dat snap ik.

Ik had die uitspraak niet op die manier moeten doen. Waarom niet? Omdat ik er inmiddels achter ben gekomen dat een boycot praktisch niet uitvoerbaar is. Het is heel moeilijk te labelen wat de producten zijn. Ik noem bijvoorbeeld dadels. Daar weet ik inmiddels alles van. Die worden via Marokko verpakt. Wij hebben dus helemaal geen idee dat die dadels hier terechtkomen. Het is voor het beeld heel erg mooi, maar in de praktijk pakt het niet goed uit. Ik ben er dus achter gekomen dat het weinig effectief is. Het tweede punt is dat het bij mensen heeft opgewekt: koop niet bij Joden. Dat heb ik er natuurlijk nooit mee bedoeld. Het ging echt om de illegale nederzettingen. Ik heb die uitspraak dus genuanceerd. Wat ik niet heb genuanceerd, is dat ik daarvan geschrokken ben en dat ik vind dat het illegale-nederzettingenbeleid echt in de weg zit van de tweestatenoplossing waar het CDA in gelooft. Ik vind dat onze overheid daar veel strakker en strenger op moet zijn. Ik weet dat u ook een andere motie heeft ingediend. Die hebben wij om die reden wel gesteund, omdat wij meer geloofden in die aanpak dan in de boycot. Dat is wat ik erover kan zeggen.

De heer Boswijk (CDA):

Ik ben het ermee eens dat we Israël en elke bondgenoot, juist in het bijzonder onze bondgenoten, moeten aanspreken op het zich houden aan het humanitair oorlogsrecht. Dat hebben we als CDA vanaf het begin van dit conflict ook gedaan. Ik vind ook dat we veel meer aan onafhankelijk toezicht moeten doen als bewijsvoering voor mogelijke misstanden, zodat er achteraf altijd rechtszaken kunnen plaatsvinden. Daar heeft het CDA een motie over ingediend, die ook is aangenomen. Ik vind het alleen veel te snel om nu al te zeggen dat we bepaalde onderdelen niet gaan geven. Ten eerste is dat omdat je, zoals ook de rechter heeft gezegd, dus nog niet kan vaststellen dat er mensenrechtenschendingen zijn geweest. Ten tweede, en dat is ergens gelukkig en ergens ook frustrerend, kunnen wij ons het gevoel van onveiligheid dat Israël heeft niet voorstellen. De raketaanvallen vanuit Gaza, maar ook vanuit Libanon van Hezbollah, zijn zo extreem. Zij hebben de middelen nodig, ook om hun bevolking te beschermen. Ik ben er dus niet voor om te stoppen met het leveren van wapenonderdelen die Israël nodig heeft om zichzelf te beschermen.

De heer Boswijk (CDA):

Nee. Nee, we hebben er al heel veel debatten over gehad.

De heer Boswijk (CDA):

Nee, daar is nu geen sprake van. Wij hebben een NAVO-bondgenootschap, waarbij wij in artikel 5 zeggen: een aanval op één is een aanval op allen. Oekraïne is op dit moment geen NAVO-lid. De toekomst van Oekraïne ligt wat het CDA betreft wel in de NAVO, maar op dit moment kunnen ze geen lid worden. Dat kan namelijk alleen als een land in vrede is. Feitelijk is Oekraïne dus geen lid van de NAVO en wij zijn formeel niet in oorlog met Rusland, dus ik zie nu geen reden om Nederlandse militairen daarheen te sturen. Ik denk wel dat we op het zwarte scenario voorbereid moeten zijn, dus permanent militairen vestigen aan het oostfront lijkt mij heel verstandig. En tot die tijd moeten we er alles aan doen om te zorgen dat Oekraïne de oorlog uiteindelijk kan gaan winnen.

Ten tweede moeten we, parallel daaraan, heel hard werken aan investeringen in onze krijgsmacht en kijken naar vormen om personele gaten te vullen, zodat Poetin uiteindelijk … Dat is wel grappig; elke keer als ik oproep tot meer investeren in Defensie of uitbreiding van het dienrecht, word ik weggezet als een oorlogshitser. Maar het is juist de bedoeling dat als je zelf alles opbouwt, Poetin uiteindelijk in zijn hoofd de afweging maakt: ik ga het niet doen, want dan krijg ik een paar tikken terug. Hij is Oekraïne binnengevallen omdat hij, deels terecht, de taxatie heeft gemaakt: ze zijn zwak, dus nu is mijn moment. Ik denk dus dat onze inzet vooral moet zijn om er alles aan te doen dat het niet nog verder escaleert. Maar op dit moment is er wat mij betreft geen sprake van Nederlandse militairen in Oekraïne.

De heer Boswijk (CDA):

Dat klopt.

De heer Boswijk (CDA):

Het is inderdaad een ingewikkelde paradox die mevrouw Dobbe hier neerlegt, maar ik denk dat de geschiedenis uitwijst dat de beste mogelijkheid voor vrede het voorbereiden op oorlog is. Dat houdt dus in dat je juist om autocratische en agressieve regimes af te houden, jezelf uiteindelijk moet bewapenen. Er is, aangezien we nu toch met Sun Tzu en zo aan het strooien zijn, een bekende uitspraak van Von Clausewitz die zegt: zelfs de grootste agressor is een liefhebber van de vrede, want het liefst zou hij het land van de opponent willen binnenvallen zonder geweld te gebruiken. Ik denk dat dat de gebrokenheid is van de wereld waarin wij leven. Om die agressor af te houden, moet je dus uiteindelijk zorgen dat je een stekelvarken bent, zodat die daarvan afziet.

Ik denk dat we de analyse wel kunnen maken dat Poetin de afweging heeft gemaakt: joh, die decadente lui aan de Noordzee geven eigenlijk niet om Oekraïne en die waarden, maar geven alleen om de euro's en een draaiende economie; Oekraïne is op dit moment zwak, dus ik pak ze nu terug. Voor een deel heeft hij gewoon gelijk. Ik zei het net al: in 2014 annexeerden de zogenaamde "groene mannetjes" gewoon een deel van een land. Wat hebben we eigenlijk gedaan? Helemaal niks. Zelfs na MH17 bleef het bij grote statements. De echte actie bleef uiteindelijk uit. Dit wordt een onbevredigend antwoord voor mevrouw Dobbe, maar in de onveilige wereld waarin we nu leven, ontkom je er helaas niet aan om te investeren in je defensie-industrie, denk ik.

De heer Boswijk (CDA):

In de geschiedenis zijn veel vredesonderhandelingen inderdaad succesvol geweest. Maar aan bijna al die vredesonderhandelingen ging wel een oorlog vooraf. Partijen hebben uiteindelijk toch de afweging gemaakt: heeft het nog zin om door te vechten, of niet? Je ontkomt er dan dus niet aan om jezelf een zo goed mogelijke positie aan die onderhandelingstafel te geven. Want natuurlijk wil Poetin vrede. Dat zei ik net ook in die quote. Natuurlijk wil Poetin vrede, maar wel onder zijn voorwaarden. Dat zijn niet de voorwaarden die wij willen. Als je dus de beste uitgangspositie voor Oekraïne wil realiseren, dan moet je ervoor zorgen dat Oekraïne de meest stevige positie in het eigen land heeft. Je ontkomt er dan weer niet aan om te zorgen voor de juiste bewapening. Ik heb al eens eerder met uw voorganger, collega Jasper van Dijk, het soortgelijke gesprek gevoerd. Er zijn in de geschiedenis echt wel volken geweest die pacifistisch waren. Ik baal ervan dat ik nu even niet op die naam kom, want ik heb die toen ook gebruikt. Er zijn indianenstammen in Noord-Amerika geweest die pacifistisch waren. Die hielden ook op te bestaan. Dat is helaas hoe onze geschiedenis werkt. Ik ben toch wel voorstander van het volgende. Als je vrede wil, zal je ervoor moeten zorgen dat je je eigen spullen op orde hebt.

De heer Boswijk (CDA):

Ja, dat ga ik doen.

De heer Boswijk (CDA):

Excuus. De ondertitel van het boek is trouwens Herinneringen van een Europaan. Ik had deze interruptie dus kunnen verwachten. Ik geloof erg in Europese samenwerking binnen het NAVO-bondgenootschap. Ik geloof niet dat we parallel aan het NAVO-bondgenootschap een Europees leger gaan oprichten. Ik heb al ontelbare keren in debatten het voorbeeld genoemd van de 178 verschillende wapensystemen in Europa versus de 38 verschillende wapensystemen in de VS, die een veel grotere krijgsmacht hebben. We moeten onze inkoop dus veel meer gezamenlijk doen. We moeten veel meer dezelfde … Ik bedoel niet dat je maar één wapensysteem hebt, want dat maakt je ook kwetsbaar, maar ik doel toch op wat minder wapensystemen. Ik ben dus erg voor meer Europese samenwerking en afstemming, en ik denk dat het demissionaire kabinet daar best wel wat stappen in heeft gezet, maar van sommige onderdelen, bijvoorbeeld als het gaat om munitieproductie, weet u dat het tekort enorm groot is. Het gaat niet om heel hoogtechnologische producten. Daarvan zeg ik: laten we allemaal gaan produceren. Kijk naar hoeveel Rusland verschiet en hoe groot het gat is. We willen ook nog meer gaan oefenen, dus we zullen ook zelf meer gaan gebruiken. Op zulke onderdelen zeg ik: dan moeten we ook zelf gaan produceren. Maar dat gaat over heel hoogtechnologisch. Wij zijn bijvoorbeeld goed in het bouwen van radarsystemen en fregatten, en de Duitsers zijn goed in het bouwen van tanks. Daar moet je een middenweg in vinden.

De heer Boswijk (CDA):

Tot slot. Ik denk dat collega Dassen en ik het op veel punten eens zijn. Alleen, ik denk dat je sommige producten … Nogmaals, denk bijvoorbeeld aan munitie. Niet alle munitie is hoogtechnologisch. De massa moeten we echt heel snel gaan opschroeven. Daarvan zeg ik: dat kun je als Nederland prima zelf doen. Maar denk ook aan helikopters en noem alles maar op. Ik ben er een groot voorstander van om dat met een aantal Europese landen op te pakken.

De voorzitter:

Aan de orde is nog steeds de begrotingsbehandeling van het ministerie van Defensie. We waren halverwege de sprekerslijst. Ik had gezegd dat we om 19.40 uur zouden beginnen en dat is het inmiddels geweest, dus ik wil ook maar meteen starten. We waren gebleven bij de heer Tuinman, die zijn inbreng komt doen namens de BBB.

De heer Tuinman (BBB):

Voorzitter. Ze stonden voor ons bij Quatre-Bras en Waterloo, ze stonden voor ons bij de Grebbeberg en in de Javazee, ze stonden voor ons in Uruzgan en Kandahar. En als we het ooit zouden vragen dan zouden ze er voor ons weer staan, in Polen en Litouwen. Sterker nog, dat doen ze eigenlijk al. De vraag is alleen: staan wij ook achter hen? Want een oorlog wordt niet enkel gevoerd door de krijgsmacht. De oorlogen van de eenentwintigste eeuw vragen om een samenleving die zich bewust is van de wereld waarin wij leven en die bereid is die verantwoordelijk ook te nemen. Het vereist ook een samenleving die durft te vechten, eentje die durft te handhaven, die onze vijanden in de ogen durft aan te kijken en met rechte rug spreekt: je maintiendrai; ik zal handhaven.

Deze bereidheid valt flink tegen in Nederland. 46% van de Nederlanders is bereid om te vechten voor hun vaderland. Zet dat maar eens af tegen de 80% in Zweden en de 88% in Noorwegen. Daar hebben wij een rol in gehad. Te lang is hier in de Kamer gepraat over de krijgsmacht als een noodzakelijk kwaad, op zijn best, en misschien als een te dure hobby, op zijn slechtst. Het is aan ons om het goede voorbeeld te geven.

Daarom richt ik mij tot alle dappere jongens en dames in Nederland. Ik, ik koos het wapen, en trouwens vele Nederlanders met mij. Onze vrijheid in denken en doen is ons allergrootste goed. Het land en de beschaving die wij hebben opgebouwd staan onder druk als nooit tevoren. Nederland heeft u nodig. Zonder jullie is ons land een makkelijke prooi, voor Rusland, China, Iran of welke kwaadwillende dan ook. Met jullie als roerganger durft niemand de oranje leeuw aan. Het is nu of nooit. Nunc aut nunquam.

Het is tevens nu of nooit voor de samenleving. Mijn fractie is ambitieus. Voor het eind van dit decennium zal Nederland gereed en weerbaar zijn, in navolging van Zweden en Finland. Dat betekent niet enkel militaire gereedheid, maar ook een overheid, economie en samenleving die zich bewust zijn van hun taak en verantwoordelijkheden: de zogenaamde totaalverdedigingsdoctrine. Het is geen bangmakerij, maar een stapje die we met z'n allen samen moeten gaan zetten. Een goede voorbereiding is het halve werk.

De autocratische leiders in deze wereld voelen zich gesterkt in het gebruik van geweld om hun doelen te bereiken. Want het werkt. Kwetsbaarheden in het Europese schild zijn eerder een uitnodiging dan een afschrikking voor deze regimes. Zoals ik ook al in mijn maidenspeech zei: als we niet voor onszelf zorgen hier, kunnen we de anderen ook niet helpen. De NAVO is en blijft onze veiligheidspolis, maar dan moet je wel structureel je verzekeringspremie betalen. Nederland is wat dat betreft nog te veel een lege huls.

Maar goed, wat vraagt de BBB dan van de samenleving? Van mensen thuis kan verwacht worden dat ze zich actief informeren over de dreigingen waar Nederland voor staat, dat ze bijvoorbeeld voor een week voedsel en water in huis hebben, dat ze genoeg hebben om de eerste schok van een crisis te doorstaan, dat ze zich bewust zijn van beïnvloeding via informatie, maar ook dat ze betrouwbare kanalen weten te vinden, en dat ze in hun gezin en gemeenschap spreken over hoe te handelen in een crisis. Wie zorgt er voor de oude dame verderop in de straat? Hoe houden we de wegen vrij, niet alleen voor onze eigen krijgsmacht, maar ook voor de eenheden die vanuit het westen komen?

Ik heb hier een brochure die de Zweedse overheid opstuurt naar alle huishoudens; ik heb er een aantal voor u. Voor het gemak heb ik die ook laten vertalen in het Nederlands. Ik zal u die later doen toekomen.

Maar goed, wat vraagt de BBB dan van de economie? Van onze bedrijven mag verwacht worden dat ze voorbereid zijn. Naar Israëlisch voorbeeld dient er een lijst opgesteld te worden van essentiële goederen, waarvan bedrijven dan noodvoorraden aanhouden. Denk aan brandstof, voeding, morfine, noem maar op. Een rijksnooddienst moet een duidelijk beeld krijgen van welke transportmiddelen, medische apparatuur en productiemiddelen waar in Nederland aanwezig zijn.

Ten slotte mogen we van Nederlandse bedrijven verwachten dat zij zich de nationale veiligheid aantrekken, dat ze geen geheimen verklappen aan onze vijanden en dat ze Nederland altijd trouw blijven. Bedrijven zoals ASML zijn belangrijk voor onze defensie en moeten niet naar de verkeerde kant verdwijnen. 90% van al het militaire vervoer wordt namelijk geleverd door, jawel, de commerciële sector. 70% van al het militaire satellietverkeer wordt geleverd door de commerciële sector. 95% van alle trans-Atlantische internetcommunicatie gaat door ondergrondse kabels van private eigenaren. Maar ook: 75% van alle Nederlandse ondersteuning aan NAVO-operaties komt van mkb-bedrijven, gemeentes en waterschappen.

Maar goed, wat vraagt de BBB dan van de overheid? Nationale veiligheid zal de komende jaren meer een boventoon moeten voeren bij de overheid. Dat betekent: interne aanbestedingsregels wegsnijden, actieve industriepolitiek voeren en bestuurlijke moed tonen. Maar ook de regeldrift naar de samenleving moet eraan geloven. Als het op onze nationale veiligheid aankomt, kiest de BBB voor voedselzekerheid boven de bedreigde heidebloem, maar ook voor kernenergie boven enkel windmolenstroom, en voor succesvolle scheepswerven boven onnavolgbare waterrichtlijnen. Zulke zaken zijn voor een land dat, inderdaad, leeft op het vredesdividend.

Ook zouden wij graag zien dat Nederland een rijksnooddienst opricht die zich bezighoudt met civiele verdediging, ter uitvoering van dat totaleverdedigingsconcept. Hier kan het Nationaal Crisiscentrum dat al bestaat bij de NCTV mooi in opgaan. Ten slotte is er ook wetgeving nodig rondom weerbaarheid, bijvoorbeeld naar het Zweedse model, en misschien ook wel een Nederlandse versie van de Defense Production Act die nu van kracht is in de Verenigde Staten. Omdat Nederland daardoor veiliger en daarmee ook vrediger wordt, maar ook omdat we het simpelweg beloofd hebben aan onze bondgenoten. Waar artikel 5 van het NAVO-Verdrag het stokpaardje is, vergeten we vaak artikel 3. Hier komt het: "Teneinde de doelstellingen van dit verdrag beter te verwezenlijken, zullen de partijen ieder voor zich en gezamenlijk hun individueel en collectief vermogen om een gewapende aanval te weerstaan handhaven en ontwikkelen door voortdurend en op doelmatige wijze zichzelf te versterken en elkander hulp te verlenen". En dit moet allemaal gebeuren in een land waar de ruimte het meest schaarse goed is.

De komende jaren gaat dat conflicten opleveren in onze samenleving. Defensie zal laagvlieggebieden nodig hebben, oefenterreinen openen en munitieopslag en kazernes erbij plussen. Dat kan alleen maar goed gaan als de samenleving overtuigd is van onze gezamenlijke opdracht en, misschien nog wel belangrijker, als we die belangen goed met elkaar afwegen. Zo is de BBB-fractie geen fan van het inruilen van landbouwgrond voor defensiedoeleinden, omdat voedselveiligheid en militaire veiligheid elkaar moeten versterken en niet bestrijden. Ik heb de staatssecretaris daar tijdens het mondelinge vragenuur al op aangesproken.

Maar die ruimte is wel nodig. Juist ook om mannen en vrouwen te behouden bij Defensie, moet er ruimte zijn om te oefenen. Militairen zijn namelijk een bepaald slag mensen. Zij willen aan de slag, zij willen op uitzending en zij willen iets van de wereld zien. Daarom zou mijn fractie graag zien dat we meer ruimte opzoeken in internationaal verband, en wel in Oost-Europa. We moeten bereid zijn om een volledige gevechtseenheid, misschien wel permanent, in Polen of Litouwen te plaatsen. Dat moet dan niet halfslachtig gebeuren, maar met ondersteuning, met huisvesting voor families erbij, met crèches, met alles erop en eraan en met al die andere faciliteiten.

Volgens ons heeft dit een aantal voordelen. Er is in Polen en Litouwen veel meer ruimte om te oefenen op terrein waar de kans op het conflict dat er misschien aan zit te komen, het grootste is. De afschrikwekkende werking richting Rusland van een gevechtseenheid in Polen of Litouwen is vele malen groter. Polen en Litouwen staan ook te springen om extra ondersteuning van hun veiligheid door NAVO-bondgenoten. Dit is geen toekomstmuziek, want onze partner Duitsland heeft die stap al gezet.

Voorzitter. Dit past ook goed bij hoe mijn fractie naar missies kijkt. Wij kiezen voor geconcentreerde missies waar Nederland robuust en sterk aanwezig is. Denk maar eens aan de bijdrages daar waar het nationaal belang op het spel staat. Wij pleiten dus voor missies met duidelijke doelstellingen die direct raken aan onze nationale belangen.

Voorzitter. Ook na alle berichtgeving op de socials zal mijn fractie voor de begroting stemmen, want wij steunen elke stap richting die 2%-norm. Maar het is nog niet genoeg. Zolang de begroting nog niet robuust genoeg is om de krijgsmacht haar grondwettelijke taken te laten vervullen en Nederland veilig te houden, schieten we hier in Den Haag tekort.

Voorzitter. Als er dan maar één zin van mijn inbreng in de krant komt te staan morgen — ik betwijfel het trouwens, als ik zie wat er nu allemaal aan de hand is — laat het dan deze zijn: si vis pacem, para bellum. Wie vrede wil, bereidt zich voor op oorlog.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering. Als het goed is, is het opgelost. Ik geef het woord aan de heer Tuinman voor een reactie op de vraag van mevrouw Podt.

De heer Tuinman (BBB):

Ik denk dat mevrouw Podt een hele belangrijke vraag stelt. Ik wil daar in drie stapjes antwoord op geven. Ik geef dus even de structuur aan. Ik denk allereerst dat u goed moet beseffen dat Oekraïne op dit moment zelf aangeeft dat het uiteindelijk zelf ook de vluchtelingen wil terughalen. Het tweede dat we nu zien is dat er een Europese richtlijn is die Oekraïense vluchtelingen beschermt tot maart 2025. We zullen er echt over na moeten gaan denken welke situatie er daarna zal komen.

Ik ben het dus volkomen met mijn collega Keijzer eens. We hebben ook tot diep in de nacht gesproken over wat het juiste moment is. Maar politiek is soms ook, om met de woorden van de heer Nordkamp te spreken, lastige beslissingen nemen. Dit was een lastige beslissing. Mevrouw Keijzer heeft in het debat ook niet gezegd dat we Oekraïners moeten terugsturen, maar wel dat we dat hier in het debat met elkaar moeten gaan bespreken.

Wat ik ook wil aangeven is dat er nu wetgeving in Oekraïne klaarligt. Ik snap dat, want Zelensky en Zaloezjnyj geven aan dat ze 400.000 tot 500.000 mensen nodig hebben. Dus er ligt dienstplichtwetgeving klaar om afgehamerd te worden. Het gaat over 500.000 Oekraïense mensen. Maar besef je ook goed dat er meer dan 650.000 mensen die in die leeftijdscategorie zitten — die bepaal ik niet, hè — zich op dit moment niet in Oekraïne bevinden.

Ik denk dat mevrouw Keijzer goed naar voren heeft gebracht — daar kan ik me volledig achter scharen — dat het wel relevant is om te kijken hoe zo'n regio, zo'n land eruitziet. We hebben het over negen keer Nederland. Natuurlijk gaan er geen mensen, vrouwen en kinderen terug richting oorlogsgebied en natuurlijk gaan er ook geen mensen terug richting Bachmoet, maar je kunt er misschien wel over nadenken of Oezjhorod niet een ander verhaal is.

De heer Tuinman (BBB):

Die vraag is eigenlijk tweeledig. Enerzijds kom ik terug op wat u zegt: ik zal me inleven in het perspectief dat ik van de Oekraïense militairen ken. Ik spreek geregeld Oekraïense militairen die ik nog ken vanuit Amerika en met wie ik daadwerkelijk op het trainingsveld heb gestaan tijdens het voorbereiden in 2008, '09 en '10.

U moet goed beseffen dat Oekraïne een heel, heel, heel complex verhaal is, dat soms niet prettig is om te horen. Aan de ene kant heb je daar de Oekraïense militairen die ten koste van alles alles in de waagschaal stellen en die bereid zijn om hun eigen lief en leed in de waagschaal te stellen, maar er zijn er ook die de Roemeense grens oversteken. Dan hebben we het ook over duizenden mensen. Dat is ook een terecht punt. Het is net zoals in Nederland: niet iedereen wil dienen in Nederland en niet iedereen wil dienen in Oekraïne. Dat is het eerste punt.

Ook weet ik dat er actiegroepen in Oekraïne zijn die zich druk maken. Die roepen de Nederlandse overheid op om het leefgeld naar beneden te brengen — dat zeg ik niet, hè; dat doen Oekraïense actiegroepen — omdat er op dit moment mensen wegtrekken. Die actiegroepen zeggen: je hebt een keus tussen of naar het oorlogsfront gestuurd worden, waarbij je misschien wel de mazzel hebt dat je met Nederlandse YPR'en, met Nederlandse wapens en munitie door moet vechten, of je gaat met een arbeidsbemiddelingsbureau aan de slag en je komt naar Nederland. Dat zijn de keuzes die zitten aan beide kanten van de medaille.

Mijn punt is hier, zeg ik tegen mevrouw Podt, dat allebei die perspectieven waar zijn, hoe ugly en hoe lelijk het misschien ook mag zijn. Dus ja, in de Oekraïense krijgsmacht en in de loopgraven zijn er mannen en vrouwen die het verafschuwen dat er Oekraïense mensen hier in Nederland zijn die niet hun verantwoordelijkheid nemen, en omgekeerd. Mevrouw Keijzer heeft uiteindelijk dit dossier, dit vraagstuk, hier plenair willen bespreken. Als u zegt dat de BBB er voorstander van is om hier Oekraïense mensen op te pakken en terug te sturen naar Bachmoet, dan werp ik dat verre van me.

De heer Tuinman (BBB):

Jawel, voorzitter.

De heer Tuinman (BBB):

Mag ik hierop nog reageren, voorzitter?

De heer Tuinman (BBB):

Voorzitter. Wat de Russische media betreft: BBB en mijn fractie kijken wel naar de Russische media en het nieuws, maar we laten ons er niet door leiden. Als je begrijpt hoe propaganda werkt, dan weet je namelijk dat het precies andersom werkt. Rusland en Poetin zijn er goed in om alles te spinnen om er hun eigen voordeel uit te halen. Op het moment dat wij dat hier napraten, zijn we eigenlijk invulling aan het geven aan het doel: misinformatie.

De heer Tuinman (BBB):

Zoals ik al aangaf bij de interruptie van de heer Boswijk van zostraks: tanks horen in een moderne krijgsmacht. Dat was zo, dat is zo en dat zal voor de toekomst ook nog wel eventjes blijven. Maar tanks kosten ook heel veel geld. Tot mijn teleurstelling — ik moet hier naar de bewindspersonen kijken — is al het vrij beschikbare geld op dit moment gecommitteerd. Ik wil wel toezeggen aan de heer Boswijk dat ik die motie, die ik even kort gezien heb, wel met hem wil bekijken: hoe kunnen we 'm dusdanig verwoorden dat we er met z'n allen mee kunnen instemmen?

De heer Tuinman (BBB):

Ik ben echt zo blij en dankbaar, op mijn knieën, dat de heer Boswijk deze vraag stelt, want tijd is voor een politicus altijd van belang. Dat is misschien mijn zwakte. Daar moet ik nog aan werken. Dat geldt trouwens ook voor nu. Maar goed, u heeft helemaal gelijk: we zijn nu de Sahelinzet aan het voorbereiden, voor het schriftelijk overleg dat eraan zit te komen. Ik heb daar ook met professor Kitzen uitgebreid contact over. Ik ben het helemaal met u eens over wat we "strategische competitie" noemen. Dat betekent eigenlijk: voordat er sprake is van artikel 5, dus van bondgenootschappelijke verdediging in een echte oorlog, probeer je het aan de voorkant te mitigeren. Daar heeft u helemaal gelijk in. In de Sahelinbreng zal ik daarop terugkomen. We hebben ook veel overleg gehad met allerlei verschillende ngo's, bijvoorbeeld met de Stichting Vluchteling, over hoe het daar nu precies zit. We maken ons daar ernstige zorgen over. Er zijn wel degelijk rollen en concrete doelen, bijvoorbeeld op het gebied van migratie maar ook op het gebied van bestaanszekerheid, waarbij we misschien met u kunnen samenwerken.

De heer Tuinman (BBB):

Ja, daar ben ik het helemaal mee eens. Ik heb daar in het mondelinge vragenuurtje ook uitgebreid over gesproken met de staatssecretaris. Het punt is dat niet geld, spullen of mensen in Nederland echt schaars zijn. Voornamelijk publieke ruimte is schaars. De staatssecretaris vond het een heel goed idee. Ik gebruikte de Engelse term; hij had het over "multifunctioneel gebruik". Je kunt bijvoorbeeld natuur, waar je niet te veel verstoring wil hebben en op afstand moet blijven, en munitieopslag met elkaar combineren. Ik denk dat wij als Nederland, als pioniers op heel veel vakgebieden, bij uitstek geschikt zijn om die dingen bij elkaar te brengen.

De heer Tuinman (BBB):

Dat is een prima vraag van de heer Nordkamp. Ik heb dat volgens mij niet gezegd, maar laat mij het nog een keer nuanceren. Wat ik heb gezegd, is dat wij liever kiezen voor landbouw in plaats van dat we op die grond een kazerne bouwen. Het is namelijk manoeuvreren in een porseleinkast. Als je als een olifant overal kazernes gaat plaatsen en laag gaat vliegen, kun je hetgeen je probeert te beschermen misschien wel kapot maken. De BBB is altijd bereid om geluidhinder, maar ook bestemming uiteindelijk in overleg met elkaar op te lossen. Dat hebben we in ons verkiezingsprogramma geschreven en het zit in de inzet, whatever die ook moge zijn, voor de formatie- en coalitieonderhandelingen. Het is dus niet zo dat ik hier zeg dat er geen enkele meter aardappelen of kleigrond gebruikt gaat worden voor een kazerne en vice versa. Ik wil benadrukken wat het allerbelangrijkste is, namelijk het maatschappelijk belang. Daar zijn wij hier in de Kamer ook voor verantwoordelijk. Die belangenafweging tussen beschermen en de dingen die je wilt beschermen, moeten we gewoon heel goed doen. Ik denk dat we daar op dit moment op tijd mee gestart zijn.

De heer Tuinman (BBB):

Ik zal het heel kort houden, voorzitter. Maar dan houd ik de heer Nordkamp eraan dat we ook natuur en andere bestemmingsgebieden daadwerkelijk gaan inzetten voor deze maatschappelijke opgave.

De heer Tuinman (BBB):

Dat vind ik een heel lastige vraag. In principe is het een hypothetische vraag. Ik wil daar eigenlijk niet op vooruitlopen. Wat ik daarover wel wil zeggen, is dat we dat in Nederland best wel goed ingeregeld hebben met artikel 100-brieven en dat soort zaken meer. Als dit soort ingrijpende beslissingen op de waagschaal liggen en wel of niet genomen moeten worden, dan ga ik ervan uit dat het huidige demissionaire kabinet of een volgend kabinet de Kamer daar vroegtijdig bij zal betrekken en dat de Kamer daar bij een volledige meerderheid uiteindelijk instemming voor moet vinden.

De heer Tuinman (BBB):

Nee, maar daar zitten wel een hoop vraagtekens aan vast. Hebben de heer Van Houwelingen en ik dezelfde definitie van wat winnen of verliezen betekent? Wat hanteren de heer Van Houwelingen en ik als definitie van hoe we ervoor staan? En dan zijn er ook nog een hoop Nederlanders en misschien ook niet-Nederlanders die met deze plenaire setting meekijken. Sorry, meneer Van Houwelingen. Misschien kunt u nog een andere vraag stellen. Dan mag u wat mij betreft uw interruptie behouden. Ik vind het moeilijk om hier antwoord op te geven.

De heer Tuinman (BBB):

Als ik mijn eigen definitie mag gebruiken, gaat "winnen" niet zozeer over degene die wint, maar voornamelijk over degene die verliest. Je moet je dus afvragen wat "verliezen" voor Rusland betekent. Dat hebben we op dit moment nog steeds niet scherp, denk ik. Tot het moment waarop we dat scherp hebben, is het praten over het wel of niet inzetten van Nederlandse militairen in Oekraïne wat mij betreft voorbarig.

De heer Ceder (ChristenUnie):

Alleen als we ons voorbereiden op oorlog, kunnen we voorkomen dat het oorlog wordt. Met deze woorden sloot de voormalig Commandant der Strijdkrachten, Bauer, afgelopen november zijn toespraak bij het defensiedebat van Elseviers Weekblad af. Zijn woorden zijn een parafrase van het bekende gezegde —de heer Tuinman refereerde er al aan— si vis pacem, para bellum; als je vrede wil, bereid je dan voor op oorlog. Helaas zijn we in deze fase, in dit tijdsgewricht met alles wat er in de wereld gebeurt, beland.

Voorzitter. Ik moest terugdenken aan 2020. Toen mocht ik deel zijn van een groep, de NATO 2030 Young Leaders. Dat is een groep jongeren die in opdracht van Stoltenberg als denktank aan de slag mocht met frisse ideeën over de toekomst van de NAVO in 2030. We zijn met een groepje van verschillende landen aan de slag gegaan. Voor mij als jurist, maar ook als reservist, was dat natuurlijk een prachtige ervaring. Maar, voorzitter, wat is er in die drie jaar ongelooflijk veel veranderd: Rusland, Oekraïne, Zuid-Soedan, Ethiopië, Noord-Nigeria, de gevechten in de Rode Zee, Israël, Gaza, Libanon, Syrië, Irak, Noordoost-Syrië en de aanvallen vanuit Turkije. Dat zijn allemaal conflicten die er óf al waren en aangewakkerd zijn óf zijn ontstaan en waar momenteel militaire activiteiten plaatsvinden.

De wereld is in beweging, voorzitter. Ik las ter voorbereiding van dit debat terug naar wat we toen schreven en toen ook adviseerden. We hadden acht pijlers waarvan we zeiden dat de NAVO, en dus ook Nederland als bondgenoot, er serieus mee aan de slag moest. Dat waren een aantal punten; ik wil ze even kort langslopen. Allereerst, interne veerkracht binnen de NAVO. We weten dat er in november verkiezingen aankomen in de Verenigde Staten. Sommige collega's van mij hebben het erover gehad en het baart ons zorgen. Ik vraag me af — ik zeg dit richting de voorzitter — wat wij nu al doen. Welke stappen doen wij qua voorbereiding? Maar ook: welke stappen doen wij om bijvoorbeeld met het congres te praten, om met de senaat te praten, om juist ook aan te geven wat het speelveld is, wat ook de meerwaarde is van het krachtigste bondgenootschap dat ooit op aarde heeft bestaan, het trans-Atlantische bondgenootschap, de NAVO?

Voorzitter. Ik vraag me dit ook af over Turkije. De afgelopen weken zijn er bombardementen geweest in Noordoost-Syrië, juist in een gebied waar IS-strijders, van wie er een aantal de Nederlandse nationaliteit hebben, vastzitten en mogelijk dreigen los te komen. Turkije is ook een NAVO-bondgenoot. Wat doen we daarmee? Want onveiligheid begint niet alleen buiten het NAVO-bondgenootschap, maar ook intern. Daar zien we dat ook bewegen. Ik vroeg me dus af hoe de minister de interne veerkracht ziet.

Voorzitter. Het gaat ook om de maatschappelijke veerkracht, het vermogen van de samenleving om bedreigingen te weerstaan en daarop te reageren. We zien dat de opinie, het maatschappelijke debat, overal beïnvloed wordt, namelijk via social media, via de tv en via allemaal verschillende SciOps om ervoor te zorgen dat de samenleving minder weerbaar wordt. Wat doet de minister om ons hier effectief op voor te bereiden? Is dat voldoende? Het gaat ook om de veerkracht van ons defensiespectrum, het vermogen van apparaten om zich aan te passen aan een nieuwe dreigingsomgeving.

Voorzitter. We hebben het gehad over munitie. We hebben het erover gehad dat we ons moeten voorbereiden en dat we autonoom de regie moeten nemen. We moeten ook niet voorbijlopen aan het feit dat we een van de beste cyberteams ter wereld hebben. Moeten we daar niet volop inzetten en dat verder door ontwikkelen, vraag ik aan de minister. Hoe ziet zij dat? Ik doel hierbij ook op de specialistische bezetting.

Voorzitter. Dan kom ik op de zorg voor kritische infrastructuur. In dat kader lezen we vandaag het bericht dat het ministerie van Defensie vorig jaar Chinese spionagesoftware op een computersysteem van de krijgsmacht heeft gevonden. Het ging om geavanceerde malware die is geplaatst door een Chinese staatsinstelling. Ik vraag me af of de minister hierop kan reageren. Welke maatregelen zijn er genomen? Is er vitale informatie verkregen?

Voorzitter. Dan de economische veerkracht. We zien dat de samenleving onder druk staat door de inflatie en de energiecrisis. Ook dat is een vorm van oorlog. Ik vraag mij af hoe we Defensie mede hierop kunnen laten inspelen, om te voorkomen dat deze schokken onze veiligheid en weerbaarheid beïnvloeden.

Voorzitter. Tot slot kom ik op de veerkracht van de ruimte. We moeten ervoor zorgen dat de ruimtevaartmiddelen niet in gevaar komen. Denk hierbij aan satellieten. Heel veel gebeurt momenteel in de ruimte. In de memorie van toelichting bij de begroting lees ik hier kort iets over, maar ik vraag me af of we niet veel meer moeten gaan samenwerken met de wetenschap en met weerinstituten om gebouwen, apparaten en technologie in dual use te gebruiken om ervoor te zorgen dat we voorbereid zijn op mogelijk toekomstige manieren van oorlog voeren. Dat zal namelijk ook via de ruimte plaatsvinden.

Voorzitter. Het is veel gegaan over Oekraïne. Het is duidelijk dat de urgentie om Oekraïne te steunen steeds groter wordt. Daarom hebben we het gehad over munitie. We maken ons zorgen over de ontwikkelingen in Amerika. De oorlog in Oekraïne vraagt dat wij ook steun blijven betuigen. Ik ben blij dat een aantal Kamerleden die eerder de steun als wankel hebben geuit vandaag ook weer hun steun hebben uitgesproken. Dat is belangrijk. Ik hoop dat een nieuw kabinet — in mijn tekst stond "de formerende partijen", maar ik weet niet wat de status daar nu van is — dat ook serieus neemt.

Voorzitter. Het is gegaan over achterlopende munitieproductie. Een echt duidelijk antwoord heb ik nog niet gehoord. Hoe gaan we op korte termijn de productie opvoeren? Er is een belofte gedaan. Europa had Oekraïne 1 miljoen granaten beloofd, maar kwam niet verder dan 500.000. Ik weet dat er plannen zijn en ik weet dat de heer Boswijk een motie heeft, maar wat is er op korte termijn mogelijk? Want het is noodzakelijk dat we dat gaan doen.

Voorzitter. We halen de NAVO-norm van 2% niet, ondanks beloftes. We kunnen het wél halen als we nu zouden besluiten mee te doen aan de gezamenlijke verwerving van de Leopard 2A8, waartoe Duitsland ons uitgenodigd heeft. Laten we dat doen, want dat is goed, en daarnaast voldoen we daarmee aan de belofte van 2%.

Voorzitter. De Russische aanval op Oekraïne heeft plotseling ook de langlopende discussie over de eigen tanks een duidelijke richting gegeven. Onze conclusie is dat we deze nodig hebben en snel ook. Ik hoop dat de minister dat kan beamen, want regeren is vooruitzien.

Voorzitter, ik ga richting een afronding. We hebben eerder een motie gesteund van de heer Erkens over het dienverlof. Die is ook aangenomen vandaag. Daar ben ik blij mee. Gefeliciteerd. Ik vraag me af wat dat op korte termijn betekent. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat dit snel geïmplementeerd kan worden?

Voorzitter. Ik wil afsluiten door de mensen te bedanken die nu overzees Nederland aan het dienen zijn, die voor recht en vrede staan. Ik wil ook stilstaan bij hen die thuis zijn, die soms in angstige momenten moeten stilstaan, en niet weten of soms niet horen van hun geliefde.

Voorzitter. Vrede is niet vanzelfsprekend. Ik wil hier opnieuw mijn steun blijven uitspreken aan hen die deze vrede hier mogelijk maken.

Dank u wel.

Mevrouw Dobbe (SP):

Dank u wel, voorzitter. Gefeliciteerd aan de mensen die hier vanavond fantastisch mooie maidenspeeches hebben gehouden.

Graag vraag ik in dit debat, net als mijn voorgangers van de SP, aandacht voor iets anders dan waar wij vandaag over hebben gesproken, namelijk de slachtoffers van chroom-6. Duizenden mensen bij Defensie moesten onbeschermd werken met gevaarlijke en giftige stoffen. Een man die 33 jaar voor Defensie heeft gewerkt als monteur, en die nu 67 jaar is, zit al jaren met een hele rij aan heel ernstige aandoeningen thuis. Dat zijn dezelfde aandoeningen als die alle andere mensen hebben met wie hij jarenlang heeft samengewerkt. Deze man kan geen 50 meter meer lopen, zo erg is hij eraan toe, terwijl hij nog maar 67 jaar is. Hij wordt door Defensie niet erkend als slachtoffer en is nog steeds, al jarenlang, aan het procederen.

Voorzitter. Dit is een van de vele voorbeelden van mensen die nog steeds in de knel zitten vanwege de gevolgen die zij moeten ondervinden van het werken met giftige stoffen. Afgelopen voorjaar gaf de staatssecretaris aan dat de helft van de aanvragen die nu worden gedaan voor compensatie, wordt afgewezen. Hoe gaat de afhandeling nu? Als deze percentages nog hetzelfde zijn, zou het dan niet ruimhartiger en menselijker zijn als we de bewijslast zouden omdraaien voor de mensen die een aanvraag doen? Er zou in ieder geval een ruimhartige en rechtvaardige compensatie moeten komen, en op een goede manier moeten worden omgegaan met deze slachtoffers.

Nabestaanden van chroom-6-slachtoffers, dus mensen die al zijn overleden, kunnen nog steeds geen rechten ontlenen aan afspraken voor schadevergoeding indien hun overleden echtgenoot of echtgenote dat niet van tevoren heeft gemeld. Is de staatssecretaris inmiddels tot het inzicht gekomen dat ook nabestaanden gebruik moeten kunnen maken van deze regeling, en is zij bereid om daarvoor te zorgen? Wij hopen dat dit zo is.

Dan onze eigen defensie. Die moet op orde zijn. Dat snappen wij heel goed. En dat daar geld voor nodig is, snappen we ook. Maar voor de tweede keer zien we een forse ophoging van het Defensiebudget, met miljarden. Heeft de minister het geld van de vorige keer al uitgegeven? Hoeveel meer is er dan nog nodig om de basis op orde te brengen en de gaten te dichten? Hebben de onderzeeboten die we nu voor minimaal 2,5 miljard euro gaan kopen daadwerkelijk prioriteit, met alles wat hier voorligt? We kunnen hier ook alle verzorgingshuizen van heropenen en dan hebben we nog 2 miljard euro over, zogezegd. Vanochtend lazen wij dat Nederland voor bijna 1 miljard euro langeafstandsraketten bij het Amerikaanse ministerie van Defensie heeft aangeschaft. Klopt dit, vragen wij ons af, en waar gaan deze dan voor gebruikt worden?

Dan Oekraïne. Elke dag zijn er honderden doden en gewonden, bovenop alle doden en gewonden die al zijn gevallen. Te midden van de oorlog en de verwoesting zijn met name meisjes en vrouwen extra kwetsbaar voor seksueel oorlogsgeweld. Verkrachting wordt ingezet als wapen. En nu ze moeten vluchten, nemen de seksuele uitbuiting en het geweld allemaal toe. Dat is ernstig.

Oekraïne moet zichzelf kunnen verdedigen en heeft dat recht ook. Dat steunen wij ook, maar er moet wat ons betreft ook een pad zijn naar vrede, naar een einde aan deze gruwelijkheden. Dat pad zien wij niet altijd. Maar dat kan niet alleen maar bewapening zijn, zoals we hier vanavond horen. Er moet ook een pad zijn richting vrede. Wat doet Nederland op diplomatiek vlak om de vrede te bevorderen en om te zorgen dat het bloedvergieten en al dit geweld stopt? Dat willen wij heel graag weten. Daar willen wij het met u over hebben. En wat is daarvan het resultaat?

Ook heel belangrijk voor vrede: voorkomen dat het conflict verder escaleert. Wij zijn altijd al kritisch geweest. Wij hebben zorgen gehad over het leveren van F-16's aan Oekraïne. Ziet de minister het risico op escalatie door het sturen van nog meer F-16's? Daar zijn wij ook benieuwd naar.

Mevrouw Dobbe (SP):

Dank voor deze vraag. We hebben het eerder ook al gezegd en ik heb het net ook herhaald in deze Kamer: wij hebben Oekraïne, de meeste wapenleveranties aan en de steun voor Oekraïne om zichzelf te kunnen verdedigen, ook gesteund. Dat vinden we ook belangrijk. Maar we trekken bijvoorbeeld wel een grens als het gaat om F-16's. Dat vinden we heel ingewikkeld, omdat die ook gebruikt kunnen worden voor andere dingen dan alleen maar verdediging. Dat hebben we hier ook eerder uitgesproken. Het is dus goed dat dat gebeurt, maar tegelijkertijd moet er wel een perspectief zijn op vrede. Dat kan niet alleen maar zijn: meer bewapenen, meer bewapenen. Er moet ook via diplomatieke weg gewerkt worden aan vrede. Om dat te doen, liggen er verschillende voorstellen voor van verschillende landen. Daar moeten we ook aan blijven werken.

Mevrouw Dobbe (SP):

Dat is wel een hele creatieve interpretatie van mijn woorden. Ik heb gezegd: het is heel goed als wij Oekraïne steunen om zichzelf te kunnen verdedigen. Wij hebben ook laten zien dat we dat vinden. We vinden het ook belangrijk dat dat blijft gebeuren. Maar tegelijkertijd moet daarnaast een alternatief pad zijn om te werken aan een staakt-het-vuren, aan het stoppen van deze gruwelijkheden. Elke dag gaan er nog honderden mensen dood. Er gaan kinderen dood van moeders, zoons die naar het front zijn gestuurd en dochters. We moeten werken aan een einde van die gruwelijkheden en werken aan een vrede.

Mevrouw Dobbe (SP):

Ik kan nog een keer herhalen dat wij Oekraïne hebben gesteund en blijven steunen, als het gaat om het verdedigen tegen de gruwelijke inval en de oorlog die Poetin op hen heeft losgelaten. Maar als je in deze Kamer begint over vrede, als je dat woord hier überhaupt laat vallen — want het gaat heel erg over bewapenen — dan moet het ook gaan over diplomatie en vrede. Ik zeg dat het allebei kan en dat moet niet direct worden afgedaan als naïef. Daar moeten we ook aan werken en daar hebben we ook een verantwoordelijkheid voor.

Mevrouw Dobbe (SP):

Ik vind echt dat de PvdA ons hier tekortdoet door op het moment dat je het hebt over vrede, te beginnen over padvinders et cetera. Ik vind echt dat hij ons daarmee tekortdoet. We hebben hier altijd betoogd dat wij een sterke krijgsmacht belangrijk vinden. We kunnen echter van mening verschillen over hoe die eruitziet en wat we daarin belangrijk vinden. Wij vinden het verdedigen van het eigen grondgebied en het meedoen aan vredesmissies heel goed. Als de krijgsmacht daar op dit moment niet toe is uitgerust, moet dat hersteld worden. Dat is iets anders dan ongebreideld investeren in bewapening. Wij maken ons er namelijk heel erg veel zorgen over dat je dan terechtkomt in een wapenwedloop. Dan komt vrede niet dichterbij.

Mevrouw Dobbe (SP):

Wij willen dat er een krijgsmacht is die in staat is om ons grondgebied te verdedigen en vredesmissies te doen. Daar zijn wapens bij nodig. Daar moeten we naar kijken. Wat is ervoor nodig om díé krijgsmacht te hebben? Dat is iets anders dan ongebreideld zeggen dat het nooit genoeg is en dat we moeten bewapenen, gewoon omdat het moet en omdat we allemaal bang en in paniek zijn. De krijgsmacht moet op orde zijn, maar tegelijkertijd moeten we realistisch kijken naar wat we daarvan verwachten.

Mevrouw Dobbe (SP):

Het is natuurlijk belangrijk om goed naar elkaar te luisteren. Ik heb gevraagd of NSC snapt waarom banken twijfelen om te investeren in de wapenindustrie. Dat heeft er natuurlijk mee te maken of er maatschappelijk verantwoord ondernomen wordt. "Ondernemen" is het woord dat je daarvoor moet gebruiken. Worden deze wapens niet gebruikt voor mensenrechtenschendingen? Daar zit onze twijfel. Als je dat niet kan garanderen, als onze verdragen niet op orde zijn en banken daar niet aan kunnen meewerken op het moment dat zij zeggen "wij investeren in iets waarvan we zeker weten dat het niet wordt gebruikt in mensenrechtenschendingen", dan snap ik de twijfel van die banken en vind ik het ook heel goed dat ze daar niet in investeren. Op het moment dat er maatschappelijk verantwoord ondernemen is en zo'n bank zich daaraan houdt, dan kan dat. Dat kan een overheid ook zelf doen.

Mevrouw Dobbe (SP):

Dat is natuurlijk een hele goede vraag, want als je zegt dat je een sterke krijgsmacht wil en dat je wil dat die op orde is, is het ook de vraag wat daarvoor nodig is. Op dit moment hebben wij hele grote vragen bij deze begroting. Ik noem bijvoorbeeld de duikboten die we voor miljarden gaan aanschaffen, waar ik net naar heb gevraagd. Zijn dat soort hele dure prestigeprojecten nou echt nodig om een krijgsmacht te hebben die goed geëquipeerd is om ons eigen grondgebied te verdedigen en mee te doen aan vredesmissies, zoals wij graag van de krijgsmacht zien?

Mevrouw Dobbe (SP):

Wij vellen altijd een gewogen oordeel daarover. Ik zie ook in andere begrotingen dat er tekorten zijn in Nederland. Denk aan zorg, onze verzorgingshuizen, de jeugdzorg et cetera. Ik vind wel dat wij, als we hier afwegingen maken over bijvoorbeeld onderzeeboten die miljarden kosten, ook moeten afwegen of dat op dit moment is wat onze krijgsmacht nodig heeft.

Mevrouw Dobbe (SP):

Voorzitter. Ik ga door met kernwapens. Jasper van Dijk vroeg de minister tijdens de vorige begrotingsbehandeling al om openheid, omdat er berichten waren dat er nieuwe Amerikaanse kernwapens in Nederland zouden worden geplaatst. De B61-12 schijnt naar Volkel te komen. De SP wil hier graag wel volledige openheid over. Is de minister bereid die te geven? En is de minister bereid, ook omdat er Europabreed een roep klinkt voor minder kernwapens en iedereen die verdragen heeft ondertekend, om het initiatief te nemen om de kernontwapening in Europa aan te sporen?

Tot slot. Er is nu al maanden een gruwelijke oorlog bezig in het Midden-Oosten, met ongekend leed aan beide kanten. Het is van belang dat ook Nederland zich inzet om erop toe te zien dat het tussenvonnis van het Internationaal Gerechtshof wordt nageleefd. Dat is ook ónze verantwoordelijkheid. Daar hoort ook bij dat het bombarderen van burgerdoelen moet stoppen, dat er een staakt-het-vuren komt en dat we ons daarvoor inzetten. Daar hebben we hier ook eerder voor gepleit. De oorlog wordt gevoerd met F-35's waarvan Nederland onderdelen levert. Ook hier hebben we eerder vragen over gesteld. Nederland werkt daarnaast militair samen met Israël. Is de minister bereid om deze samenwerking in ieder geval op te schorten totdat is voldaan aan het naleven van het tussenvonnis van het Internationaal Gerechtshof?

Dat was 'm, voorzitter.

De heer Ergin (DENK):

Voorzitter, dank u wel. Onze vrouwen en mannen bij Defensie, die voor onze veiligheid staan, verdienen onze waardering. Te lang hebben zij moeten toezien hoe er te weinig investeringen zijn gedaan in goede legeringen, de juiste kleding of een fatsoenlijke beloning. De verhalen van militairen die in oude kazernes met slechte voorzieningen moesten verblijven, deden ons wat.

Het is daarom goed dat er geld vrijgemaakt wordt om de personele ondersteuning en de beloning op orde te krijgen. Investeringen om die basis op orde te krijgen, hebben de steun van DENK. Daarom vraag ik de minister hoe het staat met de uitvoering en of de loonstijgingen gezien de inflatie wel voldoende zijn.

Investeringen in het op orde krijgen van de basis betekenen wat DENK betreft niet dat er miljarden naar nieuwe onderzeeboten, F-35 gevechtsvliegtuigen of drones moeten gaan. DENK blijft kritisch op deelname aan internationale missies en het spekken van de wapenindustrie. Wij staren ons daarom niet blind op de NAVO-norm van 2%. Ook zijn we kritisch over de spoed waarmee Nederland deze norm wil behalen. Europese NAVO-bondgenoten zoals Denemarken en België hebben aangegeven de norm pas in 2035 of 2030 te willen behalen. We zien dat andere landen een aanloopperiode hanteren, maar Nederland lijkt erop te mikken om die 2%-norm zo snel mogelijk te halen. Waarom?

De defensie-uitgaven zijn de afgelopen jaren namelijk al ruimschoots toegenomen in het kader van de Oekraïne-oorlog. Dit is alleen niet in de cijfers terug te zien vanwege de rekenmethode die de NAVO hanteert. Moeten we de 2%-norm zo strak volgen omdat we anders volgens een NAVO-definitie niet genoeg geld uitgeven? In de praktijk zien we namelijk iets anders. Ik zou graag een reactie van het kabinet willen.

Voorzitter. Over de rol van defensie kan DENK duidelijk zijn. We moeten defensie inzetten om ons land te verdedigen en de internationale rechtsorde te bevorderen. Op dat laatste onderwerp zien we dat het misgaat. Nederland heeft zich in het verleden laten meeslepen in vieze Amerikaanse oorlogen. Nederland verleende politieke en daarna militaire steun aan de oorlog in Irak, die 1 miljoen mensen het leven heeft gekost. Het was een bloedige oorlog op basis van Amerikaanse leugens, en Nederland deed mee.

Wat hebben we daarvan geleerd? Niets. Opnieuw lijkt de Nederlandse regering principes overboord te gooien en blindelings achter Amerikaanse belangen aan te lopen. De Nederlandse regering kijkt weg van het Israëlische geweld in Gaza. De Nederlandse regering staat achter de regering van Israël. Sterker nog, Nederland werkt samen met het leger van Netanyahu. Het hoogste juridische orgaan ter wereld heeft inmiddels in een tussenvonnis vernietigend geoordeeld dat er een aannemelijk gevaar is dat Israël genocide pleegt in Gaza. Genocide! Het misdrijf der misdrijven.

Tegelijkertijd worden er via Nederland onderdelen geleverd voor de F-35- gevechtsvliegtuigen die op dit moment Gaza kapotbombarderen. Er zijn 12.000 kinderen in Gaza vermoord. Er zijn bijna 30.000 mensen gedood. Ruim de helft van alle gebouwen in Gaza is compleet verwoest. Wanhopige Palestijnen die dakloos zijn geworden, worden nu zelfs in een tentenkamp gebombardeerd. En dat allemaal met behulp van vliegtuigonderdelen die wellicht uit Nederland komen! Ik schaam me daarvoor. Is de situatie al onmenselijk genoeg voor de minister om de levering van F-35-onderdelen aan Israël te stoppen, zou ik willen vragen.

Dat onderdelen uit Nederland mogelijk gebruikt worden om mensen in Gaza kapot te bombarderen, kan toch niet? Maar het is niet alleen dat. Nederland heeft een samenwerkingsverdrag gesloten met het leger van Netanyahu. We kopen PULS-raketten van Israël, waarmee de oorlogskas van Netanyahu wordt gespekt met 500 miljoen euro. We delen kennis en inlichtingen. Het zijn allemaal vormen van samenwerking met het Israëlische leger, dat kinderen vermoordt, journalisten vermoordt, de Palestijnen onderdrukt en op Gaza bloedige moordpartijen aanricht. Nederland steunt dus actief het Israëlische geweld in Gaza door militaire samenwerking.

Ziet de minister dat Nederland hiermee mogelijk medeplichtig is aan wat de ICG een beginnende genocide noemde? Welke gevolgen heeft die uitspraak voor de militaire samenwerking tussen Nederland en Israël? Hoe oordeelt de minister inmiddels over het verdrag met Israël inzake de strijdkrachten? Moet Nederland zo'n samenwerking nog wel willen met een land dat vermoedelijk genocide pleegt? Wat DENK betreft is het samenwerkingsverdrag met het leger van Israël een verdrag waarmee we moeten stoppen. Is de minister daartoe bereid, zou ik willen vragen.

Hoe zit het met de militaire toepassing van kunstmatige intelligentie? Israëlische onderzoeksjournalisten hebben geopenbaard dat de Israeli Occupation Forces kunstmatige intelligentie gebruiken om Gaza compleet weg te bombarderen. Dit roept extreme zorgen op. Kan de minister aangeven of onze samenwerkingsactiviteit met Israël op het gebied van kunstmatige intelligentie al is stopgezet? Kan zij vertellen of er na deze openbaringen überhaupt een afweging is gemaakt?

De heer Ergin (DENK):

Mijn fractie beseft dat er inderdaad heel veel ellende is en dat die ellende er onder andere mee te maken heeft dat Israël een apartheidsstaat is en dat Israël het Palestijns perspectief blokkeert; de tweestatenoplossing die inmiddels onmogelijk is geworden. Dat besef ik inderdaad.

De heer Ergin (DENK):

Nogmaals, mijn fractie beseft heel goed — volgens mij heb ik dat net toegelicht maar ik wil het nogmaals toelichten — dat er sprake is van een apartheidsregime in de Westbank. We zien dat in de afgelopen vier maanden 27.000 mensen zijn vermoord. Dan kunnen we hier een discussie voeren over wie de eerste was en wanneer het ooit begon, maar volgens mij is er een situatie waarin Israël al meer dan 75 jaar, met name de afgelopen 50 jaar, alle oplossingen onmogelijk maakt en ook heel veel mensenrechten schendt. Dat zeggen bepaalde mensenrechtenorganisaties, die dit al 50 jaar roepen. Dan kunnen we hier een discussie voeren over wanneer wel en wanneer niet. Volgens mij verschillen we daarin van mening.

De heer Ergin (DENK):

De heer Ergin vindt inderdaad dat er een staakt-het-vuren moet komen en dat beide partijen daarin aan zet zijn. Volgens mij worden, als ik social media mag geloven, daar nu pogingen toe gedaan. Maar ik ben het niet eens met de analyse van de heer Eerdmans, die het probleem naar onschuldige Palestijnen schuift. Daar ben ik het niet mee eens.

De heer Ergin (DENK):

Voorzitter. Kan de minister vertellen of onze samenwerkingsactiviteit met Israël op het gebied van kunstmatige intelligentie al is stopgezet? Kan zij vertellen of daar überhaupt een afweging in is gemaakt na de openbaringen van Israëlische journalisten? De fractie van DENK vindt het in ieder geval schandalig om militaire software te kopen van Israël. Wij vinden het moreel verwerpelijk om überhaupt een podium te bieden aan Israël om zijn wapens en militaire apparatuur te verkopen. DENK wil Israël geen enkele mogelijkheid bieden om wapens, software of militaire apparatuur in Nederland te verkopen. Graag een reactie, want ik vraag me af of de minister voldoende is doordrongen van haar eigen verantwoordelijkheid onder het Genocideverdrag. Als verdragspartij zijn wij op grond van artikel 1 verplicht om genocide te voorkomen. Dagelijks zien we mensonterende beelden van families die de resten van hun kinderen in lijkzakken bij elkaar rapen en beelden van zwaarbewapende Israëlische militairen die kolonisten ruim baan bieden om Palestijnen te mishandelen en te doden. Alsof dat niet genoeg is, kijken we ook nog toe hoe Gaza totaal wordt vernietigd.

Voorzitter. We zien dat het kabinet ondanks alle feiten, ondanks het tussenvonnis van de ICG en ondanks alle waarschuwingen van mensenrechtenorganisaties, nog steeds niet bereid is om bijvoorbeeld op te roepen tot een staakt-het-vuren. Zelfs een breed gedragen VN-resolutie ging Nederland te ver.

Voorzitter. Inmiddels is 75% van alle huizen in Gaza verpulverd of onherstelbaar beschadigd. Honderdduizenden riskeren uithongering, onderkoeling of besmetting met een ziekte. De fractie van DENK heeft in dat licht kennisgenomen van het bericht dat Defensie een airdrop van humanitaire goederen boven Gaza heeft uitgevoerd. Onder normale omstandigheden zouden wij dit absoluut toejuichen, maar is de minister het met ons eens dat het erg dubbelzinnig is? Want eerst stopt dit kabinet de financiering van UNRWA en snijdt het daarmee de slagader van humanitaire hulp naar Gaza af, en vervolgens plakt Defensie daar een pleister op door een airdrop te doen. Ik wil graag de minister complimenteren met het succesvol uitvoeren van deze actie. Wij vragen het kabinet om deze waar mogelijk snel en zo veel mogelijk te herhalen, maar we willen ook vragen of zij erkent dat dit dweilen met de kraan open is.

Voorzitter, ik rond af. Niemand kan in de toekomst beweren niet op de hoogte te zijn geweest van de gruwel die zich elke dag in Gaza herhaalt als een kapotte plaat. We zijn allen getuigen van dit misdrijf, hier in het parlement, in de ministeries en ook thuis. Het geweten van de wereld kijkt toe. De geschiedschrijvers van onze tijd documenteren aandachtig al onze stappen en al onze stiltes. Deze minister en haar departement staan in de beklaagdenbank van de geschiedenis. Laat dat ze duidelijk zijn.

Dank u wel.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Dank u, voorzitter. We bespreken vandaag de begroting van het ministerie van Defensie. Het valt me zwaar, maar het moet me van het hart dat de term "defensie" steeds minder van toepassing lijkt te zijn op het betreffende ministerie, want lopende aan de leiband van de NAVO is Nederland steeds meer oorlogspolitiek gaan voeren. Het trans-Atlantisch bondgenootschap is nauwelijks meer een defensieve alliantie te noemen, maar eerder een offensieve. Steeds verder rukte men op richting het oosten, om tot slot via een gewelddadige staatsgreep in Oekraïne in 2014 een oorlog met Rusland onvermijdelijk te maken. Het proberen te voorkomen dat deze oorlog er zou komen, markeerde de start van Forum voor Democratie als politieke partij. Wij streden bij het referendum van 2016 immers tegen het omstreden associatieverdrag, dat feitelijk toetreding van Oekraïne tot de EU en de NAVO inhield, en dat onherroepelijk zou uitmonden in een militaire reactie van Rusland. Twee derde van de Nederlandse bevolking was het met ons eens. Niet doen, zo vond destijds bijna twee derde van de stemmers.

Voorzitter. Als Nederland nog werkelijk een ministerie van Defensie, van zelfverdediging, had gehad, dan hadden we toen, op dat moment de veiligheid van ons land, de vrede en de fragiele status quo beschermd, en geluisterd naar de wijze uitspraak van ons volk. Dan hadden we toen gezegd tegen de van Ruslandhaat vervulde Victoria Nuland, Radek Sikorski en anderen: sorry jongens, maar dit gaan we dus echt niet doen. Maar nee, de regering-Rutte, dociel meegaand in de oorlogspolitiek van de neocons en haviken in Washington, negeerde de uitslag van het referendum. Het bombarderen door de regering in Kiev van de Russische minderheden in het oosten van het land, in de Donbasregio, werd verder opgeschroefd. Gezinnen en families werden uiteengereten. Honderden, duizenden burgerslachtoffers vielen. Kiev wist van geen ophouden.

Ook de Oekraïners zelf voelden de bui al hangen. Daarom kozen ze in 2019 een volstrekte nieuwkomer als hun nieuwe president, de outsider Zelensky, die campagne voerde voor neutraliteit, respect voor de Russische minderheden en een coöperatieve houding richting Moskou. Oekraïne bleek echter allang geen soevereinland meer. Het Amerikaanse militair-industrieel complex bleef de spanning verder opvoeren en Oekraïne zwaar bewapenen. Terwijl het Westen ondertussen probeerde om Poetin de indruk te geven uit te zijn op vrede — zoveel is inmiddels toegegeven door onder anderen Merkel en Porosjenko over de Minsk-akkoorden — overwoog Amerika begin 2022 om via Oekraïne een groot offensief tegen de Donbas te starten. Er zouden zelfs plannen hebben gelegen om de Krim te heroveren.

Poetin besloot als eerste aan te vallen. Zijn doelen waren defensief, benadrukte Poetin steeds: "Geen NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne. Amerika wil immers ook niet dat Rusland een grote legermacht in Mexico of op Cuba stationeert." Het is zó logisch, zó vanzelfsprekend en ook zó eenvoudig. Maar nee, de NAVO-agressie bleef maar doorgaan. Inmiddels zijn we meer dan 500.000 doden verder. Dat zijn jongens en meisjes zoals u en ik, onschuldige burgers.

Het is overduidelijk dat deze oorlog alleen stopt aan de onderhandelingstafel. Ga praten. Vind een compromis. Het lijkt tegen dovemansoren gezegd. Deze week werd bekend dat er inmiddels al voor meer dan 1 miljard aan wapens kwijt is geraakt in Oekraïne. Lees: het is terechtgekomen in het criminele circuit. Dat is ook een enorm veiligheidsrisico. Toch besloot de Europese Unie om nog maar eens 50 miljard te sturen. Wat is het einddoel? Is er enig zicht op een oplossing uit deze impasse? Wat verwacht de minister nu eigenlijk?

Uit een uitgelekt rapport van het Duitse ministerie van Defensie blijkt dat Duitsland al speculeert over een massale mobilisatie van NAVO-soldaten. 300.000 militairen moeten straks misschien ten strijde trekken tegen Moskou. Dat is krankzinnig en schandalig. Waarom is dit geen voorpaginanieuws? Waarom gaat iedereen hier zomaar in mee? Onze eigen staatssecretaris wil, "met het oog op de Russische dreiging", nu ook Nederlandse jongens en meisjes werven voor het leger. Er wordt gesproken over een herinvoering van de dienstplicht. Zijn we nu echt aan het slaapwandelen richting een wereldoorlog? Wordt deze "cheap war", in de woorden van minister Ollongren, straks doorgevochten met Nederlandse militairen?

Voorzitter. Mijn partijleider diende al een jaar geleden een motie in waarin wordt opgeroepen om nooit ofte nimmer Nederlandse dienstplichtigen naar Oekraïne te sturen. De Kamer stemde daar toen in meerderheid tegen. De reden daarvoor zou zijn dat het allemaal niet realistisch was; het zou nooit gebeuren en het zou weer om factfree politics gaan. Maar we zien nu hoe relevant het juist was. Daarom zal ik in de tweede termijn opnieuw dezelfde motie indienen, plus een tweede motie, waarin ik de minister oproep om zich in te spannen voor vrede.

Dank u wel.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Probeer het eens! Probeer eens een vraag te stellen. Probeer het; u kunt het.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Zo gaat het wel vaker. Dan komen mensen verontwaardigd naar voren. Ik vraag dan: "Wat is uw vraag? Stelt u eens een vraag." Diegene kan dan geen vraag stellen. Dat is wel heel teleurstellend. Ik zal alleen maar heel kort — u wilt namelijk afronden, voorzitter — ingaan op die staatsgreep die geen staatsgreep zou zijn. Er is geweld gebruikt. Janoekovitsj moest vluchten! Zoiets noemt iedereen hier een staatsgreep. Maar nu is het ineens geen staatsgreep. Die hypocrisie is echt tenhemelschreiend. Het is jammer dat er niet eens vragen kunnen worden gesteld.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Dank u wel, voorzitter. Allereerst mijn felicitaties aan de heer Pool, met zijn maidenspeech. Ook mijn felicitaties aan de heer Nordkamp. Als SGP'er ben ik dol op bekeringsgeschiedenissen. Ik heb dus met belangstelling geluisterd naar het verhaal over zijn overgang van de PVV naar de PvdA. "Dan is het maar een klein stapje naar de SGP," denk ik dan hoopvol.

Voorzitter. Ik realiseer mij dat ik bijna aan het einde van de sprekersrij zit en dat de avond al ver is gevorderd. Daarom begin ik mijn bijdrage met een boeiend historisch gesprek tussen Ulysses S. Grant, de bekende generaal uit de Amerikaanse Burgeroorlog en de latere president van de VS, en de Pruisische Otto von Bismarck, de zogenaamde ijzeren kanselier. Zij spraken elkaar in Berlijn, juni 1878. Hun gesprek ging over afschrikking. Ik heb het vertaald vanuit het Engels. U kunt op internet het hele verslag van het gesprek teruglezen. Von Bismarck zei tegen Grant het volgende. "Ik veronderstel dat als u aan het begin van de oorlog," de Amerikaanse Burgeroorlog, "een groot leger had gehad, die oorlog dan een heel stuk korter zou hebben geduurd." Daarop antwoordde Grant: "Ik denk dat we in dat geval helemaal geen oorlog hadden gehad, maar dat zullen we nooit zeker weten." Tot zover afschrikking in de negentiende eeuw.

Voorzitter. Nederland heeft te lang op voet van oorlog geleefd met Defensie. Daardoor is onze krijgsmacht uitgehold en uitgewoond. Herstel is een zaak van lange adem en taai geduld. Daarom is de Defensiebegroting, die we vandaag behandelen, des te belangrijker. Feit is dat de wereld steeds roeriger wordt. Aan ons de taak om bij te dragen aan de landsverdediging, verplichting aan bondgenoten en internationale missies. Dat kan niet zonder een goede defensie. Die hebben wij, in een vlaag van naïef optimisme, na de Koude Oorlog in rap tempo afgebroken.

De nieuwe begroting groeit en staat in het teken van het uitbouwen en opbouwen van Defensie. Ik dank de heer Erkens van de VVD, die namens de SGP sprak bij het wetgevingsoverleg. Daar sprak hij over personeel, onderhoudsachterstanden, bureaucratie en ruimte voor defensie en munitie. Vandaag ronden we de begroting plenair af, hopelijk zonder in herhaling te vallen. Ik zal nu nog de financiën van Defensie, tanks, munitie en munitiebeheer bespreken.

Voorzitter. De militaire dreigingen nemen snel toe. Denk aan de acute dreigingen in het Midden-Oosten en de Golf. We leiden Oekraïense militairen op, we zijn momenteel weer actief in Irak, het aantal cyber- en informatiedreigingen stijgt en we voeren steeds meer hybride oorlogen. Dit doen we met een Defensiebudget dat al jaren te laag is, niet alleen volgens de SGP, maar ook volgens de NAVO. Jaar op jaar geven wij niet genoeg uit en laten ook onze Capability Reviews zien dat we tekortkomen in de Defensieorganisatie. Maar, het gaat beter. In deze begroting is meer geld vrijgemaakt voor Defensie. Daarmee kan meer materieel gekocht worden, worden meer militairen naar de nieuwe cao beter betaald en is er een groter budget voor internationale veiligheid; onze bijdrage aan missies, waarvoor alle steun.

Er mist nog wel het een en ander in deze begroting waar nu nog geen financiële ruimte voor is gemaakt. De SGP denkt dan vooral aan eigen Nederlandse tanks en maritieme patrouillevliegtuigen; die zijn broodnodig gezien het nieuwe dreigingsbeeld. We hopen dan ook dat de formerende partijen hier een prioriteit van maken. Die financiën worden besproken aan de formatietafel en als Kamer zijn we bezig met het door het SGP geïnitieerde wetsvoorstel om de NAVO-norm als minimum wettelijk vast te leggen en zo ruimte te creëren voor cruciale investeringen in Defensie voor nu en in de toekomst.

Over die tanks nog een vraag. Wij kregen voor de kerst een brief met nadere informatie waarin ook op onze wens voor onbemande systemen werd ingegaan. Ook werd ingegaan op een mogelijke aansluiting bij een Duits initiatief. Heeft de minister een termijn waarvoor ze antwoord móét geven op het Duitse vraagbundelingsinitiatief? En hoe verhouden de mogelijkheden van de Leopard 2A8 zich tot onze wens om op middellange termijn ook met eventueel deels onbemande tanks te werken?

Voorzitter. Dan nog kort de munitie. Ik sluit me aan bij veel van wat al in het wetgevingsoverleg is genoemd. We willen veel eisen stellen en het beste van alles, maar dat levert dilemma's op. We willen zo veel mogelijk munitie, zo snel mogelijk, tegen de beste prijs en het liefste nog met de Nederlandse industrie erbij betrokken. Er moeten echter op verschillende aspecten afwegingen gemaakt worden en een optimale balans gevonden worden.

Er valt nog een ding op, in de ons toegezonden Stand van Defensie. Veel aanbevelingen over munitiebeheer zijn nog niet gereed. Als er meer eigen en gebundelde inkoop gaat zijn, dan wil de SGP dat het munitiebeheer beter op orde is en niet weer als onvolkomen beoordeeld wordt. Kan de minister ons vertellen hoe het met het verbeterplan 2022-2027 gaat? Moet dat plan nog gewijzigd worden gezien de vele munitieaankopen die wij gaan doen?

Voorzitter, ik zie uit naar de beantwoording. Dank u wel.

De heer Dassen (Volt):

Dank, voorzitter. Allereerst nog de felicitaties aan de collega's voor hun maidenspeeches vandaag. Gefeliciteerd.

Voorzitter. Deze maand is het precies twee jaar geleden dat Oekraïne binnengevallen werd door de machtshonger van dictator Poetin. De strijdlust en de veerkracht die de Oekraïners dagdagelijks tonen, zijn ongekend. De laatste tijd wordt ook ontzettend duidelijk hoe belangrijk het is dat de westerse steun aan Oekraïne onverminderd doorgang blijft vinden. Daarom wil ik eerst complimenten geven aan deze twee bewindspersonen, die zich daar de afgelopen jaren knetterhard voor hebben ingezet. Nederland heeft daarin een waardevolle bijdrage geleverd en het voortouw genomen. Complimenten daarvoor.

Voorzitter. De illegale invasie van Oekraïne deed Europa op zichzelf al op zijn grondvesten schudden, maar een Russische overwinning zou een geopolitieke catastrofe van ongekende proporties betekenen. Dat betekent namelijk ook een nederlaag voor iedere Europeaan die hecht aan de gedeelde waarden van vrijheid, gelijkheid en democratie. Laten we dus blijven tonen dat we pal achter Oekraïne staan en dat de Oekraïense strijd ook onze strijd is, onder andere door op 24 februari de Oekraïense vlag te hijsen bij het gebouw van de Tweede Kamer. Ik zal daar later een motie voor indienen. Op verzoek van oud-collega Sjoerdsma werd vorig jaar de Oekraïense vlag op verschillende ministeries gehesen. Ik vond dat een heel mooi initiatief. Ik wil de minister vragen om dat dit jaar wederom te doen en dat ook bij de collega's onder de aandacht te brengen.

Voorzitter. De noodzaak is evident, ook omdat we er serieus rekening mee moeten houden dat we als Europa alleen komen te staan in onze steun aan Oekraïne, zonder hulp van de Verenigde Staten. Los van de vraag of Trump straks weer verkozen wordt, zien we nu al dat republikeinen zijn advies volgen om de steun aan Oekraïne koste wat het kost te blokkeren. Wat betekent het voor Europa als de steun voor Oekraïne vanuit de VS definitief opdroogt? Ik kreeg daar eerder van de premier geen helder antwoord op, dus ik zou deze vraag graag opnieuw willen stellen. Op welke andere terreinen zijn we daarbij afhankelijk, ook militair, van de Verenigde Staten, anders dan bijvoorbeeld op het gebied van intelligence?

Voorzitter. Het belang van structurele financiering van onze Defensie is de afgelopen tijd overduidelijk geworden. Samen met SGP, VVD, CDA en NSC hebben we natuurlijk het initiatief genomen om de NAVO-norm van 2% wettelijk vast te leggen. Ik schaar me bij de oproep van andere partijen om dit als Kamer zo breed mogelijk aan te nemen, maar het kan en moet nog beter. We pleiten niet alleen voor meer investeren. We pleiten ook voor meer, slimmer en Europees investeren. Want we weten dat we alleen al 25 miljard tot 75 miljard euro per jaar in Europa verspillen omdat de Europese defensie-industrie nog veel te veel langs nationale lijnen is georganiseerd. Is de minister het met Volt eens dat dat bedrag alleen maar groter wordt als we onze defensie-industrie niet veel meer Europees organiseren? Dat risico hangt in de lucht, zeker met de enorme investeringen die er op dit moment aankomen. Stel je voor dat dat bedrag nog verder omhooggaat en we zo veel geld met elkaar verspillen, hoe is dat op een gegeven moment dan nog uit te leggen?

Voorzitter. Naast verspilling van geld zijn er ook te grote verschillen in de standaarden en het materieel van de verschillende lidstaten. Zo past Nederlandse munitie bijvoorbeeld niet op de Duitse pantserhouwitsers en hebben we 23 verschillende NH90-helikopters in omloop in Europa. We hadden het er vorige week bij het WGO ook al over. In dat kader heb ik een aantal vragen en dilemma's voor de bewindspersonen. Allereerst, hoe vindt de minister dat het gezamenlijk inkopen in Europa gaat? We weten bijvoorbeeld dat de EDA-norm voor gezamenlijke inkoop van materieel niet wordt gehaald. Slechts 18% investeren we gezamenlijk. Dat percentage dreigt nog veel verder omlaag te gaan als we met z'n allen meer gaan uitgeven aan defensie.

Wat stelt de minister nou voor om dat tegen te gaan? Is Nederland bereid om te kijken wat gezamenlijk ingekocht kan worden via het Europees Defensieagentschap, met het Joint Procurement Initiative? Wil de minister toezeggen hier een leidende rol in te pakken en te kijken of dat buiten de gebruikelijke partners België en Duitsland om kan gaan? Kunnen we ook wat vaker met andere partners het initiatief nemen om dit gezamenlijk in Europa te doen? Kan zij toezeggen dat bij nieuwe aankopen eerst gekeken wordt of dat via het Joint Procurement Initiative kan? Want zo bundelen we de vraag in Europa, voorkomen we versnippering en geldverspilling, en stimuleren we de Europese industrie.

Dan het volgende dilemma. Hoe kijkt de minister naar het voorstel van Eurocommissaris Breton om een fonds van 100 miljard euro op te zetten voor de Europese defensie-uitgaven, dat later deze maand, naar wij begrijpen, officieel gepresenteerd wordt? Zou dit voldoende zijn volgens de minister? Hoe moet dit volgens haar gefinancierd worden? Is de minister er net als Volt voorstander van dat dit met eurobonds gedaan wordt? Is zij het ook met ons eens dat gezamenlijke financiering juist een enorm afschrikkend effect op Poetin kan hebben omdat we dan als Europa zeggen: we doen dit als één continent, als één Europa, waarbij we ook garant staan voor onze veiligheid?

Voorzitter. Volt is van mening dat we in veel gevallen te afhankelijk zijn van derden voor de cruciale verdediging van ons grondgebied. Zo kunnen we op het gebied van cyber en space veel meer Europees doen. Ik verwijs ook naar de recente cyberaanvallen van Rusland op Estland en het nieuws van vandaag over de Chinese spionage. Welke Europese initiatieven lopen daar, vraag ik aan de minister. Zo kennen we ook het cruciale satellietsysteem in Spanje, waar veel landen op bouwen, evenals de VN en de OVSE. Maar krijgt dat genoeg bescherming en benutten we dat goed genoeg? En hoe zit het met onze capaciteiten op het gebied van strategisch transport? Complimenten aan de minister voor het initiatief voor een militair Schengen samen met Duitsland en Polen, maar de vraag blijft natuurlijk: hoe staat het er verder voor? Ik sluit me aan bij collega Podt, die vroeg of andere landen hier niet ook bij aan moeten sluiten en of dit ook voor materieel zo geregeld is. We willen niet dat we dadelijk in de haven van Rotterdam materieel hebben dat door allerlei beperkingen niet naar het oosten van Europa kan. Graag een reactie daarop van de minister.

Voorzitter. Volgens Volt is het belangrijk dat Europese landen zich specialiseren in de zaken waar ze goed in zijn en waar hun vermogen ligt. Over welke capaciteiten moet Nederland volgens de minister echt zelfstandig kunnen blijven beschikken? In hoeverre zijn de door Nederland gekozen specialismen, zoals inlichtingen, cyber en special operation forces, internationaal afgestemd? Welke definitie van taakspecialisatie en specialisatie hanteert het kabinet? Ziet de minister strijdigheid tussen de interoperabiliteit in Europees verband enerzijds en in NAVO-verband anderzijds?

De heer Dassen (Volt):

Ik heb nog heel veel minuten, voorzitter. Ik ga dus graag over mijn tijd heen, want ik weet dat we bij andere begrotingen nog heel veel minuten over hebben. Dat gaat dus helemaal goed komen. Excuses aan de collega's dat ik iets meer van uw tijd vraag.

Voorzitter. Dan zou ik graag een bruggetje slaan naar de Nederlandse investeringen in research en technology, oftewel innovatie. Een van de zogenoemde PESCO-verplichtingen is dat alle lidstaten collectief 2% uitgeven aan innovatie. Die verplichtingen zijn juridisch bindend. We hadden het er vorige week al over: Nederland geeft op dit moment 1,28% uit aan innovatie. Dat is dus ruim onder die verplichting. Ik heb hier afgelopen week een motie over ingediend, want ik vind het toch frappant. In actielijn 5 van de Defensienota lees ik namelijk: "Wetenschap en technologie maken meer en meer het verschil tussen winnen en verliezen. Kennisontwikkeling en innovatie geven de doorslag. Defensie moet de oorlog van vandaag en morgen kunnen winnen en daarom blijft Defensie vooroplopen in onderzoek en ontwikkeling."

Maar hoe moet ik dat nou precies duiden? Zijn de bewindspersonen het met mij eens dat we veel sneller naar die 2% toe moeten? Verder staat er namelijk ook dat we dat samen met onze bondgenoten en partners moeten doen. Tegelijkertijd zien we op het gebied van research en technology slechts 7,2% gezamenlijke investeringen, terwijl het doel 20% is. Hoeveel draagt Nederland hier nu aan bij? Ik ontvang graag een reflectie hierop van de bewindspersonen.

Voorzitter. De Kamer heeft vandaag een motie van Volt aangenomen waarin we de regering oproepen om in Europees en NAVO-verband te komen tot een worstcasescenario met een bijbehorende strategie. Meerdere hooggeplaatste militairen en Europese ministers van Defensie hebben hiertoe opgeroepen. In het verlengde daarvan is Volt ook initiatiefnemer van een serie hoorzittingen met experts op tal van gebieden, uit binnen- en buitenland, die ons kunnen vertellen hoe we ons als Nederland het beste kunnen voorbereiden op zo'n scenario. We zien al goede voorbeelden op dat gebied uit Finland en Estland. Ik heb daar in ieder geval wat vragen over aan de minister.

De heer Dassen (Volt):

Volgens mij hebben we allemaal kunnen zien dat Poetin rechtstreekse bedreigingen heeft geuit richting Letland. Daarmee heeft hij dat toch duidelijk aangegeven. Ik weet dat de heer Van Houwelingen hier staat als een Poetinvazal. Hij staat hier toch vaak …

De heer Dassen (Volt):

Nou ja, dat is toch zo? Het is continu retoriek die rechtstreeks uit het Kremlin kan komen.

De heer Dassen (Volt):

Poetin heeft op meerdere plekken laten doorschemeren dat hij filosofeert over het mogelijk aanvallen van de Baltische staten. Daar verwijs ik naar. Ik denk niet dat we daar heel erg bang voor moeten zijn. Ik denk dat we ons goed moeten voorbereiden om te voorkomen dat Poetin dat ook daadwerkelijk gaat doen. De beste manier om dat te doen is zorgen dat we zelf onze defensie goed op orde hebben.

De heer Dassen (Volt):

Ik ben blij dat we hier toch als Kamer ook vandaag weer met elkaar laten zien dat het ontzettend belangrijk is dat we achter Oekraïne blijven staan en dat we zorgen dat Rusland geen stap verder kan zetten. Het is zonde dat Forum voor Democratie als partij hier in het Nederlandse parlement continu eigenlijk steun geeft aan het Rusland van Poetin. Het is zorgwekkend dat we dat soort partijen hier in het Nederlandse parlement hebben.

Voorzitter. Ik ga terug naar de vragen die ik aan de minister wilde stellen. Zo bestaat er in het Verenigd Koninkrijk een Societal Resilience Centre en in Zweden een Civil Contingencies Agency. Beide centra bereiden burgers voor op crisissituaties, zoals een oorlog. Kent de minister deze voorbeelden en is zij bereid om, naar voorbeeld van onder andere de Britten en de Zweden, onderzoek te doen naar de mogelijkheid om een dergelijk centrum ook in Nederland op te richten? Kan de minister aangeven welke stappen zij, bijvoorbeeld samen met de ministers van OCW en SZW, bereid is te nemen om ervoor te zorgen dat we als Nederland voldoende geschoold personeel hebben om ons op een worstcasescenario voor te bereiden? Is zij bijvoorbeeld bereid om een lijst op te stellen van opleidingen waarbij mensen relatief gemakkelijk omgeschoold kunnen worden, mocht dat nodig zijn? Heeft de minister in kaart welke kwetsbaarheden er in de cruciale aanvoerketens van de defensie-industrie zitten? Is zij bereid dit verder uit te werken als onderdeel van de strategie waaraan het kabinet nu zal moeten werken, conform mijn aangenomen motie over het worstcasescenario?

Voorzitter. Ik heb nog een vraag over de Europese Vredesfaciliteit. Klopt het dat Duitsland dwarsligt bij het vrijgeven van de nieuwe gelden aan Oekraïne? Duitsland zou van mening zijn dat het al genoeg doet en dat andere lidstaten op een verkeerde manier gebruikmaken van de Vredesfaciliteit, door bijvoorbeeld oud materieel te doneren en daarvoor voor de nieuwprijs geld terug te krijgen uit deze faciliteit. Ik ben benieuwd of dat klopt en, zo ja, welke acties de minister in dit kader onderneemt. Want de pakketten liggen klaar voor verzending, naar wij begrijpen, maar de lidstaten willen een garantie dat ze aanspraak maken op de Vredesfaciliteit. We lopen nu het risico dat Oekraïne opnieuw langer moet wachten. Daarom zou ik daar graag een reactie op willen, want volgens mij kunnen we ons dat wachten niet veroorloven.

Voorzitter. Ik sluit af met een dankwoord aan eenieder die zich voor Nederland en voor Europa inzet, hier in Nederland en overzees. Ik denk dat we allemaal bijzonder dankbaar mogen zijn dat dagdagelijks zo veel mensen dat voor ons willen doen.

Dank u wel.

De heer Dassen (Volt):

Dat zou ik heel erg goed vinden. Dat heb ik net ook gevraagd aan de minister: kunnen we als Nederland ook kijken hoe we, naast de gebruikelijke partners Duitsland en België, met andere landen dit soort kopgroepen kunnen vormen om te zorgen dat we versnellen? Dat moeten we dus wel gezamenlijk doen. Het moet geen dronecoalitie met Estland en Nederland zijn terwijl Spanje en Italië ook een dronecoalitie hebben, want dan zijn we juist verkeerd bezig.

De heer Eerdmans (JA21):

Voorzitter, veel dank. Ik hoop het in acht minuten te doen. Dat zal wel lukken. Om te beginnen natuurlijk felicitaties aan de heer Pool en de heer Nordkamp voor hun mooie maidenspeeches. Wij spreken dus op een zeer ontvlambaar moment over de Defensiebegroting. We hebben de oorlog in Oekraïne, de oorlog tussen Israël en Hamas, Hezbollah, IS, Erdogan, toegenomen jihadistische dreiging in eigen land, terreurdreiging, onzekerheid over de toekomst van de NAVO en zo verder enzovoorts.

Voorzitter. Er lopen een paar zaken als rode draad door al die ontwikkelingen. In de eerste plaats moet er geen enkele ruimte zijn voor naïviteit. De generatie na ons gaat in een veel onzekerder, veel minder vredelievende en veel minder veilige periode opgroeien dan wij. In de tweede plaats moet onze basis niet alleen op orde zijn, maar zal die verder versterkt moeten worden.

Voorzitter. Afgelopen decennia is Defensie in dit land compleet uitgekleed tot een gênant niveau dat een ontwikkeld land onwaardig is. Als land dat altijd vooropstaat om andere landen te wijzen op internationale verplichtingen, heeft Nederland jaar in, jaar uit lak gehad aan die 2%-norm van de NAVO en heeft het zich daarmee ook een ronduit onbetrouwbare partner getoond, een freerider. Welk verhaal hebben we richting landen die dreigen de NAVO te verlaten, als we zelf de huisregels aan onze laars hebben gelapt? Eind 2022 rees uit een uitgebreide reconstructie door NRC Handelsblad op basis van gesprekken met opeenvolgende ministers van Defensie en hoge militairen een ontluisterend beeld op van de jarenlange bezuinigingen op Defensie. Daarna gaf premier Rutte in 2011 minister Hillen de opdracht om de genadeklap uit te delen met een extra bezuiniging van 1 miljard euro.

Voorzitter. Het is goed dat het belang van voldoen aan die 2%-norm inmiddels breed gedeeld wordt. Wat ons betreft is dat overigens geen einddoel maar een absolute ondergrens. Het is prima dat de urgentie wordt gevoeld door de Russische agressie, maar die urgentie mag daarna niet wegzakken. Zolang die 2% niet wettelijk is verankerd, blijft dat risico natuurlijk levensgroot. JA21 wil dan ook een nieuw kabinet, dat er hopelijk zo spoedig mogelijk komt, oproepen om daar werk van te maken. Als dat dan niet via die route gaat, dan maar via de route van het initiatiefvoorstel van collega Stoffer c.s. Daarvoor is steun van ons vanuit JA21.

Voorzitter. Defensie is natuurlijk meer dan geld en materieel. Het draait ook om mankracht. We moeten onze krijgsmacht uitbreiden. Een eerste stap is het werven van reservisten en beroepsmilitairen. Graag een reactie van de minister op de vraag hoe daarvan werk gemaakt zal worden. Het streven is natuurlijk naar een permanentere basis dan dat. Daarom is JA21 voor herinvoering van de dienstplicht, zoals Duitsland dat nu na veertien jaar weer doet. We lieten overigens ook eens peilen door Maurice de Hond wat Nederland daar nou van vindt. 49% staat achter herinvoering van de dienstplicht. Onder alle partijen is 49% voor en 38% tegen. Bij kiezers van de PVV, VVD, NSC, BBB, SGP, CDA en JA21 is er nog een veel grotere en duidelijkere meerderheid. Er is dus ook een ruime Kamermeerderheid, zou je zeggen. Graag een reactie van de minister op dit grote draagvlak.

Voorzitter. Er bestaat ook al een groot draagvlak voor meer groen op straat, oftewel het inzetten van Defensieonderdelen voor het bevorderen van onze binnenlandse veiligheid. Denk dan aan de inzet van de marechaussee in onze grote steden, die een toneel zijn geworden van ondermijning en explosiegeweld en die dreigen af te glijden tot narcosteden als voorloper van Nederland als narcostaat. Dat is echt zorgelijk en ik heb hier meerdere debatten over gevoerd met de minister van Justitie en Veiligheid. Zij zegt dan dat de marechaussee op straat kan worden ingezet als burgemeesters dat willen. En toch gebeurt dat heel weinig. Mijn vraag is dan ook aan het kabinet: waarom is dat zo? Doen burgemeesters dat simpelweg niet omdat ze geen beroep doen op de marechaussee? En als dat zo is, waarom niet? Of lopen ze aan tegen belemmerende wetgeving? Als dat zo is, is de minister het dat met ons eens dat dit veel gemakkelijker en sneller moet kunnen? Graag een reactie daarop.

De bevolking staat hier overigens achter: 60% van de bevolking vindt dat het leger ook moet kunnen worden ingezet ter ondersteuning van veiligheidstaken en politietaken. Graag een reactie.

Voorzitter. Dit voorstel past precies binnen de taken van Defensie, zoals JA21 die ziet: in de allereerste plaats gericht op bescherming van ons eigen land en ons grondgebied. In dat licht heb ik twee vragen aan de minister. Hoeveel procent van onze Defensiecapaciteit wordt op dit moment ingezet voor grensbewaking en is zij het met JA21 eens dat dat aantal zou moeten worden opgeschroefd? Er ligt een aangenomen motie van mijzelf om de Nederlandse grensbewaking te intensiveren maar daar wordt nog altijd geen uitvoering aan gegeven, en dat terwijl wij op grond van artikel 25 van de Schengengrenscode nota bene het recht hebben om permanente bewaking van de binnengrenzen in te voeren, zolang de ontwrichtende asielcrisis voortduurt. Graag een reactie hierop.

JA21 zegt ja tegen de NAVO. Wij zeggen nee tegen een Europees leger. Een nieuw kabinet moet zich hier wat ons betreft met hand en tand tegen verzetten, maar terwijl de contouren van een Europees leger zich steeds wat meer opdringen, wordt de basis onder de NAVO steeds wankeler. Met een "America first"-bril op is dat wellicht begrijpelijk, maar voor andere lidstaten van de NAVO zou een eventueel uittreden uit de NAVO door president Trump echt grote gevolgen kunnen hebben. Tegelijkertijd ligt ten zuidoosten van ons de Turkse president Erdogan op ramkoers. Afgelopen weekend ging hij in een speech vol op het shariaorgel, noemde hij vijandigheid tegen shariawetgeving "vijandigheid tegen de hele islam" en bewierookte hij allerlei islamitische veroveringstochten. Zeer zorgelijk. Wat is de reactie van de minister van Defensie op deze gevaarlijke, radicale en dreigende taal van NAVO-bondgenoot Turkije?

Tot slot, voorzitter. Eind vorig jaar maakte staatssecretaris Van der Burg bekend met Defensie in gesprek te zijn over het opvangen van asielzoekers in legerkazernes. Wij vinden dit zeer symbolisch voor de verkeerde politieke keuzes, want je hebt dus legerkazernes die vanwege een verwaarloosde krijgsmacht feitelijk worden ingezet om de asielinstroom op te vangen. Collega's Pool en Markuszower van de PVV hebben daar al vragen over gesteld. Het antwoord van de minister was teleurstellend, want ze zegt: we staan daar gewoon voor open. Waarom zegt de minister van Defensie niet duidelijk tegen collega Van der Burg: nee, kazernes zijn geen asielzoekerscentra?

Andersom is er overigens wel een hoopvolle ontwikkeling in dit opzicht. Defensie heeft namelijk aangegeven dat in ieder geval de kazerne in Budel, door het COA bestemd voor asielopvang, weer in gebruik komt van Defensie. Dat is denk ik heel goed nieuws voor de inwoners van Budel en Maarheeze. De vraag daarbij is alleen: gaat de minister dit ook zo snel mogelijk realiseren?

Voorzitter, tot zover mijn eerste termijn. Dank u wel.