92e vergadering, donderdag 4 juli 2024

De voorzitter:

Ik open de vergadering van donderdag 4 juli 2024.

De voorzitter:

Aan de orde is de beëdiging van veertien nieuwe leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Ik geef het woord aan de heer Ellian voor het uitbrengen van verslag namens de commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven. Het woord is aan de heer Ellian.

De heer Ellian (voorzitter van de commissie):

Dank u wel, voorzitter. De commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven heeft de stukken onderzocht die betrekking hebben op:

• de benoeming van de heer C.J. Faddegon te 's-Gravenhage in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw M. Agema te 's-Gravenhage;
• de benoeming van de heer N.A. Uppelschoten te Eelde in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw M.H.N. Faber-van de Klashorst te Hoevelaken;
• de benoeming van de heer F.M. Thiadens te Zevenhuizen in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer B. Madlener te Rockanje;
• de benoeming van de heer R.J.H.H. Rep te Ter Apel in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw V. Maeijer te Krimpen aan den IJssel;
• de benoeming van mevrouw J. van den Hil te Goes in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw S.T.M. Hermans te Vreeland;
• de benoeming van de heer H. Bevers te Leeuwarden in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer R.P. Brekelmans te Oisterwijk;
• de benoeming van de heer M.R.G. Buijsse te Boekel in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer E. Heinen te 's-Gravenhage;
• de benoeming van mevrouw R.M. Dral te Oostzaan in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw M.L.J. Paul te Amsterdam;
• de benoeming van mevrouw N.T.P. Wingelaar te Stein in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer F.L. Idsinga te Amsterdam;
• de benoeming van mevrouw I.G. Saris te Winterswijk in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer Y.J. van Hijum te Laag Zuthem;
• de benoeming van mevrouw A. Heite te Bedum in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer C.C.J. Veldkamp te 's-Gravenhage;
• de benoeming van de heer D.T. Boomsma te Amsterdam in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw J.J.M Uitermark te Vijfhuizen;
• de benoeming van mevrouw M.J.M.H. Wijen-Nass te Gulpen in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van de heer G.P. Tuinman te Oud-Beijerland;
• de benoeming van mevrouw M.G.F. Rikkers-Oosterkamp te Wolvega in de vaste vacature die is ontstaan door het ontslag van mevrouw M.C.G. Keijzer te Edam.

De commissie is tot de conclusie gekomen dat de benoemde leden terecht benoemd zijn verklaard tot lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. De commissie stelt u daarom voor om hen toe te laten als lid van de Kamer. Daartoe dienen zij wel eerst de eden en verklaringen en beloften zoals die zijn voorgeschreven bij de Wet beëdiging ministers en leden Staten-Generaal af te leggen. De commissie verzoekt u tot slot om de Kamer voor te stellen het volledige rapport in de Handelingen op te nemen.

Dank u wel, voorzitter.

De voorzitter:

Ik dank de commissie voor haar verslag en stel voor dienovereenkomstig te besluiten.

De voorzitter:

Ik verzoek de leden en de overige aanwezigen in de zaal en op de publieke tribune voor zover mogelijk te gaan staan.

De benoemde leden zijn in het gebouw der Kamer aanwezig om de voorgeschreven eden of verklaringen en beloften af te leggen. Ik verzoek de Griffier hen binnen te leiden.

De voorzitter:

De door u af te leggen eden of verklaringen en beloften luiden als volgt:

"Ik zweer of verklaar dat ik, om tot lid van de Staten-Generaal te worden benoemd, rechtstreeks noch middellijk, onder welke naam of welk voorwendsel ook, enige gift of gunst heb gegeven of beloofd.

Ik zweer of verklaar en beloof dat ik, om iets in dit ambt te doen of te laten, rechtstreeks noch middellijk enig geschenk of enige belofte heb aangenomen of zal aannemen.

Ik zweer of beloof trouw aan de Koning, aan het Statuut voor het Koninkrijk en aan de Grondwet.

Ik zweer of beloof dat ik de plichten die mijn ambt mij oplegt getrouw zal vervullen."

De voorzitter:

Ik wens u van harte geluk met het lidmaatschap van de Kamer. Het zou mij een eer en genoegen zijn om u als eerste te mogen feliciteren. Ik schors voor felicitaties en we gaan verder om 10.45 uur.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van het debat inzake de regeringsverklaring. Ik geef het woord in de eerste termijn van het kabinet aan de minister-president. Ik begrijp dat hij een inleiding heeft. Ik zou hem willen verzoeken die inleiding even af te maken. We horen wel wanneer die tot zijn eind is gekomen. Dan gaan we kijken of er wellicht een enkele vraag is vanuit de Kamer. Het woord is aan de minister-president.

Minister Schoof:

Voorzitter, dank. Ik zou willen beginnen met het hartelijk feliciteren van de veertien nieuwe Kamerleden met het mooie en belangrijke werk dat zij in de Kamer mogen doen. U heeft allemaal bloemen gekregen en ik begin ongetwijfeld aan een lange dag. Laat ik ook mijn dank uitspreken voor de inbreng in de eerste termijn van alle sprekers gisteren. Er is veel gezegd en besproken, waar ik vandaag namens het kabinet op zal antwoorden en reageren. Graag begin ik met enkele korte, inleidende opmerkingen, waarbij ik ook kort zal ingaan op een aantal vragen die meermaals terugkwamen, onder meer van NSC en het CDA. Ik beloof, voorzitter, dat u het woord "kort" nu letterlijk mag nemen.

Er waren gisteren kritische geluiden in onze richting, gelukkig ook veel opbouwende en zelfs opbeurende woorden. Er waren ook de nodige vragen en opmerkingen, die ik maar even wil samenvatten als: wie is Dick Schoof eigenlijk en hoe kijkt hij tegen de wereld aan? Ik begrijp dat heel goed, want het is natuurlijk opmerkelijk dat ik met mijn geschiedenis en achtergrond vandaag als minister-president mijn allereerste Kamerdebat voer. Ik geloof niet dat mijn persoon het hoofdonderwerp moet zijn van dit debat, maar laat ik wel zeggen dat ik mijn persoonlijke geschiedenis en mijn achtergrond meeneem in deze nieuwe fase. Dat kan gewoon niet anders. Ik ben van de publieke zaak, van de rechtsstaat en van de veiligheid. Ik heb me daar 40 jaar met hart en ziel voor ingezet. Dat is wat mij drijft en dat zal dus ook zo blijven. Ik heb ook al eerder gezegd dat ik een premier wil zijn van en voor iedereen: van alle Nederlanders, van alle geloven en gezindten, met of zonder hoofddoek, van alle kleuren en culturen. We horen bij elkaar. Dit kabinet sluit niemand uit. Dat zijn voor mij kernbegrippen, kernwaarden. Anders gezegd: dat is ook mijn mensbeeld. Dat is wat ik voel. Dat ga ik niet eindeloos herhalen. Daar ga ik niet eindeloos over praten. Ik hoop dat de leden, maar ook de mensen in het land het gewoon zullen gaan zien, ervaren en herkennen, te beginnen vandaag.

Jarenlang heb ik me ingezet voor de publieke zaak. In deze rol als premier kan ik dat nog meer doen. Dat is een grote eer. Juist in een land waarin polarisatie om zich heen slaat, is dat een verantwoordelijkheid waarvan ik voel dat ik die moet nemen. Ik kom uit een gezin waarin vooropstond dat je alles uit je mogelijkheden moet halen, alle kansen moet pakken die je krijgt. Mijn ouders hebben zich daarvoor weggecijferd. Ze hebben zich weggecijferd voor hun kinderen, zeven om precies te zijn. Ze zijn lang geleden overleden. Zoals ik eerder verteld heb, heb ik een paar dagen nagedacht over de vraag of ik premier wilde worden. Ik wist definitief dat ik de juiste keus had gemaakt toen een van mijn familieleden mij belde om te vertellen dat mijn ouders trots op mij zouden zijn geweest.

Waar ik samen met de mensen hier om mij heen ook van ben, is de overtuiging dat er onderwerpen zijn die om een doorbraak vragen, om keuzes. We komen er vandaag uitgebreid over te spreken: grip op migratie, wonen, goed bestuur en stikstof. Idem dito de andere onderwerpen waar mensen grote zorgen over hebben: veiligheid, de toekomst van de zorg, goed onderwijs en zo kan ik, denk ik, nog wel even doorgaan. We willen daar als kabinet herkenbaar op zijn, met ordelijk bestuur dat concrete oplossingen oplevert. Met die intentie zijn wij, ben ik, aan deze klus begonnen. Dat is wat ik gisteren in de regeringsverklaring al heb onderstreept en waarvan ik uw Kamer in dit eerste debat ook hoop te overtuigen.

Voorzitter. Ik kom aan het eind van mijn inleiding. Ik heb mijn beantwoording als volgt ingedeeld: als eerste vragen over de rechtsstaat en de werkwijze en het karakter van het kabinet, vervolgens financiën en begroting, daarna de fysieke leefomgeving, en vervolgens andere onderwerpen.

Minister Schoof:

Dank voor de vraag, meneer Jetten. U weet allemaal dat ik een hardloper en een marathonloper ben. Daar heb ik gisteren ook iets over gezegd. Dat betekent in ieder geval dat ik iemand ben die in mijn beleving ausdauer heeft, om het zo maar te zeggen, en niet te snel van zijn stuk is. Ik ben een lichtvoetig mens en tegelijkertijd ook niet naïef. Ik weet goed wat er links en rechts speelt en ik weet meestal wat ik wil.

Minister Schoof:

Meneer de voorzitter, mag ik daar meteen op reageren? Ik kan de heer Jetten geruststellen: die blokken staan snoeihard in mijn agenda.

Minister Schoof:

Mijn hele korte antwoord daarop zou zijn: ik heb vol vertrouwen in alle leden van dit kabinet.

Minister Schoof:

Ik denk toch dat het goed is dat ik net dat hele korte antwoord gaf. Daarin zat eigenlijk al heel veel inbegrepen, ook de vragen die u vervolgens stelde. Ik heb vertrouwen in alle leden van dit kabinet. Tegelijkertijd snap ik de zorgen die zijn ontstaan. Voor mij is het belangrijk dat iedereen in dit kabinet de rechtsstaatverklaring en het hoofdlijnenakkoord volledig heeft ondertekend. Ik wil vooruitkijken en ik denk dat ik mij die positie, als minister-president van dit kabinet, ook kan veroorloven. Ik weet zeker dat alle leden van dit kabinet niet racistisch zijn, dat zij geen omvolkingstheorieën gebruiken en dat dat ook never ever onderdeel zal zijn van de lijn van dit kabinet, waar ik mij aan verbonden heb. Dat zal niet gebeuren in dit kabinet-Schoof.

Minister Schoof:

Op de vraag over normering ben ik denk ik net heel duidelijk geweest. Racisme, complottheorieën en discriminatie zullen in dit kabinet, in dit kabinet-Schoof, niet de maat zijn, op geen enkele wijze. Dat zal niet gebeuren onder mijn verantwoordelijkheid.

Minister Schoof:

Ik heb net in mijn inleidende tekst expliciet gezegd: met of zonder hoofddoek.

Minister Schoof:

Ik heb net iets gezegd over hoe ik hier sta, en vanuit welke achtergronden ik hier sta. Op de vraag over normering heb ik ook gezegd waar dit kabinet voor staat. Dát is voor mij belangrijk. Dat is ook onderdeel geweest van de gesprekken die we met de diverse bewindslieden hebben gehad onder leiding van de formateur. Dat heeft mij gesterkt in de overtuiging dat dit kabinet in zijn totaliteit, in zijn geheel, niemand uitgezonderd, staat voor al die dingen waar u zojuist over sprak, namelijk de rechtsstaat en de vrijheid van iedereen. Daar kunt u dit kabinet elke dag, elk uur van de dag, op aanspreken.

Minister Schoof:

Ik vrees dat ik in herhaling ga vallen, maar dat is wat mij betreft om de duidelijkheid op dit punt echt elke keer te onderstrepen. Iedereen in dit kabinet is ervan overtuigd dat racisme, discriminatie en omvolkingstheorieën allemaal niet thuishoren in het beleid van dit kabinet. Als mensen op andere momenten andere dingen hebben gezegd, is dat niet aan mij als minister-president, met een ploeg die gisteren begonnen is. Ik vind het essentieel om ervoor te zorgen dat we kunnen worden aangesproken op het kabinetsbeleid, op wat we als kabinet doen. Spreek ons elke dag aan op datgene wat we doen.

Minister Schoof:

Ik heb net in mijn openingsstatement gezegd: met of zonder hoofddoekje. U kunt er dus van uitgaan dat dat de lijn is van dit kabinet, want zoals u terecht stelt, gaat het om eenheid van kabinetsbeleid. Dat is dus de lijn van het kabinet, en geen andere. Zwarte Piet is weer een heel ander verhaal. Daarbij heeft de samenleving voor een oplossing gezorgd. Daar is de overheid niet bij betrokken geweest. Dat betekent dat we in ons land nu een kleurrijk Zwarte Piet-aandeel zien bij Sinterklaas, en hem eigenlijk ook niet meer Zwarte Piet noemen, om precies te zijn.

Minister Schoof:

Ik normeer dus door te stellen wat wij als kabinet doen. Er is eenheid van kabinetsbeleid. De uitspraken die ík doe, zijn leidend voor dit kabinet.

Minister Schoof:

Ik normeer door telkenmale, ook vanochtend weer, heel specifiek te zeggen waar dit kabinet voor staat. Ik heb heel specifiek gezegd: met en zonder hoofddoekje. Daarmee is de lijn van dit kabinet volstrekt helder. U kunt ervan verzekerd zijn — want ik zeg het niet op persoonlijke titel, maar namens het kabinet als minister-president — dat dat de kabinetslijn is.

Minister Schoof:

Er ontspint zich een wat merkwaardig debat. Ik probeer namelijk elke keer als minister-president namens het kabinet duidelijk te maken waar we staan. Ik treed daarin ook normerend op. Ik geef ook heel expliciet aan dat we geen kabinet zijn waarin discriminatie, racisme en omvolkingstheorieën aan de orde zijn en dat we voor de rechtsstaat staan. Vervolgens krijg ik steeds te horen dat ik niet voor de rechtsstaat sta of dat ik niet normeer. Dat terwijl ik vanochtend volgens mij alleen maar uitspraken heb gedaan waarin dat normeren zit, namelijk over waar u dit kabinet op kunt aanspreken en over wat dit kabinet zal doen. Ik heb meerdere keren gezegd dat u ons daar echt elke dag op kunt aanspreken. Dit kabinet staat voor de rechtsstaat en voor alle waarden die de rechtsstaat vertegenwoordigt.

Minister Schoof:

Elke keer wordt aan mij gevraagd om normerende uitspraken te doen. Ik probeer dat ook steeds te doen. Sterker nog, volgens mij doe ik dat elke keer, door te zeggen waar dit kabinet voor staat. Ik zal zonder meer erkennen dat we als samenleving nog niet op het punt zijn waar we zouden moeten zijn als het gaat om racisme, als het gaat om discriminatie en ook als het gaat om de polarisatie en de sociale cohesie in onze samenleving. Al die onderwerpen horen op een of andere manier bij elkaar. Daar kunt u dit kabinet ook écht op aanspreken. Ik probeer u elke keer duidelijk te maken dat u ons op grond van onze daden en onze woorden vanuit het kabinet echt kunt aanspreken op waar dit kabinet voor staat.

Minister Schoof:

Ik heb net gezegd dat ik sta voor dit kabinet en dat ik sta voor het tegengaan van racisme en discriminatie. Dat geldt voor alle leden van dit kabinet, niemand uitgezonderd. Dit kabinet staat daar dus voor en gaat daar snoeihard mee aan de slag. Ik heb daar normerende uitspraken over gedaan, over waar u ons aan kunt houden. Ik heb ook heel expliciet gezegd dat dit kabinet alles zal doen … Ik heb het iets anders geformuleerd; ik heb gezegd dat dit kabinet niet van de uitsluiting is. Daarmee kunt u dus echt concluderen dat wij van een inclusieve samenleving zijn.

Minister Schoof:

Als ik in mijn openingsstatement heel expliciet zeg "met of zonder hoofddoekje", dan ben ik volgens mij buitengewoon helder. Iedereen doet er dus voor mij toe, ongeacht religie of wat men overig aan opvattingen heeft en ook ongeacht of men wel of niet een hoofddoekje op heeft. Het is de vrijheid van iedereen om daar zelf over te beslissen.

Minister Schoof:

Ik heb de uitspraak gedaan zoals ik hem gedaan heb. Ik heb die namens het kabinet gedaan. Daarmee staat het kabinetsbeleid.

Minister Schoof:

We hebben overeengekomen …

Minister Schoof:

Het is geen algemeenheid als ik dat zeg. Dat is een statement, een statement namens het kabinet. Ik heb daar bewust voor gekozen en het kabinet staat daarachter. Er is namelijk eenheid van kabinetsbeleid. We hebben ook besproken dat ik deze terminologie zou gebruiken. Daarmee staat hij en kunt u ons ook daarop afrekenen.

Minister Schoof:

Ik sta waar ik voor sta — dat heb ik nu een aantal keer gemeld — en waar het kabinet voor staat. Ik heb die normerende uitspraken gedaan omdat ik het zelf ook heel erg belangrijk vind dat ik die normerende uitspraken doe als minister-president van dit kabinet, juist om elke keer te benadrukken dat dit kabinet er voor iedereen is, ongeacht whatever. Daar is dit kabinet voor. Door dat op die manier expliciet uit te spreken in mijn eerste debat met uw Kamer en niet in een willekeurig debat of in een willekeurige speech, kan ik toch bijna niet normerender zijn?

Minister Schoof:

Ik kijk haar graag in de ogen, omdat ik haar waardeer als Kamerlid. Ik weet wat zij heeft gedaan in Brabant; echt fantastisch. Dat u een hoofddoek omheeft, maakt voor mij helemaal niets uit. U bent voor mij gewoon een mens.

Minister Schoof:

Dat is geen vraag. Althans, ik bedoel: het is een vraag, maar het is voor mij geen vraag. Het is voor dit kabinet geen vraag. Het is voor geen enkele minister in dit kabinet een vraag. Er is een sociaal veilige werkomgeving op alle departementen en als die er niet is, wordt ernaar gestreefd. Hoofddoekje of geen hoofddoekje is daarbij geen enkel punt.

Minister Schoof:

Ik heb nou volgens mij op heel veel verschillende manieren gezegd wat mijn normen en waarden op dat punt zijn en waar dit kabinet voor staat. Ik heb zojuist inderdaad iemand rechtstreeks in de ogen gekeken, niet kil, maar gewoon in de ogen gekeken en gezegd: je bent een mens. Ik denk dus echt dat ik hier heb gestaan als een premier voor alle Nederlanders. Ik sta daar echt voor. Het is de vrijheid van iedereen om zelf te beslissen of men een hoofddoekje opdoet of niet.

Minister Schoof:

Ik kan dat alleen maar onderschrijven, en ik zal dat echt dagdagelijks doen in het belang van onze samenleving. Het kan niet anders dan dat ik dat ook moet doen.

Minister Schoof:

Dank voor de vraag. De eerste stap die we nu met elkaar zetten, is het maken van het regeerprogramma. Het regeerprogramma wordt één programma waarin het realiseren van de bekende doelen, die we in de regeringsverklaring hebben gemeld, centraal staat. Daarop beraden we ons als kabinet. Als het goed is, doen we dat zodanig dat er samenhang tussen al die onderwerpen is. Er moet daarnaast niet alleen in beeld komen wat we vandaag willen bereiken, maar ook, ervan uitgaande dat we drieënhalf jaar blijven zitten, wat we dan aan het eind van die periode zouden willen hebben bereikt. Misschien zitten we er nog iets langer, maar dan demissionair, maar dat weet u beter dan ik. Daar gaat het regeerprogramma over. Dat schrijven wij als kabinet; ik denk dat het belangrijk is om dat ook nog een keer te vermelden. Dat doen niet de vier fracties; dat doet het kabinet. Daar staan we voor. Daar gaan we vervolgens met uw Kamer over in debat. Dat zal overigens samengaan met de diverse begrotingen die dan zullen zijn afgerond en beschikbaar zullen zijn voor de Algemene Politieke Beschouwingen. Dan kunnen we het debat voeren over alle onderwerpen die daarmee te maken hebben. Dan kan het gaan over: waar staat dit kabinet nou voor in relatie tot het hoofdlijnenakkoord dat de vier fracties hebben gesloten? Er is een belangrijk verschil tussen het hoofdlijnenakkoord en het regeerprogramma.

Minister Schoof:

Ik zou mevrouw Bikker echt willen zeggen dat zij en overigens de hele Kamer mij daarop kunnen aanspreken, dat het niet alleen maar gaat over de uitwerking van een akkoord, maar dat er ook meer dingen bij horen. Dit kabinet staat echt voor iedereen en staat er ook voor dat racisme, discriminatie en uitsluiting op geen enkele manier onderdeel kunnen uitmaken van dit kabinetsbeleid.

Minister Schoof:

Bij politiek leiderschap — dat verwacht u van een premier, en terecht — hoort dat je dat binnen en buiten dat politiek leiderschap laat zien. Buiten laat ik dat zien, hier in de Kamer en op andere plekken. U kunt mij er ook elke keer op aanspreken hoe het kabinetsbeleid zich ook naar buiten uit ten aanzien van alle punten waar we het over hebben gehad en die zo essentieel zijn in onze rechtsstaat. Binnen is het aan het kabinet. Over wat ik binnen doe, zal ik hier normaal gesproken in deze Kamer niet spreken. Dat is politiek leiderschap aan de binnenkant van het kabinet, maar u kunt mij waar het gaat om eenheid van het kabinetsbeleid aanspreken op wat ik aan de buitenkant doe.

Minister Schoof:

Ik denk dat de heer Bontenbal gelijk heeft dat het om daden én woorden gaat. Wat mij betreft heeft u gelijk. De binnenkant is aan het kabinet en ik zal aan de binnenkant net zo goed politiek leiderschap laten zien — alleen zal u dat dan niet zien — als aan de buitenkant. Ik hoop dat u het daar dan wel ziet. Wat er dan vervolgens gebeurt, zit in de categorie als-dan; als we daar komen, gaan we daar met elkaar ongetwijfeld over in debat. Maar dat parkeer ik even want anders gaan we, voordat je het weet, met elkaar allerlei casuïstieken in. Het lijkt mij erg onverstandig om die casuïstieken nu successievelijk af te gaan lopen. Ik hoop dat u mij de vrijheid gunt om er de komende periode met elkaar een goede manier in te vinden. Ik hoop en verwacht eigenlijk natuurlijk dat we in dit kabinet die discussie niet of nauwelijks zullen hebben omdat we het op dat punt eens zijn waar het de rechtsstaat betreft. Maar als dat wel onderwerp van discussies wordt, dan zal ik ook intern politiek leiderschap laten zien. Maakt u zich daar geen zorgen over.

Minister Schoof:

Ik ben blij dat u deze vraag stelt. In de periode dat ik NCTV was, waren er grote aanslagen in Europa. Dan praat ik over de periode 2013, 2014, 2015. U kunt zich ongetwijfeld Bataclan en Brussel herinneren, en ik kan nog wel even doorgaan. Er was een groot gevoel van onveiligheid in Europa en in Nederland. Toen ik begon als NCTV, was een van de eerste dingen die ik heb gedaan slash moest doen, het verhogen van het dreigingsniveau in Nederland naar het hoogste niveau. Dat was jaren niet voorgekomen. In die context heb ik op het scherp van de snede, in het belang van de veiligheid van Nederland maar altijd binnen de wet, gezocht naar manieren om te zoeken naar potentiële terroristen in de Nederlandse samenleving. Dat deed ik niet om bevolkingsgroepen te traceren of uit te sluiten. Ik keek of daarvoor methoden beschikbaar waren. Dat is één. Twee: ik sta hier een beetje ongemakkelijk, want er is al politieke verantwoording over afgelegd. Nu ben ik opeens zelf de minister-president, terwijl er dus al politieke verantwoording is afgelegd. Daarom ben ik begonnen met wat ik aan het begin zei.

Minister Schoof:

In mijn optreden als NCTV heb ik nooit het oogmerk gehad om groepen te wantrouwen of uit te sluiten, om specifieke groepen te benaderen. We hadden te maken met een actuele, hoge terroristische dreiging. Binnen de wet is gezocht naar mogelijkheden om daarmee om te gaan. Over het politieke onderdeel heeft de minister van Justitie de politieke verantwoording afgelegd. Daar sluit ik me als minister-president vanzelfsprekend bij aan.

Minister Schoof:

Misschien is het goed als ik er toch nog één woord over zeg, want ook in de politieke verantwoording van de toenmalige minister van Justitie op dit specifieke punt is meer gezegd dan puur de verdediging. Toen is ook de politieke verantwoordelijkheid genomen voor het feit dat het misschien toch op een andere manier en met betere informatie naar de gemeenten toe had gemoeten. Maar ik blijf herhalen: in die periode van hoge spanning is geprobeerd dat zodanig te doen dat je op zoek ging naar de individuen, en nooit naar groepen, op geen enkele manier.

Minister Schoof:

Ik heb expliciet gezegd dat ik ben begonnen met te zeggen dat ik vertrouwen heb in alle leden van dit kabinet. Dat heb ik meerdere malen herhaald. Als ik de mening zou zijn toegedaan dat ik racisten in mijn kabinet zou hebben, zou ik die woorden nooit hebben gebruikt. Dus nee, er zitten geen racisten in dit kabinet.

Minister Schoof:

Ik bepaal echt zelf mijn eigen woorden. Ik heb geen andere keus, ik moet het ook gewoon doen. Ik heb gezegd: ik sta hier met mijn kabinet en ik sta voor alle mensen in dit kabinet, geen enkele uitzondering daargelaten. Op de specifieke vraag van u, meneer Wilders, heb ik gereageerd, maar de woordkeuze is aan mij.

Minister Schoof:

Ik herhaal: ik heb echt alle vertrouwen in alle leden van dit kabinet en ik zal de specifieke ministers ook nog eens even in de ogen kijken, want het is belangrijk dat ik dat vertrouwen heb. Als ik dat vertrouwen niet zou hebben, zou ik hier niet staan.

Minister Schoof:

Ja, ik stond even te kijken … Er zat zo'n lekker ritme in.

Ik kom op iets wat we al een aantal keren hebben aangeraakt, maar ik wil nu ietsje dieper ingaan op de rechtsstaat en of die bij dit kabinet in goede handen is. De vraag die de heer Timmermans, maar ook anderen hierover stelden, betreft een existentieel onderwerp. Het is een existentieel onderwerp geweest van de onderhandelingen tussen de partijen in een vroege fase van de informatie. Een gemeenschappelijk rechtsstatelijk besef was een conditio sine qua non voor de afspraken die de partijen konden maken. De partijen hebben elkaar, zo heb ik begrepen, echt de nieren geproefd, wat heeft geleid tot een gemeenschappelijke basislijn voor het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat. Daarbij ging het om zaken als gelijke behandeling en non-discriminatie, maar ook over de manier waarop de overheid is omgegaan met de slachtoffers van het toeslagenschandaal. De rechtsstaat functioneerde niet voor hen, zoals de heer Omtzigt terecht stelde. De verklaring is geen lege formulering. Het is een van alle kanten onderzochte en doorleefde normatieve verklaring van vier partijen gezamenlijk.

We leven in Nederland in een sterke en vitale rechtsstaat, met grondrechten verankerd in verdragen en in onze Grondwet, met een kritisch parlement, waarmee we open zullen spreken en waarnaar we bereid zijn werkelijk te luisteren, met een samenleving en een vrije pers die er het zijne van zal vinden en dat ook zal laten weten, met ambtenaren die een traditie kennen van speaking truth to power, om het maar één keer in het Engels te zeggen, en die ons dus als kabinet scherp zullen houden met zorgvuldige wetgevingsprocedures, waarin tegenspraak en extern advies zijn ingebakken, met een rechterlijke macht die niet zal aarzelen om ons aan de wet te houden. We zullen hen respecteren en opvolgen.

Dan hebben we al heel veel zaken besproken.

De heer Eerdmans stelde een intrigerende vraag, namelijk of ik dit ambt vier jaar ga vervullen. Daar zat bijna een soort van verbazing in. Maar laat ik zeggen dat dit een ambitieuze ploeg is, met een ambitieus programma, en dat ik een ambitieuze minister-president ben. Ik zet me de komende vier jaar vol in om de hoofdlijnen van het akkoord uit te voeren en om een aantal belangrijke dossiers in beweging te krijgen. Ik kan niet in de toekomst kijken en ik ga er ook niet op vooruitlopen, maar weet u ervan verzekerd dat wij echt keuzes zullen maken en zaken zullen gaan uitvoeren, omdat ik er ten diepste van overtuigd ben dat er in dit land echt op wordt gewacht dat er zaken in beweging worden gebracht en dat er keuzes worden gemaakt, zelfs als die in sommige gevallen pijnlijk zullen zijn, en dat we die consistent met elkaar zullen uitvoeren in het belang van een veilig Nederland.

Het regeerprogramma ziet op de uitwerking van tien hoofdpunten uit het hoofdlijnenakkoord. Het streven is die te verzenden, zoals geformuleerd werd in het verslag, tijdig, ten behoeve van de bespreking na Prinsjesdag. Per hoofdpunt zal er worden beschreven wat de maatschappelijke opgave is, wat het kabinet wil bereiken, hoe en via welke aanpak dit gerealiseerd gaat worden, met een mogelijke eerste indicatieve planning en natuurlijk met de middelen die daarvoor beschikbaar zijn.

Er is door verschillende Kamerleden gevraagd wat ik en dit kabinet eigenlijk willen bereiken de komende periode. Ik zei al dat we ambitieus zijn. Wat bij ambitie hoort, is keuzes durven maken, richting geven. Ook daar wil het kabinet vol voor staan. Ik zet me de komende vier jaar in om voor een aantal grote prioriteiten de wissels te verzetten en doorbraken te bereiken. Ik herhaal ze nog maar eens: je hebt migratiebeleid, wonen, bestaanszekerheid en perspectief voor de boeren. Maar ook is het mijn ambitie om Nederland weer meer bij elkaar te brengen. Ik ben een premier van iedereen. Ik wil een premier van iedereen zijn, niemand uitgezonderd. Ook dit kabinet sluit niemand uit. Daarbij willen wij als kabinet echt luisteren naar de mensen voor wie we het doen, om vertrouwen terug te winnen en verbinding, houvast en zekerheid te geven, in verbinding met de samenleving. Het kabinet beschouwt dat misschien wel als zijn belangrijkste opdracht, zeker gezien de onzekere tijden waarin we leven.

Met die intentie zijn wij, ben ik, aan deze klus begonnen. Dat is wat ik gisteren in de regeringsverklaring al heb onderstreept en waarvan ik uw Kamer in het eerste deel van dit debat ook hoop te overtuigen. Het kabinet start nu met de uitwerking van het hoofdlijnenakkoord in een regeerprogramma. Dat is de aanpak voor de komende periode.

Minister Schoof:

Ik kon me al bijna niet voorstellen dat de heer Baudet de naam van de schrijver van het boek was vergeten.

Met betrekking tot de complottheorieën kan ik wederom heel kort zijn: ik onderschrijf volledig wat respectievelijk de AIVD en de NCTV daar in de afgelopen periode over hebben gezegd en geschreven. Ik geloof niet in enige vorm van een elite die ons land stuurt.

Minister Schoof:

De heer Baudet vroeg wat ik vind van complottheorieën.

Minister Schoof:

Dat was het eerste deel van uw vraag. Daarna begon u over het boek.

Minister Schoof:

Misschien heb ik de heer Baudet in het begin helemaal verkeerd begrepen, maar volgens mij stelde hij echt twee vragen aan mij. Zijn eerste vraag was wat ik überhaupt vind van de complottheorieën rondom omvolking. Ik heb geantwoord dat ik mij geheel aansluit bij datgene wat de en de AIVD daarover hebben geschreven. Dat was deel één.

In deel twee had u het inderdaad over alles wat te maken heeft met wat u zojuist heeft beschreven. Daarop antwoordde ik: ik geloof niet in een elite die stuurt.

Minister Schoof:

Wat betreft die laatste vraag: ik denk dat de samenleving zichzelf stuurt, in meer of mindere mate.

Minister Schoof:

Deel één ging over omvolking, inclusief complottheorieën. Dat heb ik al een aantal keer gezegd. Ik ben misschien wat saai vandaag, want ik herhaal mezelf elke keer. Daarvoor geldt datgene wat in ieder geval mij vrij logisch voorkomt, namelijk wat de AIVD en de NCTV daarover hebben geschreven.

Minister Schoof:

Volgens mij is een hondenfluitje bedoeld om af te richten.

Minister Schoof:

Een hondenfluitje in termen van dat je mensen oproept en daarmee africht om specifieke dingen te doen, om al dan niet geweld te gebruiken et cetera. In die context worden deze woorden daar gebruikt.

Minister Schoof:

Ik heb net tegen de heer Baudet datgene gezegd wat ik erover gezegd heb.

Minister Schoof:

Volgens mij blijf ik mezelf gewoon herhalen. Ik heb me aangesloten bij datgene wat de AIVD en de NCTV daarover hebben geschreven. Volgens mij zit daar geen woord Spaans bij.

Minister Schoof:

Dan zou ik graag doorgaan met het regeerprogramma, want daar zijn ook een aantal vragen over gesteld. Sommige vragen zijn meer specifiek, andere meer algemeen.

Minister Schoof:

Naar mijn stellige overtuiging heb ik op alle vragen concrete, heldere antwoorden gegeven en aangegeven waar dit kabinet voor staat, waar het héle kabinet voor staat. Dat is inclusie, dat is met of zonder hoofddoek, dat is tegen discriminatie, dat is tegen racisme, dat is voor iedereen. Daar heb ik elke keer een concreet en helder antwoord op gegeven.

Minister Schoof:

Ik heb toch de indruk dat mijn woorden nu op de een of andere manier totaal uit hun context worden getrokken. Ik ben gevraagd namens vier partijen en vier fractievoorzitters. In dit kabinet zitten ministers en staatssecretarissen die op de een of andere manier een link hebben met die partijen, met uitzondering van mezelf; ik ben partijloos. Ik heb elke keer hier weer herhaald waar dit kabinet voor staat. Daar kan geen twijfel over bestaan en daar kan elke Nederlander zich aan optrekken. Dat is waar dit kabinet voor staat en wat wij dus ook als uitgangspunt zullen hanteren bij alles wat wij doen. Daar kan geen misverstand over bestaan.

Minister Schoof:

Als ik de eenheid van kabinetsbeleid verwoord in de woorden die ik kies, dan staat het kabinet waarvoor het staat.

Minister Schoof:

De heer Wilders kiest zijn eigen woorden. Dat heb ik net ook gezegd. Dat doe ik ook. We zullen ongetwijfeld nog wel een keer met elkaar bespreken wat we daarvan vinden, maar hier in dit debat staat het de heer Wilders vrij om zijn woorden te kiezen en staat het mij vrij om mijn woorden te kiezen. Zo zijn de verhoudingen tussen het parlement en het kabinet.

Minister Schoof:

Ik zou in antwoord daarop het volgende willen zeggen. De Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 heeft enige weken geleden een rapport opgeleverd. Dat rapport gaat over demografische ontwikkelingen. Dat rapport verwijst ook naar het feit dat de demografische ontwikkelingen het land onder druk zetten met betrekking tot de economie, de zorg, het onderwijs en wonen. Dat zou ook mijn definitie zijn van "de demografische ontwikkeling". Ik zou het rapport van de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen als leidraad willen nemen en met elkaar het debat willen voeren over wat dat betekent voor de keuzes die we nu moeten maken voor onze toekomstige generaties ten aanzien van demografie in relatie tot al die verschillende beleidsonderwerpen, want er is in Nederland overal schaarste.

Minister Schoof:

De staatscommissie heeft in haar bewoordingen ook haar zorgen geuit — dat zei ik net ook — over wat het betekent als we geen keuzes maken ten aanzien van de demografische ontwikkeling van Nederland in relatie tot wonen, de schaarse ruimte, de zorg en het onderwijs. Ze roept ertoe op om keuzes te maken. Daar sluit ik me bij aan.

Minister Schoof:

Dat is wel zoals het kabinet ertegen aankijkt en zoals ik ertegen aankijk.

Minister Schoof:

De mensen die hier geboren zijn, zijn geen onderdeel van het probleem. Je bent namelijk premier van alle Nederlanders. Maar ik ga weer terug naar de staatscommissie. Volgens mij is die er overigens gekomen met een motie die hier in de Kamer breed aanvaard is. De staatscommissie geeft aan dat er, vanwege de schaarste die er op vele onderwerpen is, ten aanzien van migratie keuzes voor de toekomst moeten worden gemaakt en dat als die keuzes niet gemaakt worden, er grote zorgen zijn over de ontwikkeling van Nederland.

Minister Schoof:

Als ik premier van alle Nederlanders wil zijn, dan ben ik dus premier van iedereen die in dit land geboren is, niet meer en niet meer minder.

Minister Schoof:

Ik heb niet willen beweren dat Nederland zogezegd af zou zijn. Dat kan ook niet. Natuurlijk zijn er allerlei problemen. Kijk ook naar de verkiezingsuitslag. Mensen hebben nog steeds iets om voor te kiezen. Dat vindt zijn weerslag in datgene wat in het hoofdlijnenakkoord is opgeschreven en zo meteen in het regeerprogramma komt. We willen problemen oplossen. Dat betekent dus ook grip op migratie. Bij grip op migratie hoort dat de integratie daarmee wordt samengepakt. Dat is namelijk belangrijk in onze samenleving. Maar ik ga hier niet zeggen dat degenen die hier geboren zijn, het probleem zijn. Dat is echt een stelling die u van mij, van dit kabinet, niet zult horen.

Minister Schoof:

Iedereen heeft er recht op om zijn leven in te richten zoals men zelf wil. Dat is in Nederland een groot goed en daar sta ik voor.

Minister Schoof:

Dat is aan het kabinet. In principe is daarbij geen rol voor de fractievoorzitters voorzien. De regering regeert, het parlement en u bent natuurlijk …

Minister Schoof:

Hier past een tweeledig antwoord op. We hebben eerder het debat gehad over meer dualisme tussen parlement en kabinet. Daar maakt dit ook onderdeel van uit. Dat betekent dat wij als kabinet verantwoordelijk zijn voor het opstellen van het regeerprogramma. Wij zijn verantwoordelijk voor het opstellen van de begrotingen. Dat aan het eind van de zomer politiek overleg zal plaatsvinden, is van alle tijden, maar we hebben in het dualisme ook met elkaar afgesproken dat er niet op basis van een regulier overleg, dat ooit "Torentjesoverleg" is genoemd, zaken worden voorgekookt. Het zou immers strijdig zijn met het dualisme als u hier constant zou worden geconfronteerd met uitwerkingen die in die zin volledig voorgekookt zouden zijn.

Minister Schoof:

Ik heb dat anders ervaren. De heer Wilders heeft het volste recht om over alles wat de rechtsstaatverklaring en het hoofdlijnenakkoord niet raakt, te spreken zoals hij dat wil. Ik heb het volste recht om mijn eigen woorden te kiezen; dat heb ik ook gezegd en dat heb ik ook gedaan. Zo zal de verhouding zijn en niet andersom.

Minister Schoof:

Ik heb gisteren in mijn regeringsverklaring daar al een paar dingen over gezegd. Ik hoopte dat ook duidelijk was dat dat de bedoeling is: met het regeerprogramma wordt met een uitgestoken hand ook gezocht naar politieke meerderheden die verder strekken dan de vier coalitiepartijen. Dat geldt voor datgene wat betrekking heeft op het hoofdlijnenakkoord, maar zeker voor de onderwerpen die daarin niet geregeld zijn. De vier partijen die dit kabinet steunen, kunnen hun eigen afweging maken ten aanzien van de steun die ze daar al dan niet aan geven. Dus ja, er wordt nadrukkelijk een handreiking gedaan en gekeken of we voor specifieke onderwerpen andere meerderheden kunnen krijgen hier in de Tweede Kamer. We hopen daarbij natuurlijk ook met een schuin oog te kijken naar de Eerste Kamer, want ik ben me er zeer van bewust dat dit kabinet niet beschikt over een meerderheid aan steun in de Eerste Kamer.

Minister Schoof:

Met betrekking tot het regeerprogramma kunt u in ieder geval in het begin van uw recesperiode rustig op vakantie gaan. Ik heb ook alle bewindslieden van dit kabinet aangeraden om minimaal een tot twee weken op vakantie te gaan, zodat ze daarna ook met een frisse start het traject richting de begrotingsonderhandelingen kunnen oppakken. In onze eerste ministerraad hebben we een procesvoorstel geaccordeerd met betrekking tot het vormgeven van het regeerprogramma. Dat betekent dat de bewindslieden samen met hun ambtenaren, mogelijk in combinaties, de richting zullen aangeven waarin dat wordt ontwikkeld. Daar wordt gedurende de hele zomer aan doorgeschreven. In augustus zal dat, in combinatie met de diverse begrotingen van de departementen, tot een document worden. We hopen dat tien dagen voor de Algemene Politieke Beschouwingen te kunnen sturen. Dat is de enige hoop die ik hier uitspreek, hoop ik. Het kan net een paar dagen later worden. Op deze manier kan het debat tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen daar ook echt over worden gevoerd. Daarin nemen wij al datgene mee wat gisteren en vandaag, en in het eerste debat over het hoofdlijnenakkoord, is gewisseld. We kijken dan op welke manieren wij het programma gaan vormgeven. We doen dat wel binnen de kaders van het hoofdlijnenakkoord.

Minister Schoof:

Voorzitter. Daarmee heb ik eigenlijk heel veel met betrekking tot het regeerprogramma gezegd. Er zijn een paar specifieke vragen gesteld. Ik kijk even naar u.

Minister Schoof:

Ik was me goed bewust van de vraag die u had gesteld over wie precies wat schrijft. Daar heb ik net antwoord op gegeven zonder u te noemen; mijn excuses daarvoor. Ik denk dat er relatief weinig tijd is om met heel veel partijen te spreken, maar we zullen met de belangrijkste partijen echt wel een gesprek hebben, met name over de uitvoerbaarheid. Dat zal zeker met de medeoverheden en met sommige belangenorganisaties zijn. Dat zullen we op die manier doen. Ik zeg u graag toe dat wij in het programma de belangrijkste partijen zullen aangeven waarmee we hebben gesproken.

Minister Schoof:

Ik vind het lastig om dat toe te zeggen, omdat wij nog geen keuze hebben gemaakt met wie we dat gesprek gaan voeren. Wij schrijven dat akkoord, dus wij gaan ook bepalen met wie we dat gesprek gaan voeren, toegepast op datgene wat nodig is om met name de uitvoerbaarheid goed in de gaten te houden, zodat we daar geen grote fouten mee maken. Ik heb u toegezegd dat we zullen opschrijven met wie we hebben gesproken. We zullen bekijken hoe we dat op inzichtelijke wijze kunnen doen. Maar verwacht niet dat die gesprekken een volledige uitwisseling van alle feiten et cetera zullen zijn. Als u alleen al kijkt naar de tijdsperiode waarin wij het regeerprogramma zullen schrijven, dan kunt u zich voorstellen dat dat bijna tot de onmogelijkheden behoort.

Minister Schoof:

Op dat laatste punt kan ik volstrekt helder zijn: er schrijven geen fractievoorzitters mee op thema's.

Minister Schoof:

In het hoofdlijnenakkoord is daar een aantal behartenswaardige zaken over gezegd. Ik moet u trouwens op één punt corrigeren: u spreekt van een regeerakkoord, terwijl het gaat om een regeerprogramma. Maar er zal daaraan uitwerking worden gegeven. Geeft u de nieuwe minister van Justitie en Veiligheid nou even de ruimte om daar ook zijn eigen gedachten over te formuleren, voordat ik hem hier al het gras voor de voeten ga wegmaaien. Ik vind dat hij in eerste instantie zelf zijn gedachten moet laten gaan over wat hij daarin belangrijk vindt. Daar kunnen we dan in het kabinet met elkaar over spreken. Dat geldt eigenlijk voor alle onderwerpen; ik wil alle bewindslieden hier de ruimte geven om daar eerst hun eigen gedachten over te ontwikkelen.

Minister Schoof:

Ik begrijp dat de heer Eerdmans ook graag de minister van Financiën bij het overleg wil hebben, als we dan toch aan het schuiven zijn. On a serious note: u heeft vanochtend een brief ontvangen van de minister van Financiën met daarin ook een aantal zorgen die hij met uw Kamer heeft gedeeld ten aanzien van de financiële ontwikkelingen. Dat betekent dat ik de toezegging in die zin niet kan doen. We hebben een helder financieel schema bij het hoofdlijnenakkoord. Er ontstaat een nieuwe situatie en daarin moeten keuzes gemaakt worden. Ik kan op dit moment echt nog geen toezegging doen over hoe die keuzes uitvallen.

Minister Schoof:

Ja, rechtsstaat, regeerprogramma. Dat loopt in elkaar over, maar ik denk dat ik vrij snel kan zijn, omdat er nog maar een paar losse vragen liggen. Mevrouw Bikker vroeg namelijk of we in het regeerprogramma met concreet beleid komen op drie specifieke punten, te weten: onderdak voor asielzoekers, mentale gezondheid van jongeren en de uitvoering van de adviezen van de commissie-Van Geel. Ja, daar gaan wij voortvarend mee aan de slag. In de uitwerking zullen we daar ook rekening mee houden, in het bijzonder met de commissie-Van Geel. Daar heeft het vorige kabinet zo goed mogelijk invulling aan gegeven, onder meer door het aanvullen van de schadevergoeding en het presenteren van een verduurzamingsaanpak. Het kabinet gaat hiermee verder.

De heer Eerdmans vroeg in dat kader of ik garandeer dat, als de Spreidingswet nog niet is ingetrokken, de minister via verdeelbesluiten geen asielopvang oplegt aan gemeentes die dat niet willen. Het antwoord daarop luidt ...

Minister Schoof:

Ja, mag ik die afmaken? Het antwoord daarop luidt dat de Spreidingswet een geldende wet is. Om tot wijziging of intrekking van de Spreidingswet te komen, moet dus net als voor de totstandkoming daarvan een volledig wetstraject worden doorlopen. Overigens is het zo dat de minister alleen de rol krijgt om te helpen bij de verdeling, als de medeoverheden er onderling niet uit komen. Ik ga daar nu niet op vooruitlopen.

Minister Schoof:

Op de vraag of en hoe wij dat zullen doen, kom ik graag bij Prinsjesdag terug. Ik ben mij zeer bewust van de gevoeligheden en van meer dan dat, namelijk ook van het leed dat de Groningers is aangedaan. We moeten kijken hoe we daar een juist vorm voor kunnen vinden.

Minister Schoof:

Misschien is het goed om nog één opmerking over Groningen maken. De staatssecretaris Herstel Groningen vervult daarin een buitengewoon belangrijke rol. Ik vind het heel mooi dat we een staatssecretaris hebben die uit Groningen komt. Ik kijk even achterom; ik heb de seating achter mij niet helemaal scherp. Hij zal veel in Groningen zijn. Hij kan dit als geen ander met de Groningers oppakken. Dat wilde ik daarover zeggen.

Met betrekking tot Ter Apel denk ik dat het belangrijk is dat ook de minister van Asiel en Migratie zich ten volle ervan bewust is dat we asielzoekers die nu in Ter Apel aankomen, niet op het gras willen hebben. Zij zal zich dus vol inzetten, samen met alle gemeenten, om ervoor te zorgen dat er opvang is voor diegenen die ons land op dit moment bereiken. Dat laat onverlet de inspanning die dit kabinet wil leveren om grip op die migratie te krijgen en de instroom omlaag te krijgen. Daar zal het kabinet vol op inzetten. Dat betekent dat we ondertussen ook hard werken aan de crisiswet en aan — ik zeg het uit mijn hoofd — artikel 110 en 111 van de Vreemdelingenwet. Maar we weten ook allemaal dat dit uiterst zorgvuldig moet gebeuren. Iedereen zal daar met zeer juridische en rechtsstatelijke ogen naar kijken. Hier is zorgvuldigheid te verkiezen boven snelheid.

Minister Schoof:

Mevrouw Faber zal zich als minister van Asiel en Migratie vol inzetten en er alles aan doen om met de gemeenten en de lokale gemeenschappen ervoor te zorgen dat er opvangplekken komen voor asielzoekers, voor de mensen die dit land bereiken. Daar kunt u echt van op aan. Dat is de inzet van dit kabinet en de inzet van de vier partijen die dit hoofdlijnenakkoord hebben gevormd. Dat is essentieel. Ik hoop op, reken op en verwacht medewerking van alle gemeenten in Nederland om dit ook daadwerkelijk mogelijk te maken.

Minister Schoof:

De heer Omtzigt vergeet nog de staatssecretaris Toeslagen.

Minister Schoof:

Het is toch belangrijk om die ook even te noemen. Mevrouw Achahbar heeft daar namelijk echt de lead in. Zij bepaalt met ons op welke manier we dat snel zullen doorlopen. Ik kan u op dit moment nog geen timing geven. Ongetwijfeld zal dat snel onderdeel vormen van de gesprekken die we in het kabinet hebben. Ik ben mij bewust van de snelheid die daarvoor noodzakelijk is.

Minister Schoof:

Ik zeg de heer Omtzigt dat graag toe, zeker als het gaat om de arbeidsmarkt, want dat is denk ik überhaupt een cruciaal onderdeel van alles wat we willen bereiken, namelijk dat de arbeidsmarkt zich zodanig ontwikkelt dat er ook daadwerkelijk mensen zijn om dingen te doen. Met betrekking tot de andere onderwerpen hoop ik dat u mij de ruimte geeft om er ook in het kabinet even naar te kijken wat we daarin kunnen doen, want ik wil dat regeerprogramma echt niet te zwaar beladen. Het is namelijk al een tour de force om het regeerprogramma te maken. Zo'n half A4'tje klinkt heel eenvoudig maar u weet beter dan wie dan ook dat het best wel ingewikkeld is om dat vervolgens in concrete teksten om te zetten. Dus ik zeg u dat nog niet toe. Ik bespreek dat in het kabinet.

Minister Schoof:

Dat was precies de reden waarom ik grote twijfel had om de toezegging te doen aan de heer Omtzigt. Het is namelijk echt belangrijk dat dit kabinet vol inzet op het realiseren van de doelen. Daarom heb ik net gesproken zoals ik deed.

Er zijn nog een paar punten, overigens niet onbelangrijke punten. De heer Eerdmans vroeg naar de opt-out. Ik zou dat graag willen verbreden naar hoe we überhaupt met het Europese asiel- en migratiebeleid omgaan, want dat heeft de hoogste prioriteit, grip op migratie. Dus we brengen in kaart hoe we Europees en internationaal de migratie-afspraken gaan uitvoeren. Daar maakt de opt-out onderdeel van uit. We zullen dat op een effectieve en snelle wijze doen.

De heer Eerdmans vroeg volgens mij ook naar afrekenbare instroomtargets. Dat is een discussie die al langer speelt. Wij kiezen voor het terugdringen van de migratie maar we verbinden ons niet aan targets.

Dan zijn er nog twee punten die ik graag zou willen benoemen.

Minister Schoof:

Eigenlijk omdat dat enorm ingewikkeld is. We willen grip op migratie. Die grip houdt in dat we uiteindelijk een sterke vermindering op de verschillende onderdelen willen, dus op asiel-, werk- en studiemigratie. Maar sommige onderdelen zijn volledig beïnvloedbaar en andere niet, en daarom verbind ik mij niet aan targets.

Minister Schoof:

Volgens mij kunt u zien dat het goed gaat met het migratiebeleid als we op de studiemigratie uiteindelijk constateren dat we de juiste en minder studenten binnenhalen, als we de juiste kennismigranten in het land binnenhalen, waaraan de economie behoefte heeft, als asielmigratie echt sterk is verminderd, zodat we draagvlak hebben en behouden in de samenleving, als overige arbeidsmigranten op een fatsoenlijke manier gehuisvest zijn en het werk kunnen doen waar Nederland behoefte aan heeft, en als de totaliteit van migratie afneemt.

Minister Schoof:

Dit kabinet staat voor een streng migratiebeleid dat de immigratie echt omlaag zal brengen. Daar zijn we op afrekenbaar. Ik verbind mij niet aan targets, maar wel aan de inzet om dat te realiseren op de verschillende vormen van migratie. Ook langs de lijn van meten is weten kunt u ons daar echt op aanspreken.

Minister Schoof:

De stelling van de heer Baudet dat een negatief migratiesaldo goed zou zijn voor Nederland, is niet wat ik lees in het rapport van de staatscommissie over demografie. Ik denk dus niet dat beleid erop is gericht om tot een negatief migratiesaldo te komen, maar het is er wel op gericht om tot een sterke vermindering van de migratie te komen in het belang van onze economie. Dan hebben we een heel sterk terugkeerbeleid. Daar zet het kabinet vol op in.

Minister Schoof:

Ja.

Minister Schoof:

De connotatie die de heer Baudet gebruikt, is niet de mijne. Als mensen terug willen keren naar hun land of — ik moet het even anders formuleren — naar een ander land dan Nederland, waar ze in geworteld zijn en waar ze zich ook Nederlander voelen, dan staat ze dat natuurlijk vrij. Maar er zal van dit kabinet geen actieve remigratiepolitiek plaatsvinden. Nogmaals, ik ben premier van alle Nederlanders. Het is me dierbaar dat mensen hier willen blijven. Die zouden dat ook gewoon moeten kunnen doen.

Minister Schoof:

Dat zeg ik met zoveel woorden.

Minister Schoof:

Ik ga overigens echt volledig uit van de support van de vier partijen die dit kabinet mogelijk hebben gemaakt; laat ik daarmee beginnen. Vervolgens zullen wij op allerlei deelonderwerpen kunnen kijken of we elkaar de hand kunnen reiken, of we elkaar kunnen vinden. Dat zal vermoedelijk op een aantal onderdelen moeten, omdat we de komende periode met het regeerprogramma aan de slag gaan. Luisterend naar het debat wordt duidelijk wat de belangrijke punten zijn waar u graag overleg over zou willen hebben. Daar kunnen we met elkaar en met steun van de fracties van dit kabinet kijken of we daar tot oplossingen kunnen komen. Dat zal zeker gelden voor de onderwerpen waarover in het hoofdlijnenakkoord niks geregeld is. Dat is ook als "vrije ruimte" betiteld. We kunnen met elkaar bekijken hoe in dit parlement meerderheden zijn te krijgen.

Minister Schoof:

We zijn nog maar net begonnen. We hebben een hoofdlijnenakkoord met een stevige financiële paragraaf. U heeft de brief van de minister van Financiën ook ontvangen en gelezen. Het kabinet gaat nu aan de slag met het regeerprogramma. Daar praten wij over tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen. Ik kan op dit moment op geen enkel onderwerp zeggen: nou, wij gaan het vandaag met elkaar eens worden over het nu al aanbrengen van wijzigingen. Dat zou een feitelijke onmogelijkheid voor mij zijn. We staan aan de start van het proces van het regeerprogramma. Maar richting de APB moeten we kijken of er mogelijkheden zijn om elkaar te vinden, want er zijn echt nog wel een aantal afspraken nader in te vullen. Dan kunnen we kijken of die mogelijkheden er zijn, of die ruimte te vinden is, maar ik wil daar echt mee wachten totdat we het regeerprogramma hebben gemaakt. Dat is afhankelijk van wat wij doen, maar ook van datgene wat u vraagt.

Minister Schoof:

Laten we, als we zover zijn, kijken of we elkaar kunnen vinden. Alle kleine bedragen tellen ook weer snel op naar een groot bedrag. Het zal passen en meten zijn, maar de uitgereikte hand die ik gisteren heb laten zien, is er.

Minister Schoof:

Ik heb de heren goed gehoord.

Minister Schoof:

Ik heb vorige week een hele korte informele ronde gemaakt langs alle fractievoorzitters die mij wilden ontvangen, naast het overleg dat ik met de vier fractievoorzitters heb gehad die dit kabinet steunen. Daar heb ik al een aantal dingen opgesnoven. Of ik samen met de minister van Financiën de ronde maak? Daar zal ik met hem over spreken. Daar doe ik op dit moment nog geen toezegging voor.

Minister Schoof:

Ik zeg mevrouw Bikker graag toe dat ik daar mijn uiterste best voor zal doen.

Voorzitter, ik ben zo vrij het u makkelijk te maken, want de punten die ik nog heb, kunnen heel goed bij mijn laatste onderwerpen.

De voorzitter:

Ik stel voor de volgende wetsvoorstellen toe te voegen aan de agenda van de Kamer:

• Uitvoering van verordening (EU) 2022/2065 van het Europees Parlement en de Raad van 19 oktober 2022 betreffende een eengemaakte markt voor digitale diensten en tot wijziging van Richtlijn 2000/31/EG (Uitvoeringswet digitaledienstenverordening) (36531);
• Wijziging van de Wet minimumloon en minimumvakantiebijslag in verband met de implementatie van Richtlijn (EU) 2022/2041 van het Europees Parlement en de Raad van 19 oktober 2022 betreffende toereikende minimumlonen in de Europese Unie (PbEU 2022, L 275) (36545);
• Voorstel van wet van de leden Van der Laan, Van der Woude, De Hoop, Westerveld, Kwint en Van Esch tot wijziging van het Wetboek van Strafrecht en enige andere wetten in verband met het strafbaar stellen van handelingen gericht op het veranderen of onderdrukken van de seksuele gerichtheid, genderidentiteit of genderexpressie (Wet strafbaarstelling conversiehandelingen) (36178);
• Wijziging van de Politiewet 2012 in verband met een delegatiegrondslag voor een algemene maatregel van bestuur over de bewapening en uitrusting van buitengewoon opsporingsambtenaren (36395).

Ik stel voor de volgende tweeminutendebatten toe te voegen aan de agenda van de Kamer:

• Bestuursafspraak Friese Taal en Cultuur 2024-2028 (36410-VII, nr. 117), met als eerste spreker het lid De Hoop van GroenLinks-PvdA;
• Landelijk Rapport Lokale Educatieve Agenda voor- en vroegschoolse educatie (31293, nr. 735), met als eerste spreker het lid Soepboer van NSC;
• Onderzoek naar ervaren discriminatie bij burgers door banken en betaalinstellingen (32013, nr. 289), met als eerste spreker het lid Maatoug van GroenLinks-PvdA).

Ik stel voor toestemming te verlenen tot het houden van de volgende wetgevings- c.q. notaoverleggen met stenografisch verslag:

• aan de vaste commissie voor Financiën, op maandag 9 september 2024 van 10.00 uur tot 15.00 uur, over de Wet plan van aanpak witwassen (36228);
• aan de commissie voor de Werkwijze, op maandag 23 september 2024 van 10.00 uur tot 12.00 uur, over de wijziging van de Gedragscode en de Regeling toezicht en handhaving (35351);
• aan de vaste commissie voor Defensie, op maandag 14 oktober 2024 van 13.00 uur tot 17.00 uur, over de initiatiefnota-Boswijk inzake het structureel verhogen van de Europese munitieproductie (36494);
• aan de vaste commissie voor Infrastructuur en Waterstaat, op maandag 21 oktober 2024 van 10.00 uur tot 17.00 uur, over het begrotingsonderdeel Water;
• aan de vaste commissie voor Digitale Zaken, op maandag 11 november 2024 van 10.00 uur tot 16.00 uur, over Digitalisering;
• aan de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, op maandag 11 november 2024 van 10.00 uur tot 16.00 uur, over het begrotingsonderdeel Cultuur, op maandag 18 november 2024 van 10.00 uur tot 15.00 uur over het begrotingsonderdeel Emancipatie, en op maandag 2 december 2024 van 10.00 uur tot 16.00 uur over het begrotingsonderdeel Media.

Ik stel voor hedenavond ook te stemmen over:

• de aangehouden motie-Bruyning/Dobbe (31839, nr. 999);
• de aangehouden motie-Van Vroonhoven/Ceder (32827, nr. 320);
• de aangehouden motie-Dijk (36550, nr. 11).

Ik deel aan de Kamer mee dat voor het debat over het rapport van de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 de termijn voor toekenning is verlengd.

Ik deel mee dat de volgende debatten zijn komen te vervallen:

• het debat over klimaatactivisten die stelselmatig vrijuit gaan;
• het debat over het effect van de mogelijkheden tot gespreid betalen op het gedrag en betalingspatroon van jongeren;
• het debat over vertraging bij inburgeringstrajecten;
• het dertigledendebat over de beschikbaarheid en betaalbaarheid van drinkwater;
• het dertigledendebat over de hoge grondprijzen als gevolg van de handel in bouwgrond.

Aangezien voor het volgende stuk de termijn is verstreken, stel ik vast, dat wat deze Kamer betreft, het daarbij ter stilzwijgende goedkeuring overgelegde stuk is goedgekeurd: 36556-1.

Ik stel voor de volgende stukken van de stand van werkzaamheden af te voeren: 36410-92; 2024Z10868; 2024Z10625; 31289-548; 30079-116; 30079-117; 30079-121; 30079-119; 30079-118; 31865-251; 30196-828; 36410-XII-15; 36410-XII-82; 36410-XII-79; 29984-1201; 26643-1123; 36410-XII-17; 36560-J-1; 36560-A-1; 36560-XII-1; 36550-XVI-7; 34225-57; 36410-X-92; 36560-J-2; 36560-A-2; 36560-XII-2; 36560-X-6; 36410-IV-67.

Ik stel aan de Kamer voor in te stemmen met het volgende schema voor de begrotingsbehandelingen in het najaar van 2024:

• in de week van 1 oktober: de Algemene Financiële Beschouwingen (inclusief de begroting van Financiën);
• in de week van 8 oktober: Algemene Zaken, de Koning, Infrastructuur en Waterstaat en Binnenlandse Zaken;
• in de week van 15 oktober: Economische Zaken en Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur;
• in de week van 22 oktober: Koninkrijksrelaties, Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening;
• in de week van 5 november: Asiel en Migratie en Klimaat en Groene Groei;
• in de week van 12 november: Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp en Defensie;
• in de week van 19 november: Buitenlandse Zaken en Justitie en Veiligheid;
• in de week van 26 november: Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Ik stel daarbij voor de volgende spreektijden aan de fracties voor de begrotingsbehandelingen toe te kennen:

• PVV: 376 minuten;
• GroenLinks-PvdA: 280 minuten;
• VVD: 272 minuten;
• NSC: 240 minuten;
• D66: 152 minuten;
• BBB: 136 minuten;
• CDA en SP: 120 minuten;
• DENK, Partij voor de Dieren, Forum voor Democratie, SGP en ChristenUnie: 104 minuten;
• Volt: 96 minuten;
• JA21: 88 minuten.

Tot slot stel ik aan de Kamer voor de volgende spreektijden in eerste termijn aan de fracties toe te kennen voor de Algemene Politieke Beschouwingen:

• PVV: 40 minuten;
• GroenLinks-PvdA: 36 minuten;
• VVD: 35 minuten;
• NSC: 31 minuten;
• D66: 20 minuten;
• BBB: 18 minuten;
• CDA en SP: 16 minuten;
• DENK, Partij voor de Dieren, Forum voor Democratie, SGP en ChristenUnie: 14 minuten;
• Volt: 13 minuten;
• JA21: 12 minuten.

De voorzitter:

Tot zover de mededelingen voor de land- en tuinbouw.

De voorzitter:

We vervolgen het debat. Ik geef graag het woord aan de minister-president.

Minister Schoof:

Dank, voorzitter. Ik kom bij het blokje financiën en begroting. De heren Bontenbal en Omtzigt vroegen of het kabinet inzichtelijk kan maken met welke financiële cijfers, inclusief verwachtingen, wij zijn begonnen. Het kabinet is van start gegaan op basis van de financiële tabel uit het hoofdlijnenakkoord, samen met de doorrekeningen van het Centraal Planbureau. Dat weet u. Het hoofdlijnenakkoord is op verzoek van uw Kamer doorgerekend door het CPB. Ook die informatie heeft u ontvangen. Er is geen nieuwe tabel met financiële kaders in de ministerraad besproken. Vanochtend bent u door de minister van Financiën per brief geïnformeerd over de budgettaire ontwikkelingen. Vanwege de samenhang en samenloop met de augustusbesluitvorming zal er geen startnota met inhoudelijke uitwerking volgen. De minister van Financiën brengt in voorbereiding op de augustusbesluitvorming in kaart wat het actuele budgettaire beeld is. Dit beeld bevat zoals gebruikelijk de actuele inzichten over mee- en tegenvallers op de begroting. Samen met de nieuwe cijfers van het CPB in augustus is dit voor het kabinet het startpunt voor de financiële besluitvorming en voor de inhoudelijke invulling en uitwerking van maatregelen uit het hoofdlijnenakkoord.

Een aantal van u heeft mij gevraagd of er in augustus een rondje langs de fractievoorzitters zal plaatsvinden. Daar heb ik al iets over gezegd, maar misschien is het goed als ik er nog een paar woorden aan wijd. Ik heb in mijn regeringsverklaring de hand uitgestoken. Dat betekent concreet dat er ook ruimte is voor contact in augustus. Ik kan hier in ieder geval al melden dat de minister van Financiën heeft aangeboden, zo liet hij mij met een kleine kwinkslag weten, om bij alle financiële woordvoerders langs te gaan om bezuinigingsideeën op te halen. Dat zeg ik dus bij dezen namens hem. Maar het kan ook anders. Vanzelfsprekend zijn de fractievoorzitters daarbij uitgenodigd.

De heer Timmermans vroeg naar een inschatting van de budgettaire tegenvallers en hoe die gedekt worden. Hij vroeg het kabinet of bezuinigingen op zorg, onderwijs en sociale zaken en werkgelegenheid zullen worden voorkomen, en of er een bijdrage wordt gevraagd van vermogenden en winstgevende bedrijven. Ook vroeg hij: als er moet worden bezuinigd, worden dan alle bezuinigingen pondspondsgewijs verlaagd? In augustus moeten sommige maatregelen uit het hoofdlijnenakkoord nog uitgewerkt worden. Andere maatregelen moeten verwerkt worden in de begrotingen. Daarnaast kijken we naar de koopkrachtcijfers en moet er dekking gevonden worden voor een aantal tegenvallers, zoals de heer Timmermans heeft gevraagd. De brief van de minister heeft daar ook al enig inzicht in gegeven; althans, in die tegenvallers.

Indien er een budgettaire noodzaak ontstaat, zullen wij als kabinet kijken wat op dat moment de meest gepaste maatregelen zijn, zowel qua uitgaven als qua belastingen. Voor dit voorstel moet er draagvlak zijn. Om die reden acht ik incidenteel contact met de opstellers van het hoofdlijnenakkoord noodzakelijk. Het kabinet zal het hele pakket in augustus integraal wegen en het op Prinsjesdag presenteren aan de Kamer. Ik ga hier nu niet inhoudelijk op vooruitlopen, maar laat ik hieraan toevoegen dat dit kabinet veel waarde hecht aan een open en goede samenwerking met de Tweede Kamer. Dat past ook weer bij het karakter van dit kabinet. Ik luister goed naar wat u vandaag zegt en opmerkt, en zal dat meenemen bij de integrale afwegingen.

Minister Schoof:

Ik sta voor de uitvoering van het hoofdlijnenakkoord. In dat akkoord is expliciet de keuze gemaakt om geen rekeningen door te schuiven en om zorg te dragen voor stabiele overheidsfinanciën. Het hoofdlijnenakkoord bevat ook specifieke afspraken over het omgaan met tegenvallers of mogelijke tegenvallende opbrengsten. In dat geval moet de derving opgevangen worden. Het is van belang om daar afspraken over te maken, om te voorkomen dat we rekeningen doorschuiven naar de toekomst. Zoals gebruikelijk wordt derving aan de inkomstenkant gezocht in lastenverzwaring en dekking voor uitgaventegenvallers in de uitgaven. Bij een dreigende overschrijding van de 3%-norm is afgesproken om eerst te kijken naar een vermindering van de uitgaven, vanwege de grote groei van de uitgaven in de afgelopen jaren in verhouding tot de lastenverzwaringen die hebben plaatsgevonden.

Minister Schoof:

Ik heb eerder gezegd dat uitgavenoverschrijding aan de uitgavenkant moet worden opgelost. Hoe we dat gaan invullen, kan ik op dit moment ... Er moeten echt nog overleggen in het kabinet over plaatsvinden. De minister van Financiën moet daar nog zijn hele traject voor door. Ik ga nu dus nog niet zeggen waar die bezuinigingen vallen. Ik sluit me aan bij de woorden van de heer Wilders: een aantal van de keuzes voor bezuinigingen die genomen zijn, zijn pijnlijk. Maar ze zijn niet onacceptabel, want als ze onacceptabel waren geweest, hadden we ze niet genomen. Dan waren ze niet door de fractievoorzitters opgenomen in het hoofdlijnenakkoord. Dan hadden we daar onze handtekening niet onder gezet.

Minister Schoof:

Het antwoord daarop kan ik u niet zo geven. Dat is niet omdat ik geen visie zou hebben; het is niet omdat ik daar niet iets van zou vinden. Ik voel mee met al die mensen. Laat dat volstrekt helder zijn. We hebben hier nog meer debatten te voeren, niet alleen maar over de zorg, maar ook over de armoede en over onderwijs. Zo zijn er heel veel onderwerpen. Over al die onderwerpen moeten we als kabinet een integrale afweging maken. Dat is de reden dat ik zeg dat ik het pijnlijk vind, maar dat we op dit moment ... We weten helemaal niet of het zo meteen, in augustus, blijft bij wat de minister van Financiën nu heeft geschreven. Ook dat is nog afwachten. Ik neem dus op voorhand geen enkele positie in ten aanzien van waar we uiteindelijk maatregelen moeten treffen. Dat is niet omdat ik niet meeleef met al die mensen, maar omdat ik een integrale afweging moet maken van alles wat belangrijk is.

Minister Schoof:

Ik herhaal dat bij de begrotingsbehandeling in augustus echt een integrale afweging moet plaatsvinden van alle aspecten. Daar kunnen we het debat hier met elkaar dan verder over voeren.

De heer Stoffer vroeg mij hoe het kabinet vervolg gaat geven aan de motie-Van der Staaij/Omtzigt over de belastingkloof tussen een- en tweeverdieners. Het vorige kabinet heeft reeds stappen gezet om dit verschil te verkleinen, bijvoorbeeld door de belastingkorting voor tweeverdieners af te schaffen. Het kabinet hecht belang aan een evenwichtige koopkrachtontwikkeling met balans tussen de verschillende belastingdrukken bij verschillende groepen. Aan de andere kant moet werken blijven lonen; dat is ook een belangrijk uitgangspunt. In de augustusbesluitvorming wordt gekeken naar het koopkrachtbeeld van het komende jaar. Aan de hand van de actuele cijfers zal het kabinet komen met voorstellen voor een evenwichtige koopkrachtontwikkeling. Het kabinet heeft hier ook geld voor vrijgemaakt in het hoofdlijnenakkoord.

De heer Timmermans vroeg mij of het minimumloon naar €16 verhoogd kan worden met een koppeling aan de AOW. Het kabinet wil de bestaanszekerheid en koopkracht van mensen in Nederland verbeteren. Daartoe bevat het hoofdlijnenakkoord een aantal maatregelen, bijvoorbeeld een lastenverlichting van 2 miljard voor werkende middeninkomens. Het hoofdlijnenakkoord bevat geen voornemen voor het verder verhogen van het minimumloon. Voor een verdere verhoging bleek in april overigens ook geen draagvlak in de Eerste Kamer te bestaan. In augustus buigt het kabinet zich over de invulling van de lastenverlichting en inkomstenondersteuning uit het hoofdlijnenakkoord. De voorstellen voor volgend jaar zullen we op Prinsjesdag met uw Kamer delen en daarna met uw Kamer bespreken. Ik zie uit naar dat debat.

Minister Schoof:

Ik zal daar met de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid naar kijken. Ik ben blij met wat u zegt, want het gaat u dus niet alleen om het verhogen van het minimumloon, maar eigenlijk om een totaalpakket. Daarvoor zitten in het hoofdlijnenakkoord al een aantal maatregelen. Ik stel voor dat we daar met elkaar het debat verder over voeren.

Minister Schoof:

Dank.

De heer Timmermans vroeg mij ook om ons niet neer te leggen bij de armoede in Nederland en om af te zien van maatregelen rond box 2 en 3. Laat ik beginnen met de opmerking dat dit kabinet zich niet neerlegt bij armoede. Dit kabinet streeft ernaar om een toename van armoede te voorkomen en neemt daarom een aantal maatregelen gericht op het bestrijden van die armoede. Zonder deze maatregelen was de armoede verder toegenomen. Onder armoede schaar ik ook kinderarmoede. Laat daar ook geen misverstand over bestaan, ook gelet op het debat dat u hier eerder over voerde. Deze armoedemaatregelen moeten in augustus verder uit worden gewerkt. Ik ga nu niet vooruitlopen op deze uitwerking, maar ik wil wel zeggen dat het kabinet er ook naar streeft om lastenverzwaring te voorkomen, want een goed vestigingsklimaat draagt ook bij aan een welvarende samenleving. Het terugdraaien van de maatregelen ten aanzien van box 2 en 3 past daar niet bij. Het kabinet zal in augustus alle belangen integraal moeten wegen, ook daar waar ze met elkaar schuren. Het kabinet zal met een voorstel komen, waarna ik met uw Kamer graag in debat ga tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen.

Minister Schoof:

Ook daarvoor geldt dat we in het traject van de begrotingsbehandeling in augustus alles met elkaar zullen afwegen. Deze onderwerpen zijn wel opgenomen in het hoofdlijnenakkoord en we hebben allemaal onze handtekening onder het hoofdlijnenakkoord gezet. Maar daarmee stopt het denken natuurlijk niet. We zullen daar met u uiteindelijk over in debat gaan, gelet op de totale budgettaire situatie. Ongetwijfeld zullen we dan ook nader met elkaar spreken over deze btw-verhoging.

Minister Schoof:

Ik hoor u goed en ik vermoed dat er vandaag een aantal onderwerpen een aantal keren zullen worden genoemd, waarvan dit er een is, waarvoor u onze aandacht vraagt. We nemen al die onderwerpen mee in onze discussies intern in het kabinet, om daar uiteindelijk een besluit over te nemen.

Minister Schoof:

Dit moet dan wel in combinatie met de afweging over het totaal van onze budgettaire mogelijkheden, maar daarover bestaat hopelijk geen misverstand.

Minister Schoof:

U kent de definitie in het hoofdlijnenakkoord: de armoede beperken tot het niveau van 2024. Dat is al erg genoeg. Als we het daarop kunnen houden, dan denken wij dat we al een ontzettend belangrijke stap hebben gezet, namelijk voorkomen dat de armoede de komende periode nog verder stijgt.

Minister Schoof:

Ik herhaal dat armoede echt een zeer serieus probleem is. Ik geef het je inderdaad maar te doen als je een alleenstaande moeder of vader bent en je op een heel laag inkomen of zelfs zonder inkomen zit. Het lijkt mij ontzettend ingewikkeld om dan plezier en perspectief in je leven te houden. Dat is precies de reden waarom we echt iets aan die armoede willen doen. Tegelijkertijd weten we dat de armoede zal blijven stijgen als we niets doen. Daarom zitten er in het hoofdlijnenakkoord een aantal maatregelen die er in ieder geval op gericht zijn om die stijging af te buigen. Dat vind ik geen slap doel. Dat is een heel stevig doel, want het is al heel ingewikkeld om te voorkomen dat die armoede stijgt. Daar zetten we ons vol op in.

Minister Schoof:

Wij zijn helemaal niet tevreden als we de stijging van de armoede weten te beperken. Dat is namelijk wat er aan de hand zou zijn als dit hoofdlijnenakkoord er niet had gelegen. Dat is wel onze ambitie, maar dat wil niet zeggen dat we daarmee tevreden zijn. We zijn pas tevreden als de armoede weg is, maar die krijg je niet zomaar weg. Er worden allerlei maatregelen genomen om die stijging van de armoede in ieder geval om te buigen. Dat is ontzettend belangrijk. Dat is al moeilijk genoeg, maar dat gebeurt vanuit de diepe overtuiging bij de leden van dit kabinet dat we echt iets aan die armoede moeten doen. En nee, we zijn helemaal niet tevreden. Maar we denken wel: we hebben in ieder geval een belangrijke stap gezet.

Minister Schoof:

Ik ben vol voor de inzet om de armoede te laten verminderen. Er is realistisch naar gekeken. Er vindt echt een inzet plaats vanuit het diepe besef ... Ik denk dat iedereen hier, in uw Kamer en ook in vak K, zich realiseert dat die niet tot de doelgroep behoort. In dat opzicht mogen we ons allemaal gelukkig mogen prijzen. Tegelijkertijd probeer je wel het goede te doen. Daarom zet het kabinet vol in op het verminderen van de armoede. Ja, we zetten daar vol op in en daarom neemt de armoede ook af. Alleen, de stijging wordt omgebogen. Dat is de inzet. Dat realiseren we. Dat realiseren we eigenlijk ook door het bekende uitgangspunt dat werken moet lonen. Daar richten we ons op. We richten ons op lastenverlichting voor de lage inkomens en de middeninkomens, op het bevriezen van de afbouw van de dubbele algemene heffingskorting, op een hogere huurtoeslag en de verhoging van het kindgebonden budget. Dat zijn allemaal maatregelen om die stijgende trend te keren. Want ja, we zijn een welvarend land en proberen vanuit die gedachte ervoor te zorgen dat de armoede bestreden wordt.

Minister Schoof:

Ik gaf eerder aan dat de kinderarmoede zou zijn gestegen als dit kabinet geen maatregelen zou nemen. Die buigen we af. U kunt wel doen alsof het niet relevant is, maar wij buigen de kinderarmoede af. We zorgen ervoor dat die minder wordt. Het was zonder het beleid van dit kabinet méér geworden. Er is dus bewust gekozen voor maatregelen die die tendens keren. Dat is belangrijk. Dat is echt sociaal beleid: daar aandacht aan geven en zorgen dat dat daadwerkelijk gebeurt. Dat willen we binnen de budgettaire kaders doen en op een manier die in onze ogen niet leidt tot lastenverzwaring.

Minister Schoof:

In onze ogen is dat een onwenselijke maatregel. Daar kunnen wij politiek met elkaar over verschillen.

Minister Schoof:

Ik pak de handschoen waar mevrouw Bikker het over heeft graag op. Ik denk dat dit kabinet zich graag inzet voor de aanpassing van het toeslagensysteem en wil bekijken hoe we van al die verschillende toeslagen naar een manier kunnen gaan waarop het geld veel rechtstreekser bij mensen terechtkomt dan via allerlei toeslagen. Die handschoen pak ik op. Ik zeg u graag toe dat we richting de Algemene Politieke Beschouwingen een doorkijk kunnen geven. Maar dit is iets voor de komende jaren, niet voor nu. We gaan de komende jaren aan het werk om te kijken hoe we dit kunnen realiseren. Voor nu is het belangrijk dat dit kabinet op basis van het hoofdlijnenakkoord ervoor heeft gekozen om de stijging die er was ten aanzien van armoede en in het bijzonder kinderarmoede, om te buigen met diverse maatregelen. Ja, er komen meer kinderen in armoede, maar het worden er wel minder dan wanneer we niets zouden hebben gedaan.

Minister Schoof:

De uitdaging om iets aan de kinderarmoede te doen delen we. Laten we kijken welke stappen we daarin kunnen zetten, binnen onze budgettaire kaders.

Minister Schoof:

Ook hiervoor geldt dat het idee dat achter al deze maatregelen zit, namelijk de armoede bestrijden, heeft geleid tot prachtige initiatieven. Maar deze maatregel was tijdelijk door het vorige kabinet ingevoerd. Er zijn ongetwijfeld diverse maatregelen waarvoor de Kamer mijn aandacht zal vragen, zoals ik al zei op eerdere interrupties. Daar wil ik deze graag bij zetten, om te kijken of we daar met elkaar uit kunnen komen, maar ik kan op dit moment natuurlijk geen enkele toezegging doen. Wij gaan nog aan het regeerprogramma werken en dan bij het regeerprogramma, de APB en de begrotingen de echte discussie voeren over veel van deze maatregelen.

Minister Schoof:

Wij luisteren naar alle gedachten die de Kamer heeft en dan zullen we die in hun totaliteit bekijken, samen met het hoofdlijnenakkoord en de afspraken die daarin zijn gemaakt. In het regeerprogramma zullen we dan kijken hoe we de uitgestoken hand samen met u kunnen oppakken. Maar ik zeg er wel bij dat het hoort binnen de budgettaire kaders. We hebben een hoofdlijnenakkoord dat we uitwerken in het regeerprogramma. We kijken en we luisteren. Ik heb in mijn regeringsverklaring ook gezegd dat we luisteren naar de samenleving, en zo horen wij ook de geluiden hier in de Kamer.

Minister Schoof:

Meneer Timmermans, u mag mij alles in overweging geven. Wij hebben nog maar net onze handtekening gezet onder het hoofdlijnenakkoord als uitgangspunt, als basis, inclusief de financiële tabel die daarbij hoort. Wij hebben daarbij dus allemaal onze weging gemaakt. De komende zomer gaan wij dat proces opnieuw door gelet op de nieuwe financiële situaties die we nog zullen tegenkomen. Dan zullen wij met elkaar het debat voeren, en dan komt het kabinet bij de begrotingen en in het regeerprogramma met definitieve voorstellen.

Minister Schoof:

U sprak over de minister van Financiën als een hardliner. Ik zou bijna zeggen dat dat een geuzennaam is voor de minister van Financiën, niet omdat dat asociaal is en niet omdat het niet empathisch is, maar omdat het ontzettend belangrijk om solide overheidsfinanciën te hebben gelet op de generaties die na ons komen. Dát is essentieel, en dat vind ik ook belangrijk. En daarnaast zal het kabinet echt en zeer serieus veel voorstellen gaan bekijken, zoals je die ook signaleert hier in de Kamer. We zullen die afweging deze zomer maken. Die kunt u dus tegemoetzien bij de begrotingen en in het regeerprogramma richting de Algemene Politieke Beschouwingen.

Minister Schoof:

Solide overheidsfinanciën: dat is een zaak van het hele kabinet en niet alleen van de minister van Financiën, meneer Timmermans. Maar dat weet u.

Minister Schoof:

Nee, dat is een tegenstelling die ik niet heb geschetst. Ik heb geschetst dat er afwegingen moeten worden gemaakt; keuzes moeten worden gemaakt, zo zeg ik nu eigenlijk de heer Timmermans na. En wij maken die keuzes, over een volle breedte van maatregelen en rekening houdend met diverse groepen in onze samenleving. Die keuzes maken we in het belang van Nederland, voor een gezonde economische groei van Nederland, om op die manier uiteindelijk de meeste mensen het zodanig te kunnen laten hebben dat we een welvarend Nederland hebben en we ook het beste de armoede kunnen bestrijden. Die keuzes maken wij.

Minister Schoof:

Mevrouw Ouwehand, u hoort iets anders dan wat ik zeg. Dat kan, maar wat ik gezegd heb, is dat wij uiteindelijk over een breed pakket van maatregelen beschikken, dat het moet passen binnen de overheidsfinanciën en dat we kijken naar alle groepen in onze Nederlandse samenleving, om te zorgen dat het welvaartsniveau in Nederland zo hoog mogelijk is en de economische groei wordt gegarandeerd op een manier waarop we zo veel mogelijk mensen kunnen helpen. Dát heb ik gezegd. En ik heb geen tegenstellingen gecreëerd, niet gezegd dat ik de een bevoordeel ten opzichte van de ander, maar dat we keuzes maken om uiteindelijk zo goed mogelijk alles te laten neervallen. Dat is waar dit kabinet voor staat.

Minister Schoof:

U legt mij de hele tijd woorden in de mond, en theorieën. Wat ik heb gezegd, is: wij maken keuzes als kabinet, en wij doen dat uiteindelijk in het totaal van de economie van Nederland en de sociaal-economische situatie van Nederland. Daar maken we inderdaad keuzes in, maar op een manier niet bedoeld om sommige groepen te benadelen, maar om te zorgen dat Nederland over de hele linie welvarender is, welvarender wordt, en we daarmee ook nog de armoede proberen te bestrijden. Want dat is belangrijk; dat heb ik al meerdere keren gezegd. We zijn blij dat we in staat zijn om in ieder geval de stijging te dempen die erin zit, en om die om te buigen. En we zullen ons blijven inzetten om de kinderarmoede tegen te gaan.

Ik zei het al eerder, op eerdere interrupties: we zijn niet tevreden als we daar zijn. Dat zou een misplaatste situatie zijn voor het kabinet, want armoede is reëel voor veel mensen. Maar dat is niet alleen aan de overheid. We moeten daar echt voor zorgen met een breed pakket aan maatregelen. En nogmaals, ik heb naar veel van de initiatieven hier in de Kamer geluisterd. We gaan daar in de komende periode, ook bij de Algemene Politieke Beschouwingen, ongetwijfeld een nog dieper debat met elkaar over aan, op basis van de begrotingen en op basis van het regeerprogramma dat we hebben geschreven.

Minister Schoof:

Ik zeg u nogmaals: we gaan het debat verder voeren op het moment dat de diverse kabinetsleden onze integrale begroting en de diverse departementsbegrotingen neerleggen. Daar zit ons programma in, inclusief het regeerprogramma. Dan zullen we dit debat verder met elkaar voeren. En ik hoor de vele geluiden in deze Kamer, en we zullen kijken hoe we met onze uitgestoken hand dat bij elkaar kunnen brengen. Maar ik zeg wel: het hoofdlijnenakkoord bestaat nog maar net; wij hebben net onze handtekeningen eronder gezet. Het is wel het uitgangspunt van datgene waar dit kabinet zich op baseert.

Minister Schoof:

We hebben de ambitie om dat minimaal gelijk te houden en het zou super zijn als we in staat zouden zijn dat te verlagen. Dat is onze ambitie.

Minister Schoof:

Dat lijkt mij een reële vraag.

Minister Schoof:

Daar kan ik ook ja op zeggen. Dat is namelijk de normale gang van zaken ten aanzien van ibo-rapporten.

Minister Schoof:

Daar zullen wij zeker op terugkomen. Dat zat ook min of meer besloten in mijn antwoord. Wij zijn ons van deze motie zeer bewust en zullen dus ook kijken of wij een stap verder kunnen zetten met de uitvoering van deze motie.

Minister Schoof:

Misschien toch even het volgende, als ik mag. Ik zei: kijken. Dat zeg ik toch even voor alle duidelijkheid, zodat we elkaar niet misverstaan. Ik luister deze dagen goed om dat allemaal mee te nemen, maar ik heb dit wel bijzonder gemarkeerd omdat ik mij bewust ben van de motie die er ligt. Die ligt er al lang. Daarom ging ik er iets dieper op in. Maar ik heb wel gezegd: ik kijk ernaar.

Minister Schoof:

Waarvan akte.

De heer Dassen vroeg mij hoe het kabinet de welvaart van Nederland gaat waarborgen nu er bezuinigd wordt op de toekomst van het verdienvermogen. Het hoofdlijnenakkoord is duidelijk: een gezonde economie en florerende bedrijven zijn noodzakelijk voor de welvaart in Nederland. Het versterken van het vestigingsklimaat is een prioriteit van dit kabinet, zodat ondernemers ook in de toekomst geld kunnen verdienen waarmee we onze maatschappelijke opgaven financieren. Daarvoor zijn een stabiel fiscaal klimaat, het verminderen van regeldruk, inclusief geen nieuwe nationale koppen en het oplossen van de netcongestie essentieel. Ook is er 1 miljard extra voor Invest-NL. Dat kan bijdragen aan de opschaling van innovaties.

Het lid Stoffer vroeg mij waarom het kabinet kiest voor versobering van de giftenaftrek.

Minister Schoof:

Ik zou geen knip voor de neus waard zijn als ik de innovatiekracht, de economische veerkracht en het vestigingsklimaat voor ons bedrijfsleven, overigens ook voor de kennisinstituten daaromheen, niet serieus zou nemen. Dus natuurlijk, want het is uiteindelijk belangrijk voor de welvaart en de economische groei van Nederland. Ik snap heel goed dat de ombuigingen op innovatie en wetenschap, en de subsidietaakstellingen dan minimaal gekwalificeerd kunnen worden als uitdagingen. Maar bedrijven worden ook op andere manieren geholpen. Een stabiel fiscaal vestigingsklimaat, vermindering van de regeldruk en het terugdraaien van recente lastenverzwaring voor ondernemers — we spraken er al over — zijn daar voorbeelden van. Dit kabinet stimuleert daarnaast innovatie via de Wet bevordering speur- en ontwikkelingswerk, de zogeheten Innovatiebox. Maar de minister van Economische Zaken zal in het regeerprogramma nader toelichten hoe het kabinet zal zorgen voor een sterke en innovatieve economie.

Minister Schoof:

Een innovatieve economie is essentieel voor dit land. Wij zullen daar in het regeerprogramma op terugkomen.

De heer Stoffer vroeg mij waarom het kabinet kiest voor versobering van de giftenaftrek. In dit akkoord, op basis waarvan het kabinet functioneert, is expliciet de keuze gemaakt om geen rekeningen door te schuiven. Dat betekent dat er niet alleen maar pijnloze maatregelen in zitten. Niet alles kan. Zoals ik al in de regeringsverklaring zei: tegenover elke plus moet een min staan. Het versoberen van de giftenaftrek is zo'n afspraak uit het hoofdlijnenakkoord. Het leidt tot een eenvoudiger belastingstelsel. Met de opbrengst van de versobering kunnen we andere ambities uit het hoofdlijnenakkoord realiseren. Sommige maatregelen in het hoofdlijnenakkoord moeten nog uitgewerkt worden en andere moeten verwerkt worden in de begrotingen. Hierbij moeten nog allerlei keuzes gemaakt worden. Dat geldt ook voor de uitwerking van de giftenaftrek. In augustus moet het pakket als geheel integraal gewogen worden. Ik kan daar, zoals ik eerder al een aantal keren heb gezegd, nog niet op vooruitlopen, maar ik vermoed dat wij daar bij de Algemene Politieke Beschouwingen nog uitgebreid op terug zullen komen.

Minister Schoof:

We nemen het mee.

Minister Schoof:

Reflectievermogen is een prachtige eigenschap die ik velen van ons toewens. Dat zullen we ook zelf in het kabinet de komende periode absoluut doen, met inbegrip van alle suggesties die hier in de Kamer zijn gedaan en ongetwijfeld nog zullen worden gedaan.

Voorzitter. Ik ga verder met het volgende "blokje"; zo heet dat geloof ik. Dat heeft te maken met de fysieke leefomgeving. Daarmee heb ik het blokje economie afgerond. Ik begin met de heer Timmermans, die vroeg of we de energietransitie niet kunnen versnellen en of subsidies niet naar de verkeerde gaan. Hij vroeg waarom het kabinet wijken met vele tochtige huizen niet verduurzaamt. De middelen uit het Klimaatfonds gaan, denk ik, niet naar de verkeerde. Ze worden juist ingezet voor het verduurzamen van woningen en bedrijfspanden, om mensen en kleine ondernemers te helpen en te zorgen voor een lagere energierekening, met juist ook aandacht voor de lage en middeninkomens. Dit komt uitgebreider terug in het regeerprogramma.

De heer Eerdmans vroeg mij hoe het zit met de aardgasvrije plannen. Gaat het kabinet die onuitvoerbare plannen, die 300 miljard kosten, voortzetten? Laat ik beginnen met te zeggen dat die getallen mij in ieder geval niet bekend voorkomen. Dat aardgasvrij maken en verduurzamen van woningen is onderdeel van de energietransitie. Het kabinet gaat hier op een verstandige en uitvoerbare manier mee door.

De heer Omtzigt vroeg mij hoe het kabinet de energietransitie gaat uitvoeren. Dat is een hele brede vraag. Het kabinet zal voortvarend verdergaan. Daarbij is het ook belangrijk dat het beleid draagbaar, haalbaar en uitvoerbaar is. Het zal u niet verbazen dat het kabinet in het regeerprogramma nader zal ingaan op de uitwerking van de afspraken uit het hoofdlijnenakkoord.

De heer Omtzigt vroeg mij ook wanneer de woontop plaatsvindt, waar pensioenfondsen, gemeenten, provincies en woningcorporaties afspraken maken voor 100.000 woningen per jaar, inclusief 30.000 nieuwe sociale huurwoningen. De inzet vanuit het hoofdlijnenakkoord is om de woontop te organiseren met partijen die nodig zijn voor het realiseren van die woningbouwopgave. Daarmee worden afspraken gemaakt om de woningbouw structureel te verhogen. De huidige verwachting is dat die tussen de herfst en kerst zal plaatsvinden, want zo'n top voorbereiden kost ook enige tijd. In het regeerprogramma zal hier meer duiding aan worden gegeven.

De heer Omtzigt vroeg mij ook of ik ervoor ga zorgen dat Brussel toestaat om de mogelijkheden te verruimen voor financiële ondersteuning voor het bouwen van middenhuurwoningen. Conform het hoofdlijnenakkoord zal ook dit kabinet zich gaan inzetten voor meer ruimte in de Europese staatssteunregels voor de financiële ondersteuning voor de bouw van middenhuurwoningen. Uiteindelijk is het aan de Europese Commissie om hierover een besluit te nemen. Ik kan dus niet zomaar even toezeggen dat wij dat gaan regelen, maar ik kan wel toezeggen dat we ons maximaal zullen inspannen om dat voor elkaar te krijgen.

De heer Stoffer vroeg mij wat het kabinet concreet gaat doen om ervoor te zorgen dat vooral jongeren weer een betaalbaar huis kunnen vinden. Volgens het akkoord, en daarmee ook voor ons als kabinet, is het terugdringen van het grote woningtekort een topprioriteit. Dat is waarvoor de minister van VRO staat, en daarmee waarvoor het hele kabinet staat. Het tekort is belemmerend voor de bestaanszekerheid van vooral jongeren. Daarom versterkt het kabinet de inzet op de woningbouw met een scala aan maatregelen. Hierbij wordt ook rekening gehouden met aandachtsgroepen, zoals jongeren. Om de betaalbaarheid te borgen moet minimaal gemiddeld 30% van de nieuwbouw sociale huur zijn en moet twee derde van de nieuwbouw betaalbaar zijn voor de lage en middeninkomens, via koop of huur. Het kabinet stimuleert de woningbouw de komende vijf jaar met een impuls van jaarlijks 1 miljard, ook voor de bouw van private huurwoningen.

Minister Schoof:

Ik zei eerder dat ik de bedragen niet herkende. De heer Eerdmans legt het nu uit, maar u vergeeft het mij als ik dat nu niet paraat heb, neem ik aan. Ik kom daar graag in de tweede termijn op terug.

Minister Schoof:

Ik zei dat we dat doen op een verantwoorde manier en dat we dat in het regeerprogramma uitwerken. Maar omdat u het zo koppelt aan die bedragen en dan 300 miljard noemt, zeg ik dat ik er graag in de tweede termijn op terug wil komen.

Minister Schoof:

U loopt vooruit op de conclusies van het Planbureau voor de Leefomgeving. Dat doe ik nog niet. Eerst dat rapport, en dan verhouden wij ons tot dat rapport en doen wij eventueel aanpassingen aan het programma, als dat noodzakelijk is.

Minister Schoof:

Maar nog niet alles is uitgewerkt. Op het moment dat het PBL komt, gaan we dus bekijken hoe we daarmee omgaan. Ik ga daar op dit moment niet op vooruitlopen. Ik ben geen raketgeleerde en u ook niet, bij mijn weten. Al was dat waarschijnlijk niet nodig, zei u. Maar op het moment dat het PBL er is, dan kijken we ernaar.

Minister Schoof:

Het spreekt voor zich dat er een integrale afweging moet worden gemaakt. De minister van Klimaat en Groene Groei heeft een voortrekkersrol, maar gaat die afweging ook absoluut integraal maken, met de collega's in het kabinet. Het is per slot van rekening kabinetsbeleid.

De heer Eerdmans vroeg ... Sorry, ik doe het ietsje anders.

Het vierde voorstel van de heer Timmermans betrof het voorrang geven van de volksgezondheid boven aandeelhouders, om zo snel mogelijk een eind aan pfas en glyfosaatlozingen te maken. Net als het vorige kabinet neemt ook dit kabinet het OVV-rapport "Industrie en omwonenden" zeer serieus. Dat betekent dat staatssecretaris Jansen gaat werken aan een schone, gezonde en veilige leefomgeving, hand in hand met de versterking van de economie, ook met de actieagenda die eerder met de Kamer gedeeld is. Op 11 september staat het debat over de leefomgeving gepland. Daar zal de staatssecretaris uitgebreid ingaan op zijn aanpak.

Voorzitter. Dan ga ik naar andere belangrijke onderwerpen, waaronder internationaal. Er is mij gevraagd, ik dacht door de heer Dassen, ...

Minister Schoof:

Volgens mij hebben we daar toch al ...

Minister Schoof:

Ja. Ik zou bijna gaan twijfelen!

Minister Schoof:

Ik heb eerder over de Spreidingswet gezegd dat dat in samenhang met de crisiswet en met artikelen 110 en 111 van de Vreemdelingwet moet worden gezien. Daarover heb ik gezegd dat zorgvuldigheid daar belangrijker is dan snelheid, mede gelet op de vele vragen die in uw Kamer leven ten aanzien van de juridische houdbaarheid. Het kabinet kijkt daar anders naar, maar ik denk dat zorgvuldigheid daarbij uitermate belangrijk is. Dat betekent dat we echt langs die lijnen van zorgvuldigheid zullen acteren, maar er is wel de expliciete uitspraak gedaan dat we die stap willen zetten ten aanzien van het intrekken van de Spreidingswet. Maar u weet dat het intrekken van een wet ook zijn hele eigen procedurele lijnen kent. Er zijn dus nog vele momenten waarop wij in de Kamer, zowel hier als in de Eerste Kamer, met elkaar het debat zullen voeren — althans, u met de minister van Asiel en Migratie — over het intrekken van de Spreidingswet. Daar verwijs ik naar.

Minister Schoof:

Nee, ik sprak het uit als "juridische zorgvuldigheid".

Minister Schoof:

Ik heb eerder uitgesproken dat ik hoop en verwacht dat de gemeenten in Nederland hun volle medewerking geven aan de minister van Asiel en Migratie om ten tijde van de komende zomer maar ook in de periode daarna alle medewerking te geven en er op basis van vrijwilligheid voor te zorgen dat zolang die instroom niet daalt, degenen die naar dit land komen, ook fatsoenlijk onderdak krijgen in de asielopvang. Ik reken er echt op dat de gemeenten die stappen met ons zetten, juist vanuit die verantwoordelijkheid voor goed bestuur, die we tussen de rijksoverheid en de medeoverheden moeten borgen.

Minister Schoof:

Voorzitter, volgens mij was ik hard op weg naar blokje vier.

Minister Schoof:

Ik wil die met alle plezier nu beantwoorden. De gedachte daarachter is dat Nederland een bijzondere traditie heeft om op de Europese regelgeving op diverse domeinen nog eigen nationale koppen te zetten die in nogal wat gevallen zowel de uitvoerbaarheid als de complexiteit van de regelgeving — overigens ook hier vanuit goedbedoelde initiatieven vanuit de Kamer; laat daar geen misverstand over bestaan — ingewikkelder maken en bovendien strengere eisen stellen dan datgene wat Europa al als eis had opgelegd. Daarvan staat in het hoofdlijnenakkoord dat die nationale koppen wat het kabinet betreft niet meer aan de orde zijn.

Minister Schoof:

De passage in het akkoord herkende ik onmiddellijk. Ik moet even bijna van deze stoel afstappen als ik dit zeg, maar ik herkende die onmiddellijk vanuit mijn langdurig ambtelijk functioneren. In die hoedanigheid hebben wij daar vaak over gesproken, maar het is aan de politiek. Ik was dus zelf eigenlijk wel heel blij met de constatering die in het hoofdlijnenakkoord werd gedaan. Ik draag die hier dus ook met verve uit. Dit doe ik om ervoor te zorgen dat er vanuit het kabinet geen voorstellen zullen komen die strenger zijn dan wat vanuit Europa op ons afkomt, tenzij uw Kamer natuurlijk weer anders beslist. Daar sloeg ook het tekstje "beste jongetje van de klas" op.

Minister Schoof:

Ik relateerde de zin "het beste jongetje van de klas" aan die nationale koppen. We stellen meer eisen aan onszelf dan strikt vanuit Europa wordt aangegeven. Dat herkende ik onmiddellijk. Ik dacht: dat is een mooie zin in het akkoord. Daarom kan ik hier ook zeggen dat het goed is dat dit in het hoofdlijnenakkoord staat, zoals ik overigens alles volledig heb onderschreven. U kunt erop rekenen dat het kabinet niet met voorstellen zal komen om bovenop Europese regels nog met extra regelgeving te komen. Verder zal het debat erover elke keer met de Kamer worden gevoerd.

Minister Schoof:

Ik relateerde het aan de nationale koppen. Het vaste voornemen van dit kabinet is, mede op basis van het hoofdlijnenakkoord, om niet zelf met voorstellen te komen om bovenop Europese regelgeving nieuwe nationale koppen te plaatsen. Daarover zullen we elke keer het debat met de Kamer voeren.

Dan wil ik naar het kopje andere belangrijke onderwerpen, wat toch veel sympathieker klinkt dan "overig".

Minister Schoof:

Dat komt bij andere belangrijke onderwerpen, zoals ik het net noemde.

Minister Schoof:

Sterker nog, ik begin daarmee. Er is door de heer Dassen gevraagd naar de visie van de minister-president op Europese samenwerking. Hij vroeg hoe Europa daadkrachtiger en democratischer te maken is en welk land ik als eerste bezoek en waarom.

Laat één ding helder zijn: de Europese Unie is belangrijk voor Nederland; voor onze welvaart, onze democratische waarden en onze veiligheid. Nederland zal dan ook een constructieve partner in de Europese Unie blijven, onder andere op het gebied van de defensie-industrie, migratie en versterking van de interne markt. Nederland behoudt zijn ijzersterke positie in Europa. We zijn de vijfde economie van Europa, de vijfde exporteur ter wereld en de tweede importeur en exporteur in de EU. We zijn een toegangspoort tot Europa met onze haven in Rotterdam en laten technologisch leiderschap zien met bedrijven als ASML. En dat verandert niet.

Ik reis aanstaande maandag naar Brussel. Ik spreek dan met de voorzitters van de Europese Commissie, de Europese Raad en het Europees Parlement. De komende weken zal ik naar de Benelux-partners gaan en natuurlijk naar de meest naburige landen, waaronder Frankrijk en Duitsland. Dat wordt nu allemaal druk gepland in de agenda's.

Tijdens de NAVO-top volgende week en tijdens de Europese Politieke Gemeenschap op 18 juli zal ik veel EU-lidstaten spreken. Met hen zal ik onder andere in gesprek gaan over het concurrentievermogen van de Europese Unie, de oorlog in Oekraïne en de defensie-industrie. Ik zal dus op alle manieren internationaal voor Nederland staan, vanuit de sterke positie die Nederland heeft. Daarmee werd de volgende vraag gecombineerd. "Gaat dat u wel lukken?" en, ik zeg het ietsje anders, "U bent partijloos, u bent geen Mark Rutte met veertien jaar ervaring. Neemt u die voortrekkersrol van de heer Rutte ten aanzien van Oekraïne over en, zo ja, wat betekent dat?" Daarom noemde ik net even de positie van Nederland. De positie van Nederland geeft de premier van Nederland ook een belangrijke stem in Europa en op andere plekken, domweg omdat je de premier van Nederland bent.

Elke premier of regeringsleider is een keer voor het eerst in dezen beraden. Dat zal iedereen begrijpen. Ik ga er ook zonder meer van uit dat ik vanaf dag één van harte verwelkomd zal worden. Ik vind het wel mooi dat ik eerst deze week nationaal, zoals het ook hoort, en in mijn tweede week meteen internationaal, op alle niveaus en eigenlijk met alle belangrijke gesprekspartners contact heb. Daarmee kan ik in één keer duidelijk maken wat de rol van dit kabinet in de toekomstige periode zal zijn. Een partijloze minister-president is weliswaar bijzonder, maar geen uitzondering. Ik noem als willekeurig voorbeeld Italië met Mario Draghi. Overigens heb ik gisteren in de lunchpauze van ons debat ook president Zelensky al gesproken. Dat heeft u ongetwijfeld gelezen, en ik geloof dat ik gisteren al even werd gememoreerd. Ik heb hem, zoals ook in het akkoord staat, alle politieke, militaire en financiële steun toegezegd.

Minister Schoof:

De regering regeert en het parlement controleert. We zullen ongetwijfeld de debatten voeren die aan de formele overleggen voorafgaan. Op basis daarvan heb ik mandaat om te handelen als premier van Nederland.

Minister Schoof:

Er zijn geen afspraken over gemaakt met de coalitiepartijen. Ik ben op dit moment binnen het kabinet en ook aanstaande maandag in Brussel eigenlijk het hele speelveld aan het aftasten om op basis van zowel nationale overwegingen en belangen als internationale, Europese mogelijkheden met de beste kandidaat te komen voor de beste post.

Minister Schoof:

Ik zit nu twee dagen in dit ambt. Op de tweede dag heb ik gebeld met president Zelensky. Ik denk dat dat wel iets zegt. Dat was mijn eerste buitenlandse contact. Dat geeft aan, ook gelet op mijn vele ervaringen in het nationale en internationale veiligheidsdomein, hoe belangrijk ik het in het kader van de veiligheid van Nederland en Europa vind dat Nederland de teksten uit het hoofdlijnenakkoord letterlijk en figuurlijk serieus neemt en Oekraïne politiek, militair en financieel blijft steunen. Daar sta ik voor. Hoe mijn rol zich precies ontwikkelt, ga ik meemaken. Ook u gaat dat meemaken. Ik sta wel voor die relatie met Oekraïne. Ik denk echt dat het belangrijk is dat Oekraïne standhoudt tegen de invasie vanuit Rusland, de oorlog die Rusland nu voert in het oostelijke gebied van Oekraïne.

Minister Schoof:

Ik heb de heer Zelensky sowieso gezegd dat we hem militair, politiek en financieel blijven steunen en dat hij erop kan vertrouwen dat Nederland een betrouwbare internationale partner is. Het was een kort kennismakend telefoongesprek. Bovendien was ik nog volop met u in debat. We hebben de afspraak gemaakt dat we elkaar volgende week in Londen bilateraal uitgebreid spreken.

Minister Schoof:

Vindt u het heel erg als ik daarop antwoord dat ik eerst even de verkiezingen afwacht? We zullen er ongetwijfeld vrijdag in het kabinet kort over spreken. Dan kunnen we daarna met een zorgvuldige reactie komen, in plaats van dat ik nu hier los uit de heup ga schieten.

Minister Schoof:

Ik ben overtuigd van het volgende. Gelet op de positie die Nederland heeft in de Europese Unie en de traditie die de vorige premier de afgelopen periode verder heeft opgebouwd ten opzichte van de vorige premiers, is het belangrijk wat we met het oog op het hoofdlijnenakkoord willen bereiken. We hebben echt een paar grote vragen — to put it mildly — aan de Europese Unie. Ik heb daar gister over gesproken in termen van: we knokken voor datgene wat we willen bereiken. Ik ben ervan overtuigd dat dat knokken het beste gaat als we in verbinding blijven en blijven helpen zoeken naar oplossingen voor anderen. Dat biedt de grootste kans dat wij onze resultaten binnenhalen. Ik zal dus verbindend zijn en tegelijkertijd ervoor zorgen dat ik nooit uit het oog verlies met welke opdracht ik daar zit.

Minister Schoof:

Ik zei: in verbinding met Europa zorg ik dat ik onze belangen nooit uit het oog verlies.

Minister Schoof:

Ik zit even te zoeken naar een verstandig antwoord. Dat heeft iets te maken met wat ik de afgelopen jaren heb gedaan. Ik ben ervan overtuigd … Ik zie de heer Timmermans staan. Hij en ik hebben een verleden waarin we samen bezig zijn geweest naar aanleiding van het neerschieten van de MH17. In die periode en in de periode daarna hebben we gezien dat er sprake is van Russische agressie richting Europa. Die Russische agressie richt zich nu op Oekraïne en heeft zich eerder op de Krim gericht en ook op andere gebieden in Europa. Ik ben ervan overtuigd dat het in het belang van de Nederlandse veiligheid is dat die Russische agressie wordt gestopt.

Minister Schoof:

Ik heb veel Russische agressie gezien, ook gericht op de Nederlandse samenleving. Een aantal van die voorbeelden zijn nog geheim, dat weet de heer Baudet donders goed. Er zit veel agressie, uiteindelijk toch gericht op potentiële sabotage van onze manier van leven en onze veiligheid. Ik beschouw de diverse agressieve oorlogen die gevoerd worden aan de oostgrens van Europa, als we die niet stoppen, als een voorbode van verdere agressie richting Europa en richting Nederland. Dat is de reden waarom ik vind dat we Oekraïne militair, financieel en politiek moeten blijven steunen.

Minister Schoof:

Nou maakt u een karikatuur van datgene wat ik zeg. Het is geen veronderstelde agressie, het is agressie. Het is een bloedige oorlog die plaatsvindt aan de oostgrens van Oekraïne. We zijn internationaal verplicht Oekraïne op dat punt te helpen, maar dat is ook nog een keer echt in het Nederlands veiligheidsbelang, want Rusland is agressief, laat daarover geen misverstand bestaan.

Minister Schoof:

Ik neem de opmerking van de heer Timmermans tot mij. Als oud-Commissaris en als oud-Vicepresident weet hij als geen ander waar hij over praat, maar ik zeg er wel het volgende bij. Het hoeft wat mij betreft niet in het ondertekenen van het hoofdlijnenakkoord en het gaat mij ook niet om een Nederlands mandaat in dat opzicht, maar ik zou het wel buitengewoon belangrijk vinden dat de Nederlandse Commissaris niet vergeet dat hij uit Nederland komt.

Minister Schoof:

Ik heb gezegd wat ik heb gezegd.

Minister Schoof:

Die lijn is onveranderd. Met of zonder hoofddoek, iedereen is en blijft welkom in Nederland. Ook mevrouw Agema zal die lijn zonder meer onderschrijven. Eerder is gevraagd of er nog sprake zou zijn van een sociaal veilige werkomgeving op de departementen. Ook die vraag zal zij net zo volmondig met ja beantwoorden; iedereen is er volkomen vrij in om dat te doen. Daarmee is wat mij betreft de zaak afgedaan.

Minister Schoof:

Ik begin nog weer even met dat het kabinetsbeleid stáát, en dat de opvatting van mevrouw Agema als minister van VWS niet ten principale daarvan afwijkt. Tegelijkertijd denk ik dat zij aandacht vraagt voor het feit dat, anders dan de geachte afgevaardigde van de Partij van de Arbeid, misschien niet iedereen dezelfde vrijheid voelt om die hoofddoek te dragen. Ik denk daar anders over, maar het kabinetsbeleid is volstrekt helder: het is iedereen toegestaan de hoofddoek te dragen; met of zonder hoofddoek maakt voor dit kabinet niet uit, of men nou ambtenaar is of niet.

Minister Schoof:

Wat mij betreft is de lijn van het kabinet volstrekt helder: met of zonder hoofddoek, iedereen is welkom in dit land; iedereen kan met of zonder hoofddoek gewoon werken bij de overheid, of waar dan ook. Maar ik neem het aanbod graag in ontvangst. Als u schorsing zou willen verlenen, kan ik mij samen met het kabinet hier even op beraden.

De voorzitter:

Ik verzoek iedereen te gaan zitten. Het woord is aan de minister-president.

Minister Schoof:

Voorzitter. Wat is Twitter — X, moet ik zeggen — toch een merkwaardig fenomeen. Maar goed, we doen er op onze eigen manier allemaal aan mee. Maar laat ik helder zijn: tijdens een debat gaan bewindslieden niet twitteren. Daar is mevrouw Adema het nu echt geheel mee eens.

Minister Schoof:

Agema, sorry. Excuse me. Mevrouw Adema hebben we hier niet. Meneer Adema wel, zegt mevrouw Agema; dat klopt. Inhoudelijk is de lijn van het kabinet niet veranderd. Dat wil zeggen dat ook Fleur Agema als minister van VWS, net als alle leden van het kabinet, staat achter de lijn zoals ik die gisteren heb verwoord: wel of geen hoofddoekje maakt niets uit voor hoe je in Nederland kunt leven en werken, of voor hoe je bij de overheid kunt werken. Ik spreek hier opnieuw het vertrouwen uit in alle leden van het kabinet, net zoals ik gisteren heb gedaan.

Minister Schoof:

Tweets zullen niet meer geplaatst worden tijdens de beraden. Inhoudelijk staat dit kabinet voor de woorden zoals ik die eerder heb gesproken: wel of geen hoofddoek maakt niets uit voor de waarde die wij hechten aan ieder mens in deze samenleving. Daar staat het kabinet voor, net als hoe ik vol vertrouwen voor alle leden van dit kabinet sta.

Minister Schoof:

Dat zijn grote woorden.

Minister Schoof:

Ik blijf herhalen dat de lijn van het kabinet, die volledig wordt onderschreven door alle leden van het kabinet, inclusief de minister van VWS, is: hoofddoek of geen hoofddoek maakt ons echt niets uit. Het zijn allemaal mensen, het zijn allemaal inwoners van dit land, en we staan voor al die mensen.

Minister Schoof:

Ik zei al dat tweets niet meer zullen worden verstuurd tijdens grote debatten. Het gaat uiteindelijk om de inhoudelijke lijn waar dit kabinet voor staat, inclusief de minister-president. Die staat voor een kabinet dat zich richt tegen discriminatie, tegen racisme en dat de vrijheid laat aan ieder individu om zelf te kiezen of men wel of geen hoofddoek draagt. Daar doe ik niets aan af. Dat geldt in Nederland, dat geldt in de werkomgeving en dat geldt ook op het departement van VWS. Die zekerheid hebben alle mensen in Nederland en alle ambtenaren die bij de rijksoverheid werken. Dat vertrouwen kunnen ze in het kabinet hebben.

Minister Schoof:

De woorden van mevrouw Bikker raken mij. Ik ben het met haar eens dat dit kabinet moet staan voor de rechtsstaat, moet staan voor alle mensen in dit land, ongeacht hoe ze zich kleden, welke religie ze hebben, welke seksuele voorkeuren ze hebben of anderszins. Daar moet dit kabinet voor staan. Daar mag ook geen enkele twijfel over bestaan. Daarom hebben we zojuist de afspraken bevestigd: er wordt tijdens dit type van debatten natuurlijk nooit meer getwitterd. Maar het allerbelangrijkste is dat dit kabinet, ook nadat we dat nog een keer hebben besproken, heeft gezegd: we staan voor een kabinet dat tegen racisme is. Dat tegen discriminatie is. Dat voor iedereen is. Dat ook over de hoofddoekjes zegt: het maakt ons niet uit of je dat hoofddoekje nou wel of niet om hebt, op welke plek dan ook. En inderdaad, mevrouw Bikker, ik ben blij dat u dat nog een keer benadrukte. Ik snap dat u nu zelf een bijdrage leverde aan de voeding van het verkeerde debat. Het gaat erom dat dit kabinet moet zorgen dat we meters gaan maken. Dat we de keuzes waar we hier als kabinet voor staan nu gaan oppakken. Dat we iets gaan veranderen in onze samenleving om te zorgen dat het nog beter gaat. Dat we een aantal dingen gaan doen die te maken hebben met de grip op migratie, met wonen, met bestaanszekerheid, in een periode waarin er een zekere verdeeldheid in ons land sluipt, waarin we internationaal onzekere tijden hebben. Dat is waar dit kabinet voor staat. Daar willen we ook voor gaan. Dit is ongelukkig. Maar wat ik weet, is dat iedereen in dit vak, vak K wel te verstaan, staat voor datgene waar ik het net over had, zonder uitzondering, inclusief mevrouw Agema. Dat is voor mij belangrijk. Op die manier kan ik mijn politieke leiderschap hier laten zien en ook intern uitoefenen.

Minister Schoof:

Voorzitter. Mevrouw Agema heeft mij gezegd dat zij deze tweets, dit type tweets, dit soort tweets, niet meer zal versturen, vanuit het volle besef dat er eenheid van kabinetsbeleid is. Wij zullen in het kabinet de discussie herpakken met elkaar, omdat de achtergrond van haar tweet misschien een andere is dan op dit moment in de Kamer wordt verondersteld. Maar ik wil binnen het kabinet nog een keer een goed gesprek hebben over hoe we daarmee kunnen omgaan. Dat vind ik belangrijk, maar het allerbelangrijkste vind ik elke keer weer dat ik inderdaad net als u niet wil dat mensen zich weggezet voelen. Dat wil ik niet. Ik weet dat mevrouw Agema dat ook niet wil. Dat is belangrijk voor mij en op basis daarvan wil ik het gesprek voortzetten. Voor mij is belangrijk dat bij iedereen in dit vak, waar ik als minister-president verantwoordelijkheid voor draag, over dat punt geen misverstand bestaat. Ik heb die verzekering gekregen, al meerdere keren. Daarom heb ik mij de hele dag uitgedrukt zoals ik vandaag de hele dag heb gedaan.

Minister Schoof:

Voorzitter. Ik heb genoeg aan de woorden van mevrouw Agema. Dat vind ik belangrijk. Die spreek ik hier ook uit, ten aanzien van u en ten aanzien van iedereen in het land die het wil horen. Mevrouw Agema staat ook voor het beleid van het kabinet en voor de eenheid van kabinetsbeleid. Het staat iedereen vrij in dit land om een hoofddoekje te dragen of niet. Dat is de vrijheid die we hier hebben. Dat is ook waar zij en wij allemaal voor staan. Daar neem ik niets van terug. Daar gaan we voor en daar werken we met elkaar snoeihard aan.

Minister Schoof:

Voorzitter. Dit is een bloedserieus kabinet. Dit is een kabinet dat op basis van steun van vier fracties snoeihard gaat werken om te zorgen dat Nederland nog beter wordt op de bekende thema's die ik al een paar keer heb genoemd. Daar gaan we snoeihard mee aan de slag. Laat er geen misverstand over bestaan — ik zeg het voor de tiende keer vandaag — dat dit kabinet tegen discriminatie is, tegen racisme, tegen uitsluiting en voor de vrijheid van, in dit specifieke geval, elke vrouw om te beslissen of men wel of geen hoofddoekje op doet. Niets in wat ons draagt zal er uiteindelijk aanleiding toe geven om de mensen die ervoor kiezen om dat wel te doen anders te behandelen. Niets. Op de werkplek niet, nergens in Nederland. Daar staat dit kabinet voor.

Minister Schoof:

Ik heb net gezegd dat dit geëmmer, zoals u dat noemt, vanaf nu klaar is.

Minister Schoof:

Voorzitter. Dit kabinet is geen kleuterklas. Ik zou hier nooit aan begonnen zijn als dit kabinet een kleuterklas was.

Minister Schoof:

Ik zou graag nog wat woorden aan "kleuterklas" willen wijden. Ik sta voor en heb mij weloverwogen verbonden aan een kabinet dat staat voor datgene dat ons gevraagd is op een aantal punten, namelijk grip op migratie, de woningbouw, de landbouw, de boeren, de bestaanszekerheid, gelet op de spanningen in de Nederlandse samenleving en internationaal. Dat is geen kleuterklas. Dat is een verantwoord kabinet. Ik heb net gezegd dat het niet goed is als er tijdens een debat wordt getwitterd door wie dan ook vanuit vak K. Laat dat duidelijk zijn. Dat is klaar. Maar verwar dat niet met de discussies die er in de Kamer plaatsvinden. Er zit een grote scheiding tussen het kabinet en het parlement. Uw omgangsvormen zijn uw omgangsvormen, wij hebben onze omgangsvormen en vervolgens verhouden wij ons tot elkaar.

Minister Schoof:

Voorzitter, ja. Volgens mij heb ik vanochtend op verschillende manieren duidelijk gemaakt dat racisme, discriminatie, complottheorieën of omvolkingstheorieën op geen enkele manier onderdeel uitmaken van dit kabinetsbeleid of zich op geen enkele manier verhouden tot wat ik vind, respectievelijk tot wat de leden van dit kabinet vinden. Ik heb dat tig keer verteld. Ik zeg het nu weer. Ik zal het iedere keer van mij afhouden: dit kabinet is niet racistisch, dit kabinet is niet voor discriminatie, dit kabinet is niet voor omvolkingstheorieën, dit kabinet is niet voor complottheorieën. Ik accepteer dat niet. Dit kabinet is een kabinet dat serieus werk maakt van het verbeteren van Nederland.

Minister Schoof:

Voorzitter. Ik blijf dat doen. Ik kan dat met stemverheffing doen of niet. Die vrouwen hoeven zich bij dit kabinet totaal geen zorgen te maken. Daar staat iedereen in dit vak voor. Er is vrijheid om die hoofddoek te dragen. Wat betreft het kabinet staat niets in Nederland in de weg om dat te doen. Dat geldt ook op de werkplek, óók op de ambtelijke werkplek van VWS. Laat daar geen enkel misverstand over bestaan. Ik vind het belangrijk om tegen al die vrouwen die een hoofddoek willen dragen nog eens een keer expliciet te zeggen: het staat u vrij om dat te doen. Als u bij de overheid werkt, staat het u vrij om dat te doen.

Minister Schoof:

Voorzitter. Ik heb het nu een aantal keren gezegd: wat er ook getweet wordt, dit kabinet staat voor de vrijheid van vrouwen om een hoofddoek te dragen, om religieuze redenen of welke reden dan ook. Religieuze redenen zijn daarbij denk ik heel belangrijk. Dat heb ik hier nu meerdere keren herhaald, namens alle leden van het kabinet. Ik blijf het herhalen, bij wijze van spreken tot ik erbij neerval, want ik vind het een kernwaarde in onze democratie dat dat moet kunnen. Daar staat dit kabinet voor. Daar nemen we niets, niets van terug.

Minister Schoof:

Dank aan de heer Omtzigt. Het moge duidelijk zijn dat de kabinetsleden vanuit de eenheid van kabinetsbeleid eigenlijk altijd als kabinetslid activiteiten ondernemen. Dat zal de lijn zijn die we met elkaar zullen afspreken, respectievelijk die we net ook nog een keer met elkaar besproken hebben. Op verschillende momenten wordt er gewoon niet getweet, om procesmatige redenen, om met elkaar nadrukkelijk de eenheid van kabinetsbeleid te bewaken.

Veel bewindslieden zijn nieuw. Ik denk dat het heel belangrijk is je te realiseren dat bewindspersoon zijn iets anders is dan Kamerlid zijn, dat bewindspersoon zijn iets anders is dan whatever je gedaan hebt en dat bewindspersoon zijn ook iets anders is dan ambtenaar zijn. Dat brengt andere verantwoordelijkheden met zich mee. We zullen dat debat ongetwijfeld ook aanstaande vrijdag met elkaar voeren. Ik ben ervan overtuigd dat dat tot de conclusie zal leiden dat we de eenheid van kabinetsbeleid stellen boven elke andere lijn die denkbaar is.

Minister Schoof:

In ieder geval heeft u gezien dat ik verrast werd door de tweet in kwestie. We hebben net met elkaar afgesproken dat het niet uitmaakt om wat voor tweet het gaat. Ik ga in dat opzicht ook niet op de inhoud in. Maar het is gewoon klaar. Dat doen we niet meer, zoals de heer Omtzigt net zei en zoals een aantal mensen ook hebben gevraagd. Dat doen we gewoon niet meer. Eenheid van kabinetsbeleid. Klaar.

Het verkeer in de Kamer is het verkeer in de Kamer. Daar ga ik niet over. U vraagt mij om politiek leiderschap. In die zin zijn de woorden van de fractievoorzitter van BBB bij mij goed aangekomen. Daarom was het ook belangrijk om hier met elkaar te constateren dat we dit, op deze manier communiceren naar de buitenwereld, dus gewoon niet meer doen. Dat politiek leiderschap zal ik echt elke dag tonen. Ik heb eerder vandaag gezegd dat het politiek leiderschap naar de buitenkant is, maar ook aan de binnenkant. We gaan met elkaar in het kabinet afspraken maken om zo'n soort ongelukkige samenloop van omstandigheden te voorkomen, want dat doet ook geen recht aan het debat hier. Punt.

Laten we niet vergeten dat het rechtstatelijk optreden en het fatsoenlijk met elkaar omgaan, dat heel dicht bij elkaar ligt, van ons allemaal is en niet alleen van dit kabinet. We hebben daar allemaal een verantwoordelijkheid in. Ik ga niet over uw orde, maar we hebben daarin allemaal een verantwoordelijkheid te dragen, ook ik in die van mij. Ik hoop dat we met elkaar een vorm kunnen vinden waarin wij een goed gesprek met elkaar kunnen hebben. We zijn vandaag een heel end gekomen, en gisteren ook. Ik hoop dat we het debat snel kunnen voortzetten op de inhoud.

Minister Schoof:

Ergens in uw betoog zat de vraag of ik — ik zeg het even in mijn eigen woorden; als ik het niet helemaal goed interpreteer, moet u me onmiddellijk corrigeren — de heer Wilders zou willen veranderen. Zoiets formuleerde u toch?

Minister Schoof:

Ik had begrepen dat u zei: u kunt toch de heer Wil... Ik heb inderdaad veel ambitie, maar ik heb geen enkele ambitie om de heer Wilders in zijn rol als fractievoorzitter hier in de Kamer op welke manier dan ook in de weg te zitten, te veranderen of anderszins. Daar heeft hij het volste recht toe. Dat moet hij doen vanuit zijn verantwoordelijkheid.

Minister Schoof:

Maar ik vind dat wel belangrijk. Want u vroeg: had u dat niet zien aankomen? U maakt vervolgens een soort mixture van de fractie en de mensen die hier in vak K zitten. Vervolgens wordt dat bij elkaar opgeteld en is het: dat had je toch kunnen verwachten, beste premier? Ik zeg dus het volgende. Het is nu weliswaar nog maar dik 48 uur geleden, maar we kennen een scherp onderscheid tussen de fractie en het huidige kabinet. Er zitten niet alleen maar PVV'ers in het kabinet; er zijn vier partijen, ook NSC, BBB en VVD, en met elkaar staan we voor een gezamenlijk programma, gebaseerd op het hoofdlijnenakkoord. Dat werken we uit in een regeerprogramma, met op de achtergrond ook nog eens de rechtsstaatverklaring. Daar zijn we elke dag op aanspreekbaar. Daarom is het zo belangrijk dat we de stappen kunnen gaan zetten om ervoor te zorgen dat we al die dingen die we willen gaan doen ook daadwerkelijk kunnen gaan doen.

Minister Schoof:

Ik leid een kabinet van vier partijen en ik leid geen PVV-kabinet. Dat is een verkeerde voorstelling van zaken. Er zitten vier partijen in dit kabinet. Ik ben partijloos premier van dit kabinet en ik voer beleid uit dat door die vier partijen wordt gedragen en dus niet door één.

Minister Schoof:

Ik dank de heer Eerdmans voor zijn woorden. Ik zal elke weer in deze Kamer proberen te zoeken naar de uitgestoken hand die ik hopelijk ook krijg om te kijken op welke manier we met welke partijen dan ook in deze Kamer tot zaken te komen.

Minister Schoof:

Op dit moment wordt de tweet niet verwijderd.

Minister Schoof:

Niet één.

Minister Schoof:

Ik blijf het herhalen en ik hoop dat mijn woorden een grotere weerklank hebben dan wat we hier met elkaar hebben besproken en de vele dingen die hier over en weer zijn gewisseld. Ik blijf herhalen — en ik hoop dat dat blijft hangen — dat dit kabinet staat voor iedereen in deze samenleving. Het is tegen discriminatie, tegen racisme, ongeacht hoe wie dan ook zich kleedt en wat voor seksuele voorkeuren iemand ook heeft. Daar staat dit kabinet voor. Elke dag. Daar kunt u mij elke dag voor wakker maken. Dat is de eenheid van het kabinetsbeleid waar dit kabinet voor staat. Ik ben ervan overtuigd dat elk lid van dit kabinet daarvoor staat. Punt.

Minister Schoof:

Ik heb eerder gezegd dat ik pal achter iedereen in dit kabinet sta. Dat geldt voor niemand uitgezonderd. Ik heb vertrouwen in iedereen. In die zin zou ik de woorden van de heer Wilders kunnen onderschrijven. Ik heb dat vertrouwen, maar ik wil niet dat zelfs maar de gedachte van de eenheid van kabinetsbeleid in het gedrang komt door het tweetverkeer van leden van mijn kabinet. Daarom hebben we ook afgesproken dat we met elkaar een discussie aangaan om te kijken hoe we dat met elkaar kunnen voorkomen en zullen we strakke afspraken maken. Dat zijn inderdaad inhoudelijke afspraken in het kabinet, procesafspraken, om die eenheid van kabinetsbeleid ook daadwerkelijk, ook in onze publieke uitingen, beter te garanderen.

Minister Schoof:

We hebben hier nou een paar keer gesproken over woorden in de context en hoe we die moeten gebruiken. Dan verbaast het mij, met alle respect dat ik voor de heer Timmermans heb, dat hij de link legt tussen het hondenfluitje en de tweet van mevrouw Agema. Ze had die tweet niet moeten sturen, daar ben ik het echt mee eens. Dat had gewoon niet gemoeten, vanuit de eenheid van kabinetsbeleid. Dat doe je gewoon niet vanuit dit vak K. Dat doe je gewoon niet, daar ben ik ook helder over geweest en daar zijn we het samen volstrekt over eens. We gaan het geen hondenfluitje noemen, want dan trekt u het echt helemaal uit de context. Ik werp dat echt verre van me, want dat zou namelijk betekenen dat dit kabinet uiteindelijk wordt gereduceerd tot blijkbaar een groep van mensen die hondenfluitjes fluiten op een politieke ontwikkeling die ik ten diepste verafschuw, meneer Timmermans.

Minister Schoof:

Ik heb gezegd dat de tweet niet verstuurd had moeten worden en daar wou ik het op dit moment echt bij laten, punt.

Minister Schoof:

Ik vind het een buitengewoon interessante vraag. De heer Omtzigt had een vraag, maar die was nog ietsje breder, namelijk: hoe zouden wij uitvoering geven aan het rapport Focus op strategische voorraden van de Algemene Rekenkamer? Tegelijkertijd loopt er een door het vorige kabinet geïnitieerd project dat gaat over de weerbaarheid van Nederland. De minister van JenV en de minister van Defensie zijn de trekkers van dat traject. Die hebben eigenlijk allemaal hetzelfde doel, namelijk ervoor zorgen dat Nederland weerbaarder wordt. Voor wat betreft strategische voorraden — zeg maar strategische autonomie in Nederland of in andere omstandigheden, in ieder geval in Europese sfeer — gaat het over water, voedsel, medische voorraden, gas, olie en contant geld. Het laatste vond ik altijd wel een interessant gegeven, maar dat terzijde. Ik vind de gedachte die u oppert interessant. Ik neem die mee en bespreek die met de genoemde ministers. Je bent gastland, maar daarmee ben je niet automatisch "in the lead" ten aanzien van het programma. Dat zijn van die subtiele onderscheiden die hierbij altijd worden aangebracht, zo weet ik uit eigen ervaring. Ik zal kijken op welke manier we dit thema — strategische autonomie en strategische zekerheden inzake een aantal van onze essentiële voorraden — kunnen agenderen.

Minister Schoof:

Nou, uw vraag wordt steeds specifieker, meneer Baudet. Ik denk dat het allerbelangrijkste is dat de NATO voor ons, voor Nederland, een cruciale partnerorganisatie is om ons veilig te houden. Af en toe zullen er tussen de diverse lidstaten weleens verschillen van mening zijn, maar dat is niet de essentie. De essentie is dat de NATO essentieel is voor de veiligheid van Nederland, dat we ons wat dat betreft altijd zullen verbinden aan de NATO en ook om die reden de defensie-uitgaven naar de 2% gaan brengen. Het is echt belangrijk dat Nederland ook zijn eigen bijdrage levert en zich er echt voor inzet om de NATO de sterke verdragspartner te laten zijn die zij moet zijn in deze onrustige tijden.

Minister Schoof:

Er zijn veel verschillende samenwerkingsverbanden denkbaar, zeker bij internationale missies zoals u die noemt; soms wel onder die vlag, soms niet. Dat vereist altijd specifieke besluiten en ook aparte procedures, ook trouwens in uw Kamer. Dus u heeft alle mogelijkheden om daarover met elkaar in debat te gaan. Maar ik ga niet in op allerlei als-dans: "zou dat een variant kunnen zijn waar dan Nederland nee op zegt?" of "is dat een variant waarop Nederland ja zegt?". Het principe is dat de NATO een essentiële verdragsorganisatie is voor de veiligheid van Nederland, en dat we dus altijd vanuit dat belang zullen kijken hoe wij met de NATO omgaan. En belangrijk: de NATO is een vriend, en geen vijand.

Minister Schoof:

Dank. De heer Stoffer vroeg iets aan mij op twee verschillende manieren. De eerste vraag was of ik bereid ben om op 7 oktober passende aandacht te geven aan de gruwelijke aanslag in Israël. Ik neem die vraag mee terug naar het kabinet, of en op welke manier wij daar vanuit het kabinet aandacht aan willen geven.

De heer Stoffer vroeg mij ook om voor de Algemene Politieke Beschouwingen terug te komen op waar we aan toe zijn ten aanzien van de verplaatsing van de Nederlandse ambassade van Tel Aviv naar Jeruzalem. Hij verwees daarbij naar de woorden van het hoofdlijnenakkoord, en dat ga ik ook doen. Die luiden dat het kabinet onderzoekt wanneer die verplaatsing opportuun is, en daarbij ook kijkt naar de oplossing van het Israëlisch-Palestijns conflict en de bredere diplomatieke belangen. Die verplaatsing ligt alleen voor de hand als die onderdeel kan zijn van een breder vredesproces. Maar de minister van Buitenlandse Zaken zoekt naar een manier en een moment om hierop terug te komen, en dat zal zijn vóór de Algemene Politieke Beschouwingen.

Minister Schoof:

Ik herhaal: we gaan dit onderzoeken in de context van een breder vredesproces en ook passend binnen de oplossingen van het Israëlisch-Palestijns conflict.

Minister Schoof:

Ik had het net over 7 oktober van het afgelopen jaar. Laten we dat niet uit het oog verliezen: een zware terroristische aanval van Hamas. En ik denk dat het goed is om ook dat aan uw betoog toe te voegen. Laat ik dat van mijn kant in ieder geval doen, want dat geeft juist de context weer van de afgelopen periode en de intensivering van het Israëlisch-Palestijns conflict die heeft plaatsgevonden.

Met betrekking tot de oorlogsmisdaden was er ook een vraag van mevrouw Ouwehand, namelijk hoe ik aankijk tegen de arrestatiebevelen die de openbaar aanklager van het Internationaal Hof van Justitie heeft uitgevaardigd tegen drie leiders van Hamas en twee leden van de Israëlische regering, waaronder Netanyahu. Dit gaat om een verzoek van aanklager Khan aan het Internationaal Strafhof om arrestatiebevelen tegen de zonet genoemden uit te vaardigen. Het is dus aan de rechters van dit hof om hierover te besluiten. Nederland respecteert de onafhankelijkheid van het Internationaal Strafhof. Zoals het ook bij nationale zaken niet gebruikelijk is om uitspraken te doen over het werk van het Openbaar Ministerie, is het hier ook niet aan mij om inhoudelijk te spreken over het werk van het Internationaal Strafhof.

Minister Schoof:

Dat zal ik niet doen. Er is in de Kamer, ook de afgelopen periode, regelmatig hierover gesproken met het vorige kabinet. In dit geval is er een grote consistentie in het beleid van ons kabinet ten opzichte van het vorige kabinet. Daar heeft u volkomen gelijk in.

Minister Schoof:

Ik verzoek u mij toe te staan daar in de tweede termijn op terug te komen.

Minister Schoof:

Dan resten mij nog een paar vragen. Er is gevraagd op welke manier …

Minister Schoof:

Ik zal met de minister van Justitie en Veiligheid en de minister van Buitenlandse Zaken kijken welke stappen kunnen worden genomen en op welke manier wij vorm kunnen geven aan de afspraken die in het hoofdlijnenakkoord zijn gemaakt. Daar kom ik graag bij de heer Wilders in de Kamer op terug.

Minister Schoof:

Ik noemde ze allebei.

Minister Schoof:

Voor begin september zeg ik dat gaarne toe.

De heer Wilders, later bijgevallen door de heer Dijk, vroeg mij of ik mij wilde inspannen voor het behouden van streekziekenhuizen, om vervolgens heel specifiek in te gaan op het Zuyderlandziekenhuis te Heerlen. Hij vroeg mij, nogmaals gesteund door de heer Dijk, om samen met de minister van VWS persoonlijk met de stakeholders, zoals de zorgverzekeraars, in gesprek te gaan over het behoud van het ziekenhuis in Heerlen, met volwaardige spoedeisende hulp en intensive care. Ik vind dit een mooi voorbeeld — ik ben het blokje "internationaal" inmiddels voorbij; dat heeft u begrepen — van hoe we hier in de Kamer, op het eerste oog misschien onwaarschijnlijk, toch uiteindelijk stappen kunnen zetten. Het kabinet, in het bijzonder natuurlijk mevrouw Agema, wil er graag gehoor aan geven en ernaar kijken. Ik wil haar als premier natuurlijk niet in de weg lopen, maar als zij het nuttig vindt dat ik meega, ben ik daar zonder meer toe bereid. We zullen sowieso breed naar de streekziekenhuizen kijken, want dat is een belangrijk onderwerp in het kader van Elke regio telt!, maar naar het streekziekenhuis in Heerlen in het bijzonder.

Minister Schoof:

Dat zullen we doen. Ik neem aan dat de heer Dijk hier ook mee kan instemmen.

Minister Schoof:

Even een klein vraagje tussendoor, begrijp ik.

Minister Schoof:

Dat ga ik sowieso doen, dus dat geldt ook hiervoor. Ik zeg in alle redelijkheid dat ik na 48 uur niet een volwaardige visie heb op marktwerking in de zorg. Dat zal denk ik niemand mij kwalijk nemen. Dus inderdaad, we werken het specifieke punt van de streekziekenhuizen breder uit dan het ziekenhuis in Heerlen. Dat komt in het regeerprogramma, ook vanuit de gedachte van Elke regio telt!. Dus daar zullen we ook nog een paar andere onderwerpen in meenemen. Ik zeg u graag toe dat wij zullen bezien of wij met een notitie kunnen komen over de marktwerking in de zorg.

Minister Schoof:

Ik heb u gezegd dat wij met Heerlen aan de slag gaan.

Minister Schoof:

Het lid Omtzigt vroeg mij of het kabinet in het najaar kan terugkomen op hoe het verder wil gaan met de jeugdzorg. Het antwoord daarop luidt eenvoudig "ja".

Dan was er de vraag: komt dit kabinet met een integrale en actuele gezinsnota? De laatste dateert van 2008. Het feit dat het woord "gezin" niet specifiek voorkomt in het hoofdlijnenakkoord betekent niet dat het kabinet geen oog heeft voor gezinnen. Dat moge duidelijk zijn. Er zijn verschillende maatregelen in het hoofdlijnenakkoord, bijvoorbeeld ten aanzien van bestaanszekerheid. Daar hebben we ook positieve effecten op gezien. Maar het ligt op dit moment niet voor de hand om een integrale gezinsnota te maken. Wij starten nu eerst met het maken van het regeerprogramma.

Minister Schoof:

Ten aanzien van OCTAS zijn er in het verslag van de formateur behartenswaardige woorden opgenomen. Die geven een basis voor de manier waarop het kabinet daarop zal reageren. De problematiek van verkeersboetes past in het beeld van de totale schuldsanering. Daar spelen veel vraagstukken mee. Die zullen in dat traject worden meegenomen.

Minister Schoof:

Richting de APB, of is dat te snel? Het najaar. Ik kijk even naar de minister die daar met enthousiasme aan mag werken. Dat leek me in dit geval verstandig. Het najaar dus.

Minister Schoof:

Ja, daar kom ik nog op terug, maar omdat u er nu naar vraagt, zal ik dat meteen doen. Ik heb al een paar keer gesteld dat de regio telt. Dat is belangrijk. In het hoofdlijnenakkoord staat een aantal aspecten met betrekking tot de regio. Het idee dat dit kabinet meer zorg aan de regio moet besteden door er ook daadwerkelijk te zijn spreekt mij en leden van het kabinet zeer aan. Gelukkig zijn we ook redelijk regionaal divers verspreid, tot in de zuidhoek en in de noordoosthoek. Het idee om elke minister regulier een portefeuille te geven van een regio of een provincie is me net een brug te ver. Ik hoop dat de heer Omtzigt ons de gelegenheid geeft om duidelijk te maken, in de manier waarop wij werken, dat wij veel in de regio zullen zijn — daarop zijn wij aan te spreken — maar dat hij de interne orde van hoe wij ons werk doen bij het kabinet laat.

Minister Schoof:

Ik vind het toch moeilijk om dit toe te zeggen aan de heer Omtzigt, zeg ik heel eerlijk, omdat we daar in het kabinet nog niet in de breedte over hebben kunnen praten. Als de heer Omtzigt mij vraagt hoe het kabinet wil omgaan met de regio en met een grotere aanwezigheid van ministers en staatssecretarissen in de regio, dan zeg ik hem dat graag toe, maar op de woorden "institutionele vormgeving" haak ik af. Maar ik ben graag bereid om met de heer Omtzigt in debat te gaan over een opvatting vanuit het kabinet om te kijken hoe we de regio meer betrekken in ons beleid en over onze aanwezigheid in de regio.

Minister Schoof:

Zou ik de heer Stoffer mogen vragen om daar met ons het gesprek over te voeren nadat wij het regeerprogramma hebben geschreven? Ik zou heel graag nu met dit kabinet aan die uitwerking van het regeerprogramma willen beginnen en daar niet al de eerste wagonnetjes bij te laden, met alle respect voor het gezin. Ik wil eerst die eerste slag maken. Laten we daarna het debat voeren over de andere onderwerpen.

Minister Schoof:

Dank.

Minister Schoof:

Het kabinet staat voor de afspraken betreft medische ethiek die in het hoofdlijnenakkoord zijn gemaakt. Het maatschappelijke politieke debat betreffende het begin en het einde van het leven vraagt om zorgvuldigheid. Laat daarover geen misverstand bestaan. Het is aan de staatssecretaris om de afspraken over medische ethiek in het hoofdlijnenakkoord verder uit te werken. Daar komen we dus absoluut bij u op terug.

Er was verder nog de vraag of dit kabinet zich gaat inzetten voor het terugdringen van het aantal abortussen. Dit kabinet zal, evenals het vorige kabinet, werken aan het voorkomen van onbedoelde en ongewenste zwangerschappen. Het uitgangspunt is dat de vrouw in vrijheid een geïnformeerde keuze moet kunnen maken en geen verantwoording voor haar keuze hoeft af te leggen.

Minister Schoof:

Ja, met inbegrip van mijn laatste opmerking: het is wel de vrouw die in vrijheid een geïnformeerde keuze moet kunnen maken.

De heer Dassen vroeg waar de staatssecretaris van Cultuur en Media is gebleven.

Minister Schoof:

Het kabinet zal daarop onverminderd blijven inzetten. Ik zal me daar ook persoonlijk voor inzetten als dat nodig is. Ik denk dat het een belangrijke waarde is in de Nederlandse samenleving. Ook dat zullen wij de komende periode nader uitwerken.

Minister Schoof:

Ik heb iets heel anders gehoord. Misschien is de vraag eerder voor mevrouw Yeşilgöz bedoeld.

Minister Schoof:

Dank. Zo praten over beschikkingsrecht … Ik krijg er een beetje kortsluiting van in mijn hoofd. Laat ik het maar zo zeggen. Ik beschouw het inderdaad als een essentiële verworvenheid van onze samenleving dat het zelfbeschikkingsrecht er op veel vlakken is. Ik weet dat een aantal thematieken die daarbij spelen ook in deze Kamer uitermate gevoelig liggen en dat daar verschillend over wordt gedacht. We zullen dus in nauw contact met de Kamer kijken welke stappen er kunnen worden gezet. U heeft als Kamer daarbij altijd het laatste woord.

Minister Schoof:

Ik ga de uitdaging graag aan en ik hoop dat het ons lukt om dat in die twee maanden te doen, met al die dingen uit het hoofdlijnenakkoord. Ik snap de importantie van dit onderwerp.

Minister Schoof:

Met betrekking tot abortus is de lijn dat wij de aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap op dezelfde manier voortzetten als onder het vorige kabinet het geval was. In die zin hebben we elkaar goed begrepen, denk ik.

De heer Dassen vroeg naar het onderwerp cultuur en media. Hij vroeg eigenlijk waar de staatssecretaris was gebleven. Maar het onderwerp cultuur en media is nu belegd bij de minister van OCW.

De heer Omtzigt vroeg mij nog of het lukt om begin volgend jaar het herstelplan kwaliteit onderwijs naar de Kamer te sturen. Het tijdpad dat wij voor ogen hebben, keert terug in het regeerprogramma.

Dan tot slot, voorzitter. Ik geef toe: ik misbruik de woorden van de heer Baudet, want hij vroeg mij om ervoor te zorgen dat sg's en dg's allemaal opnieuw moesten gaan solliciteren om daarmee te voorkomen dat men ging dwarsliggen. Ik zou daar ...

Minister Schoof:

Excuus. Dat zijn de topambtenaren van de departementen.

Minister Schoof:

We kennen in Nederland een neutrale ambtelijke dienst. Bewindslieden bemoeien zich inhoudelijk niet met de benoeming van de topambtenaren. De verworvenheid van het Nederlandse systeem is dat het ambtelijke apparaat dus niet wisselt bij een verandering van de politieke samenstelling van het kabinet. Dat is een waarborg voor de kwaliteit van dat apparaat, om het zo maar te zeggen. Die kwaliteit is hoog. Dat zeg ik niet alleen maar uit eigen ervaring, dat blijkt ook elke keer weer uit internationaal vergelijkend onderzoek. Ik vertrouw erop, ik reken erop en ik weet ook dat dit kabinet, elke bewindspersoon die hier in dit vak K zit, kan leunen op voortreffelijke ambtelijke ondersteuning en op een voortreffelijke ambtelijke uitvoering van datgene waartoe hier politiek besloten wordt.

Minister Schoof:

We hebben echt een neutraal ambtelijk apparaat. De suggestie van de heer Baudet dat een partijlidmaatschap een soort randvoorwaarde zou zijn voor een ambtelijke topfunctie, herken ik in ieder geval niet. Ik heb voor veel ministers van veel verschillende kleuren gewerkt in mijn ambtelijk bestaan. Ik denk dat sommige ministers misschien verrast waren toen ze in de krant lazen dat ik drie jaar geleden mijn Partij van de Arbeid-lidmaatschap heb opgezegd, omdat er nooit aan mij gevraagd is of dat zo zou zijn. Er is nooit om díé loyaliteit gevraagd. Er is altijd gevraagd om loyaliteit naar de bewindspersoon voor zijn of haar politieke opdracht, niet op de persoon, niet om hem of haar in het zadel te houden, maar om ervoor te zorgen dat het beleid uitstekend werd verwoord en in de uitvoering werd getoetst, omdat het ambtelijk topapparaat op die manier politiek onafhankelijk kan functioneren en daarmee de beste kwaliteit waarborgt. Ik weet één ding zeker: als wij schuiven in zo'n procedure, zijn we zo weer een tot twee maanden verder. Dat kan. Als u dat met elkaar beslist, dan is dat een feit. Maar ik zou het u vanuit mijn lange ervaring ten zeerste afraden.

Minister Schoof:

Ik heb geleerd: zeg nooit nooit. Maar het zijn nooit ideologische conflicten. Er kunnen natuurlijk conflicten zijn, maar de conflicten die ik heb gezien, waren altijd professioneel-ambtelijk. Die zijn ook professioneel-ambtelijk in de politieke lijn uiteindelijk al dan niet tot een vorm van uitbarsting gekomen, maar altijd langs de lijnen van de kwaliteit en nooit langs de lijnen van de ideologie. Als die ideologie er bij de ambtenaren wel is en die is strijdig met het politieke beleidsdoel dat democratisch tot stand is gekomen, dan is er maar één oplossing voor de ambtenaren.

Minister Schoof:

Dan hoor ik die graag.

Minister Schoof:

Wat betreft Ketikoti en de excuses van de Koning: die staan en die blijven staan. Daar kan geen misverstand over bestaan. Ik ga ervan uit dat ik volgend jaar bij Ketikoti aanwezig zal zijn. Dat is één. Twee: de rechterlijke uitspraken staan ook. De overheid dient zich te houden aan rechterlijke uitspraken.

Minister Schoof:

Bij mijn weten wel, maar ik weet het niet zeker, zeg ik u heel eerlijk. Bij mijn weten ben ik niet iets tegengekomen dat anders zou zijn dan de afspraken die gemaakt zijn.

Minister Schoof:

Dat heb ik net gezegd, dat die opmerking van de ... Ik zou de Koning niet tekort willen doen.

Minister Schoof:

Ik zou niet willen zeggen dat hij opmerkingen heeft gemaakt. Maar datgene wat hij heeft gezegd, staat. Het blijft ook staan.

Minister Schoof:

Je kunt het kabinet niet de ambitie ontnemen om de doelen te realiseren die het wil realiseren. Daar vinden ook juridische toetsen op plaats. Juridische toetsen hebben soms een wat ambivalent karakter. Ze zeggen nooit helemaal honderd procent "nee, dat lukt niet" of "nou, dat gaat zeker helemaal goed". In die bandbreedte werkt ook dit kabinet. We hebben doelen gesteld en we hebben gezegd dat we ons houden aan alle wetten en regels, ook internationaal, die daarvoor gelden. Daar toetsen we ze ook op. We proberen zover te komen als we kunnen komen. Ik heb gezegd: we knokken. We knokken in Europa, maar dat doen we hier ook. Uiteindelijk proberen we dat op een volstrekt rechtsstatelijke manier te doen, maar we gaan wel kijken hoever we kunnen komen. Als er uiteindelijk een zaak bij de rechter nodig is die de Staat niet wint … Het is nooit de intentie om beleid te maken dat bij de rechter niet standhoudt. Wij zullen altijd beleid maken waarvan wij denken dat het de juridische toets en daarmee ook de toets van de rechter kan doorstaan. Overigens komt dat beleid ook hier in de Kamer uitvoerig aan bod. Hier wordt het uitvoerig beoordeeld. Als het wet- of regelgeving is, is het beoordeeld en met meerderheden in de Kamer aangenomen. Dat traject zullen wij op dezelfde manier voortzetten. Daarbij zullen wij zoeken naar mogelijkheden om ons beleid waar te maken, natuurlijk niet "in strijd met", maar ik kan u niet garanderen dat er nooit een zaak zal komen waarin de rechter toch anders oordeelt dan wij juridisch hadden ingeschat. Dat is ook een groot goed, dat is ook precies de scheiding van verantwoordelijkheden die wij hebben. Dat betekent niet dat we beleid maken via de rechter, maar dat we gewoon alle verantwoordelijkheden die alle instituties in dit land hebben — u, wij en de rechter — vol respecteren.

Minister Schoof:

Het heeft volgens mij ook alles te maken met het respecteren van de rechtsstaat, door de uitspraken van de rechter te respecteren. Maar u bent als Kamer steeds, een-op-een, bij elke stap die dit kabinet zet, met de juridische randvoorwaarden en met de ingebouwde toetsen. Die stappen zetten wij dus met elkaar. Als wij die stappen zetten en in deze Kamer en in de Eerste Kamer een meerderheid hebben, dan maken wij volgens mij zorgvuldig beleid met een zorgvuldig juridisch proces. Dan kan het nog steeds zo zijn dat een rechter anders oordeelt dan wij met elkaar hebben afgesproken.

Minister Schoof:

Over de vraag over minister en staatssecretaris, en ministers van en ministers voor wil ik opmerken dat er allerlei berichten zijn. De ene keer moet je er vooral een minister van maken en de andere keer is het juist andersom weer belangrijk. Ik denk dat cultuur door het beleidsterrein bij de minister te beleggen in prima handen is en echt de aandacht krijgt die het verdient. Dat wordt niet anders op het moment dat je daar een staatssecretaris aan verbindt.

Minister Schoof:

Hoe mooi is het dan dat de minister zich daar zelf mee bemoeit, zeg ik dan tegen de heer Dassen. Ik ben er echt van overtuigd dat de minister serieus werk maakt van die portefeuille.

Minister Schoof:

Die aanmoediging is wel begrepen.

De voorzitter:

We gaan beginnen aan de tweede termijn. Ik geef graag het woord aan de heer Timmermans van de fractie van GroenLinks-Partij van de Arbeid. Het woord is aan hem. Ik verzoek om stilte.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel, voorzitter. En dank aan premier Schoof voor zijn antwoorden in de eerste termijn. Ik dank hem vooral voor de antwoorden die hij gegeven heeft op onze vragen. Hij is ingegaan op de vragen die ik in de eerste termijn had gesteld over onder andere inkomens, armoedebestrijding, lastenverlichting, lastenverdeling en de energietransitie. Wij zullen daar bij de Algemene Beschouwingen met hem en zijn kabinet op terugkomen. Op deze punten zou ik graag twee moties willen indienen.

De eerste motie.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Dan heb ik nog een motie.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Het debat van vandaag was bij vlagen bijna niet te volgen. Het was bij vlagen ook kwetsend, ingewikkeld en pijnlijk voor heel veel mensen hier in de zaal en daarbuiten. Ik wil met name terugkijken op het moment dat mijn collega Esmah Lahlah een oprechte poging deed om bruggen te slaan en een oprechte poging deed om duidelijk te maken wat het betekent voor mensen, voor vrouwen om de bewuste keuze te maken om een hoofddoek te dragen. Het was een oprechte poging om dat uit te leggen en zo een brug te slaan naar het kabinet. De premier reageerde daar op dat moment ook op een positieve manier op. Even later wordt door de vicepremier een tweet de wereld in geslingerd die dat compleet onderuithaalt. Dat betekent dat een geste van goede bedoelingen wordt beantwoord met een sneer, met een pesterij. Dat weten we van de PVV als het uit de Kamerbankjes komt, maar nu komt het kennelijk dus ook uit vak K. De premier kon de eenheid van het kabinetsbeleid vanmiddag niet herstellen. Het kabinet spreekt met één mond. Publieke uitlatingen die zijn gedaan door bewindslieden zijn kabinetsbeleid. Publieke uitlatingen die niet stroken met het kabinetsbeleid dienen te worden gecorrigeerd. Dat kon in dit geval maar op één manier, namelijk door het verwijderen van de tweet. De minister-president was daar niet toe bereid. Daarmee ondergraaft hij niet alleen de eenheid van het kabinetsbeleid, maar helaas ook zijn eigen gezag op het moment dat het kabinet net is begonnen.

Eerder al wilde hij geen afstand nemen van uitlatingen die gedaan waren door de ministers Faber en Klever. Dat waren uitlatingen die ver afstaan van het democratisch ethos, zeg ik maar met enige voorzichtigheid. Het waren uitlatingen die in strijd zijn met de regels die vervat zijn in onze Grondwet en andere verdragen die wij allemaal hebben ondertekend. In algemene zin zei hij wel dat het kabinet zich aan die afspraken zal houden, maar hij weigerde duidelijk te maken dat hij afstand nam van de gedane uitlatingen, ook als hem dat herhaaldelijk werd gevraagd door verschillende Kamerleden op hele concrete uitlatingen. Dat zijn niet alleen uitlatingen die de bewuste ministers hebben gedaan voordat ze op het bordes stonden, maar zelfs uitlatingen die ze, bekleed met het ministersambt, in de afgelopen 24 uur hebben gedaan. Die werden niet veroordeeld door de minister-president. Vervolgens hebben we natuurlijk ook het spektakel gezien in dit huis van ruziënde leden van de coalitiefracties. We hebben onszelf — ik spreek mezelf daarbij ook aan als lid van dit huis — voor de buitenwereld geen plezier gedaan.

Tot slot. Het belangrijkste voor mijn fractie is om aan te geven dat wat ons betreft voor ministers die jarenlang een gedachtegoed hebben uitgedragen dat op zeer gespannen voet staat, in strijd is met de fundamentele rechten die voor iedere Nederlander zouden moeten gelden, geen plaats zou moeten zijn in een kabinet. Daarom de volgende moties.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

De tweede motie.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter, tot slot. Ik vind het een treurige dag. Niet omdat mijn fractie en het kabinet tegenover elkaar staan. Niet omdat het vertrouwen — ik heb dit in mijn eerste termijn al genoemd — tussen mijn fractie en het kabinet er niet is, noch inhoudelijk op basis van de plannen van het kabinet, noch op basis van hoe het kabinet tot stand is gekomen, noch op basis van hoe het kabinet opereert sinds zijn aantreden. Maar de relatie tussen de Kamer en het kabinet is vandaag bepaald door een sfeer van geruzie, van mekaar ook persoonlijk de maat nemen, op een manier die niets te maken had met wat men inhoudelijk zei. Er is echt inhoudelijk gedebatteerd over de onderwerpen die de mensen in het land aangaan, maar dat is totaal overschaduwd door andere onderwerpen. Dat reken ik het kabinet aan, dat reken ik de premier aan. Hij had helderdere antwoorden kunnen geven.

Ik maak me zorgen over hoe dit nu verder moet. Ik wil oprecht zeggen dat ik de premier en zijn ministers sterkte en succes wens om dit overeind te houden in het landsbelang, maar ik vrees dat hem dat niet zal lukken, omdat de verdeeldheid veel te groot is, en het onderling vertrouwen, zelfs binnen de Trêveszaal, volstrekt afwezig lijkt te zijn.

Dank.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

De laatste twee moties.

De heer Wilders (PVV):

Voorzitter. Het is ongekend dat er zojuist door de heer Timmermans twee moties van wantrouwen tegen bewindslieden van de PVV zijn ingediend. Links is duidelijk op heksenjacht. PVV-bewindspersonen die door het stof gingen, hun woorden terugnamen, aangaven die nooit meer te zullen gebruiken, oprecht zeiden niets met racisme, nazisme of welke conspiracy theorie dan ook te hebben gehad of ooit te zullen hebben, worden bewust opgejaagd en beschadigd. Het is te vals voor woorden.

En mevrouw Agema, die een tweet vol met alleen feitelijkheden tweette, werd neergezet als iemand die zo ongeveer drie wetten zou hebben overtreden. Ze werd zelfs door een collega hier "kwaadaardig" genoemd. Kwaadaardig. Hoe haal je het in je hoofd? Een onaanvaardbare, maar ook gevaarlijke heksenjacht, voorzitter. Ik zal dat nooit accepteren. Ik zal het altijd voor onze mensen opnemen. Altijd en overal.

De heer Wilders (PVV):

U heeft gezien dat ik het voor onze mensen opnam. Ik zal dat ook blijven doen. Ik heb nooit iemand, ook niet degenen die u noemt, voor nazi, fascist of racist uitgemaakt. Dat is van een totaal andere orde. Dat zal ik ook nooit doen. Als ik dat had gedaan, had u dat ook nooit geaccepteerd.

De heer Wilders (PVV):

Wat ik al zei: dit is een linkse heksenjacht en DENK loopt daarbij voorop. Natuurlijk mag je kritiek op elkaar hebben, maar als kandidaat-bewindspersonen tijdens hoorzittingen verklaren dat ze iets niet hadden moeten doen, dat ze dat in de context eerder hadden moeten zien en daar afstand van hadden moeten nemen, als ze zeggen dat nooit meer te zullen gebruiken en zeggen zich aan alle verklaringen over rechtsstaat en alles te zullen houden — hoeveel dieper kun je nog door het stof gaan? — dan is het unfair om die mensen daarna nog af te rekenen op wat zij in de periode daarvoor hebben gezegd. Dat is vals. Dat is vals. Dat is het opjagen van mensen. Als ze dat niet hadden gedaan, had u wellicht een punt gehad, maar ze hebben dat wél gedaan. Ze hebben gezegd: ik had dat niet moeten zeggen. Ze hebben gezegd: maar ik heb dat ook nooit zo bedoeld; dat heb ik nooit zo bedoeld. Ik geloof ze ook, want er lopen geen racisten bij de PVV rond, zeg ik u. Om ze daarna, daarna, nog de les te lezen, ook hier in de Tweede Kamer, in dit debat, is gewoon ontzettend vals.

De heer Wilders (PVV):

Als er iemand ongeloofwaardig is, dan bent u het wel. U pakt mensen die hebben gezegd dat ze dit niet hadden moeten doen. U noemt onze eerste vicepremier, mevrouw Agema, kwaadaardig. U was degene die haar en haar ideeën kwaadaardig noemde. Weet u wat u zegt over iemand als u zegt dat die kwaadaardig is? U zet bijna een prijs op haar hoofd als je zegt dat iemand kwaadaardig en racistisch is. Dat moet u niet doet. Dat is fout. Dat zal ik altijd veroordelen en ik zal het altijd voor diegene opnemen.

De heer Wilders (PVV):

Het spijt me echt. Ik kan de collega niet serieus nemen als hij mevrouw Agema … Iedereen die mevrouw Agema kent, weet dat zij allesbehalve kwaadaardig is. Ik accepteer het ook gewoon niet van u. Ik accepteer het gewoon niet van u dat u mijn collega, de vicepremier, een kwaadaardig iemand noemt. Als er iemand is die niet kwaadaardig is, als er iemand is die zich oprecht zorgen maakt om Nederland en de mensen in Nederland en die het juist opneemt voor de vrouwen als het gaat om hun vrijheid — en in die context heeft zij die opmerking gemaakt — als er iemand is die al het hele jaar en haar hele leven vecht voor de ouderen in de verzorgingshuizen en voor de zorg voor iedereen, als iemand, iemand, deugt, dan is het mevrouw Agema wel. Dat u nu even een goedkoop nummertje maakt vanuit DENK om haar "kwaadaardig" te noemen, is te laag en te vals voor woorden.

De heer Wilders (PVV):

Ik was klaar.

De heer Wilders (PVV):

Nou, daar kom ik zo op. Ik was klaar met het verdedigen tegen de aanvallen op mijn mensen, maar ik ga nu door met mijn verhaal. Mijn volgende zin zou zijn geweest dat dit geen politiek is die de schoonheidsprijs verdient, en dat dit ook niet iets is wat wij veel vaker moeten doen met elkaar, meneer Eerdmans. Mensen willen liever zien dat we het over de inhoud hebben, dat we over de ideeën strijden, maar vooral dat we hun problemen zo goed mogelijk oplossen. En deze extraparlementaire coalitie heeft daar ook een breed mandaat voor van de kiezers; u heeft daar gelijk in. Een ruime meerderheid in de Tweede Kamer, geweldige bewindslieden van vier partijen. En tegen de premier zeg ik: knap dat u er nog zo fier staat; als u deze twee dagen overwint, overwint u bijna alles. Nou ja, alles ... Veel.

Dus zeg ik tegen het kabinet: ga nu snel aan de slag. De Kamer is met reces, en dat helpt. Uw kabinetsploeg gaat een drukke zomer tegemoet. Het hoofdlijnenakkoord moet worden uitgewerkt om te komen tot een regeerprogramma, dat we, zoals de minister-president vandaag zei, een week of twee voor Prinsjesdag van u zullen ontvangen. En dat gaat ook in dualisme: de regering regeert en de Kamer controleert. Maar, zoals ik in eerste termijn al zei, dat betekent dus ook — zo zeg ik tegen de minister-president — dat wij als grootste regeringspartij u ook een stevige opdracht meegeven. Dat is natuurlijk het uitvoeren van alle afspraken over asiel. Wij moeten komen tot het strengste asielbeleid ooit, zoals staat in het hoofdlijnenakkoord. En daar houden wij u aan; voor minder doen we het niet. Dat is inderdaad de kans, meneer Eerdmans, die wij hebben om dat nu voor elkaar te krijgen. Maar er liggen nog meer grote uitdagingen: van asiel, dat ik al noemde, tot woningbouw; van zorg tot de veiligheid; van de financiële situatie in Nederland, met meevallers en tegenvallers, tot de koopkracht van mensen en ga zo maar door. Daarom, voorzitter, wens ik de heer Schoof en zijn ploeg heel veel succes deze zomer.

De heer Wilders (PVV):

Zeker. Maar ik laat mijn mensen niet beledigen. Ik laat mijn mensen ook niet ten onrechte voor racist uitmaken. Ik laat mijn mensen die hebben gezegd "we hadden dat woord omvolking niet moeten gebruiken" niet alsnog voor nazi uitmaken. Dus natuurlijk, u heeft gelijk, daar investeren we in en daar moeten we ook in investeren. En ik wil ook dat dit kabinet een groot succes wordt. Ik wil ook dat wij die plannen uit het hoofdlijnenakkoord gaan uitwerken. Maar ik zal altijd, altijd, onze bewindslieden, onze Tweede Kamerleden, onze Eerste Kamerleden, onze kiezers, die ook vaak voor racist zijn uitgemaakt en ten onrechte, altijd verdedigen.

De heer Wilders (PVV):

Zeker.

De heer Wilders (PVV):

Ja, dat heb ik u in de eerste termijn al allemaal gezegd. We hebben een hele hoop voor elkaar gekregen in het hoofdlijnenakkoord, van het doorzetten van de lage accijns op benzine tot een historische verlaging van het eigen risico, tot een enorme lastenverlichting voor werkenden, tot extra geld voor mensen die het moeilijk hebben. Maar we hebben niet alles voor elkaar gekregen en wij zullen daarvoor knokken. Soms kunnen we daarin samen optrekken en soms zal ik u moeten zeggen: helaas, ik zou het willen, maar het is niet gelukt. Wij zullen ervoor knokken dat het goed gaat en dat de mensen het beter hebben. Ik denk ook dat we daar een heel mooi pakket voor hebben gemaakt. Ik ben in ieder geval supertrots op het hoofdlijnenakkoord en wat het allemaal voor de mensen doet. En als een keer iets niet helemaal geregeld is, zoals wij met het ziekenhuis in Heerlen hebben gesignaleerd, u eerst en daarna ik, dan proberen we dat samen te doen. Misschien kan dat vaker, maar soms zal het niet kunnen en zal ik tegen u moeten zeggen: we hebben andere prioriteiten; het is een keer niet gelukt.

De heer Wilders (PVV):

Ik heb me niet aangesteld; ik heb het opgenomen voor mijn bewindslieden. Ik wil het nog tien keer herhalen. Ik zal dat ook tien keer blijven doen. Als iemand over mevrouw Agema zegt wat de collega van DENK zegt, wat ik niet zal herhalen, als iemand over mijn bewindslieden zegt dat zij racisten zijn, wat ze niet zijn, wat ze nooit zijn geweest en wat ze ook nooit zullen worden, dan zijn dat zo'n intrinsieke, harde aanvallen op de persoon van iemand, die iemand zo hard raken en die zo onrechtvaardig zijn dat ik daar heel boos over word. Ik hoop dat ik dat blijf. Ik hoop dat dat nooit van me afglijdt. Als iemand aan een van mijn mensen komt — dat heb ik thuis en ook op mijn werk — dan ga ik daarvoor door het vuur en dan verdedig ik ze te vuur en te zwaard.

De heer Wilders (PVV):

We gaan zeker door met het knokken voor het ziekenhuis en al het andere. Maar ik blijf erbij: als morgen of overmorgen mijn bewindspersonen, de bewindspersonen van de PVV, of Kamerleden opnieuw ten onrechte als racist of als weet ik wat worden neergezet, dan doe ik precies hetzelfde opnieuw, zolang ik hier rondloop.

De heer Wilders (PVV):

Nee, dat zeg ik niet. Dat mag in een debat. Je mag dat ook over mij zeggen. Mensen zeggen wel ergere dingen over mij. Ik denk dat er over mij ergere dingen zijn gezegd dan wat mevrouw Kaag in tien levens bij elkaar heeft gekregen. Dat leest u dagelijks in de kranten, nog los van alle andere rotzooi die ik over me heen krijg. Dus maakt u zich daar geen zorgen over, want die portie krijg ik meer dan dat. Maar dat is iets anders dan iemand voor nazi uitmaken. Ik zeg niet dat u dat heeft gedaan, maar dat is wel gebeurd. Mijn twee bewindslieden van de PVV hebben honderd keer gezegd, in een verklaring nota bene, dat zij niets met omvolking hadden, dat ze dat ook nooit zo hebben bedoeld, dat ze geen connotatie van nazisme daarbij geloofden, wilden geloven of hebben geloofd, dat ze die woorden niet meer zullen gebruiken en dat ze ook vonden dat ze die toen niet hadden moeten gebruiken. Als je dan toch doorgaat met mensen in de nazihoek duwen, dan duw ik hard, keihard, snoeihard terug.

De heer Wilders (PVV):

Ik heb niets aan al deze wijze lessen. Ik ben volwassen genoeg om te weten wat we moeten doen. Natuurlijk moeten we het over de inhoud hebben, maar nogmaals, ik heb geen enkele spijt van wat er is gebeurd. Ik neem het voor mijn mensen op en laat niemand, maar dan ook helemaal niemand, ten onrechte voor nazi of racist uitmaken.

De heer Wilders (PVV):

Wij maken er een geweldig succes van met dit kabinet. Ik heb al gezegd: wat hier is gebeurd de afgelopen dagen, verdient niet op alle punten de schoonheidsprijs. Het is mijn partij een lief ding waard dat het hoofdlijnenakkoord wordt uitgevoerd. Daar gaan we ook met enthousiasme met het kabinet aan werken. Maar ik houd staande voor iedereen, ook in de toekomst, wie hij ook is en wat zijn functie ook is en waar hij ook vandaan komt: kom ten onrechte aan een van mijn mensen en je krijgt het drie keer zo hard terug.

De heer Jetten (D66):

Voorzitter. Dank aan de premier voor de beantwoording. D66 zal oppositie voeren voor Nederland, omdat wij geloven dat er voor dit kabinet een alternatief is. Een redelijk alternatief. We zullen oppositie voeren voor het klimaat en met voorstellen komen om de klimaatklus wel te klaren. We zullen oppositie voeren voor toegankelijke en betaalbare zorg, door te investeren in preventie en nieuwe technologieën en in mensen en medicijnen. We zullen oppositie voeren voor het onderwijs en daarom hebben we straks samen met Volt een motie om de schoolmaaltijden voort te zetten.

We verzetten ons tegen de btw-boete op boeken, festivals, theater en sport. Ik heb daarom de volgende twee moties.

De heer Jetten (D66):

Kortom, deze motie is van vrijwel de hele oppositie.

Dan de tweede motie.

De heer Jetten (D66):

Voorzitter. We hebben gisteren en vandaag een verbijsterend debat gevoerd. Wanneer partijen de PVV in het zadel helpen, dan krijg je dus chaos, geruzie en de ondermijning van het kabinet door de coalitie zelf. Ik vond premier Schoof niet altijd even sterk in zijn beantwoording, maar het was ook zijn eerste keer in deze rol in deze Kamer. Van een premier van alle Nederlanders verwacht ik de komende tijd meer. Gisteren zei hij: beoordeel ons op onze daden. Dat hebben we vandaag gedaan en dat zullen we ook de komende tijd blijven doen. Het beoordelen van daden komt door al het interne geruzie in de Kamer en in vak K onder druk te staan. Toen we vanmiddag eindelijk aan de inhoud toekwamen, stuurde vicepremier Agema een tweet die de eenheid van het kabinetsbeleid onder druk zette en dat is niet opgelost in dit debat.

De vier coalitiepartijen deden in de campagne en met het hoofdlijnenakkoord grote beloftes aan Nederland. Die beloftes zijn serieus. De Nederlander neemt die serieus en u, ministers, moet dat nu gaan waarmaken. Ik zeg tegen de minister-president: gebruik dit zomerreces om uw zaken op orde te krijgen, want pas dan kunt u de klus klaren. Daarvoor zult u als minister-president moeten normeren en "normeren" is een werkwoord. Ik verwacht na vandaag van deze minister-president meer leiderschap, dat hij niet alleen maar uitvoert wat de fractievoorzitters hem opdragen, maar dat hij ook zelf opstaat en zegt: hier trek ik de grens, tot hier en niet verder.

Voorzitter. Dan heeft de heer Timmermans zojuist twee moties van wantrouwen ingediend. D66 zal die moties steunen, want extreemrechtse uitingen en ranzige complottheorieën hebben geen plek in mijn Nederland en al helemaal niet in het hart van ons landsbestuur. Gedragingen uit het verleden, de geschiedenis die je met je meedraagt, zeggen namelijk iets over iemands overtuigingen, over hoe je als minister keuzes zult maken voor Nederland en de manier waarop je ons land zult vertegenwoordigen in Europa en op het wereldtoneel. Als de minister-president geen lijn in het zand trekt bij dit soort gedragingen van ministers Klever en Faber, dan moet de Kamer het doen. Ik vind het ook zeer terecht dat er een hoofdelijke stemming voor deze twee moties is aangevraagd. Ik doe een oproep aan Kamerleden van VVD en NSC. Met deze twee dagen debat in het achterhoofd hoop ik dat u zult stemmen met uw geweten.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Jetten (D66):

Wat moet je hier nou op antwoorden? Mevrouw Yeșilgöz heeft het net ook al geprobeerd aan de interruptiemicrofoon. Ik zie dat veel collega's deze twee dagen ook regelmatig blijven zitten als u hier weer onzin staat uit te kramen, omdat er eigenlijk geen beginnen aan is. De afgelopen jaren hebben we u wel vaker een beetje over het randje meegemaakt, maar de afgelopen twee dagen slaan werkelijk weer alles. U staat er altijd een beetje trots te pronken dat u zogenaamd de intellectueel in deze Kamer zou zijn. Het is wel fascinerend dat u dan al die boeken, al die rapporten, al die wetenschappelijke adviezen, al die adviezen van onze veiligheidsdiensten, allemaal blijkbaar hebt gemist de afgelopen paar jaar. Uw voorouders zijn nota bene ook migranten geweest. Dat hebt u ook weleens trots in deze Kamer verteld. Nee, er is geen complot. Er zit niet ergens op de wereld een Joodse elite bij elkaar om allemaal snode plannetjes te smeden om migranten deze kant op te krijgen, om zogenaamd die verdunning van de Nederlandse of Europese samenleving voor elkaar te krijgen. Migratie, meneer Baudet, is van alle tijden. Net zoals uw voorouders gemigreerd zijn, zijn er nu ook nog altijd mensen die vluchten voor oorlog en geweld of die op migratie zijn, omdat ze simpelweg op zoek zijn naar een beter leven. Dat gebeurt. Dat is onderdeel van de mensheid en dat is geen complot. U bent geen dog whistle, maar u bent zelf een hele enge racist.

De heer Jetten (D66):

Als kijkers thuis zich afvragen waarom het woord "complot" steeds terugkomt, dan moeten ze even terugspoelen naar wat de heer Baudet net heeft gezegd met teksten als: "dan moeten we", "een aanval op". Dat is de hele crux. Er zou zogenaamd een groot doordacht plan zijn om dit allemaal voor elkaar te krijgen. Meneer Baudet, dat is er niet.

Ik zal nogmaals zeggen wat het Nederland is waar ik voor sta. Dat is het Nederland waarin we mensen die vluchten voor oorlog en geweld, uit Syrië, Oekraïne of in het verleden uit Joegoslavië, hier opvangen en helpen om de Nederlandse taal te leren. Die mensen moeten we een kans geven om mee te doen aan onze samenleving. Als er mensen vanuit de Europese lidstaten naar Nederland komen omdat ze hier werk willen doen waar geen Nederlanders voor te vinden zijn, dan hoort dat bij het vrije verkeer dat we in de Europese Unie met elkaar hebben afgesproken. Dat is het tolerante, vrije Nederland waar ik voor sta. Het is blijkbaar niet het Nederland van de heer Baudet.

De heer Jetten (D66):

Het enige rare aan dit deel van het debat is het betoog van de heer Baudet. Dank u wel.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Voorzitter. Ik wil premier Schoof danken voor zijn antwoorden. Ik heb bij interruptie een aantal vragen gesteld over het belang van de steun van Nederland aan Oekraïne — ik ben heel erg blij dat de premier gisteren al meteen met president Zelensky heeft gesproken — het belang van niet terugkomen op onze verworvenheden maar in ontwikkeling blijven en vooruitgaan, en ervoor zorgen dat we in dit land waarborgen dat elk individu zelfbeschikkingsrecht heeft en zijn leven zelf kan inrichten.

Ik wil graag mijn respect uitspreken voor de beheerste en zeer premierwaardige wijze waarop de heer Schoof het geschreeuw, de flauwe aanvallen op de persoon en de misplaatste tweets heeft gehandled. Echt diep respect daarvoor. Ik denk, en dat heb ik eerder gezegd, dat de Kamer zich gisteren, vanochtend en ook vanmiddag van haar slechtste kant heeft laten zien. Dit soort gedrag staat oplossingen die we hier met elkaar willen bereiken in de weg. Het had twee dagen lang moeten gaan over minder migratie naar ons land, woningen, goed klimaatbeleid, 2% richting Defensie en noem alles maar op. Mensen hadden dat van ons verwacht, en terecht. Ik weet zeker dat alle fractievoorzitters en Kamerleden daarover berichten hebben gehad. Zo veel mensen hebben zich afgevraagd wat we hier in 's hemelsnaam aan het doen zijn. Ik denk dat iedereen die berichten van de eigen achterban heeft gehad. Ik hoop dus dat er kritisch wordt gekeken naar de manier waarop het debat gevoerd is. Wij zijn de mensen thuis absoluut verschuldigd dat we onze taken serieus nemen en hier staan voor stabiel, degelijk beleid. Grote verschillen op inhoud horen bij een parlementaire democratie. Een beschamend circus niet.

Dank u wel.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter. Met een somber gevoel stap ik straks, na dit debat, in de auto naar huis. Wat we vandaag in dit debat hebben gezien, was niet goed. Ik heb daar in het debat al uiting aan proberen te geven. De coalitiepartijen gunnen elkaar het licht in de ogen niet en ook het kabinet maakt een valse start. En nee, voorzitter, daar heb ik als fractievoorzitter van een oppositiepartij geen plezier in. Het beschadigt Nederland, het beschadigt de politiek en het beschadigt ons allemaal. Op de terugweg naar huis en de komende dagen zal ik nadenken over wat we hier nu gezien hebben. Uiteraard zal ik ook mijn eigen rol daarin doordenken.

Voorzitter. De belofte van het CDA om constructief oppositie te voeren blijft staan. Inhoudelijk moet het hoofdlijnenakkoord nog worden uitgewerkt in de komende twee maanden. Het CDA neemt de belofte van de minister-president om ook constructief met de oppositie samen te werken serieus. Ik hoop dan ook dat het kabinet gehoord heeft waar de wensen van de oppositiepartijen liggen en dat het daar in de zomer mee aan de slag gaat.

Voorzitter. Ik heb een punt gemaakt in het debat over de asielketen en de problemen in Ter Apel. Daarom dien ik daarover een motie in, om een uitspraak van de Kamer af te dwingen. In deze motie vraag ik het kabinet de Spreidingswet pas in te trekken als de asielketen beter op orde is. Daarmee zeg ik niet dat het CDA voorstander is van het intrekken van de Spreidingswet. De partijen die deze motie mede ondertekenen of die meestemmen, zeggen dat ook niet. Het CDA blijft voorstander van de Spreidingswet, maar we vinden het van goed bestuur getuigen om zorgvuldigheid boven snelheid te laten gaan. Daarom de volgende motie.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter. Tot slot nog dit. In mijn eerste termijn citeerde ik de joodse filosoof Levinas over het belang, de ander te zien. Jean-Paul Sartre schreef ooit: de hel, dat zijn de anderen. De Vlaamse psychiater Dirk De Wachter zei eens, in navolging van Levinas: de hel, dat is het gebrek aan anderen. Zonder de ander, zonder de hulp, liefde en troost van de ander, zijn we nergens. Dat is het mensbeeld van waaruit het CDA denkt en daarvanuit willen wij ook politiek bedrijven.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Omtzigt (NSC):

Dank u wel, voorzitter. Dank allereerst aan minister-president Schoof, die helder en to the point antwoord gaf op inhoudelijke vragen en duidelijk de rechtsstaatgrenzen markeert. Ik heb er vertrouwen in hoe hij dat doet. Maar als u vraagt of ik trots ben op deze Tweede Kamer vandaag, is het antwoord helaas nee. Ik denk niet dat wij dit land vandaag een dienst bewezen hebben. Wij bewijzen dit land een dienst op het moment dat wij duidelijk maken dat wij hier zijn voor allen die zich in Nederland bevinden, dat we recht staan voor onze grondrechten en wanneer wij in grote verscheidenheid werken aan oplossingen. Dan kunnen we snoeihard verschillen op de inhoud. Dat is echt geen enkel probleem en het hoort erbij. Maar het land heeft er alleen wat aan als dit leidt tot meer woningen of als dit leidt tot meer bestaanszekerheid. Maar dat deed het niet vandaag.

Dat geldt ook voor het kabinet. Ik verzoek het kabinet om hard te werken aan eenheid van kabinetsbeleid. Eenheid van kabinetsbeleid is geen abstract thema. Het mag keihard knetteren in het kabinet. Misschien heeft het dat de afgelopen jaren onvoldoende gedaan. Alles werd weggemasseerd. Maar alstublieft, premier en vicepremiers, als u een overleg heeft waarin het keihard knettert, moet dat niet tien minuten later in de krant staan. Dat kan leuk zijn, maar het betekent dat het onveilig wordt om in het kabinet echte problemen en echte meningsverschillen te overbruggen. Als u dat naar buiten laat lekken, heeft u de komende maanden grote problemen. U zult het binnenskamers met elkaar oneens móéten zijn, want het zijn vier totaal verschillende partijen. Maar u zult dat ook binnenskamers moeten houden. Dat heb ik ook zelf geleerd, zeg ik, door schade en schande gedurende deze formatie. Werk daaraan!

Ik onderstreep de woorden van de heer Bontenbal over een mensbeeld. Denk erover na of je een gemeenschappelijk beeld hebt van hoe je tegen burgers aankijkt. Daar is het misgegaan de afgelopen jaren. Het is geen weggegooide tijd om een keer een dag of twee te besteden aan vertrouwen in elkaar, een gemeenschappelijk mensbeeld, een gemeenschappelijke toekomstvisie en een communicatielijn naar buiten toe. Want de tweede reden waarom je je verdeeldheid niet op straat moet hebben, is dat je zelf de boodschap moet afgeven. We weten het nog uit de coronatijd: of je nou aanraadt om iets te doen of juist afraadt om iets te doen, je hebt als kabinet één boodschap naar buiten toe, alstublieft.

Voorzitter. Ik denk dat het tijd is dit goed te bekijken. Mijn fractie zal met voorstellen komen. Wij zullen met twintig Kamerleden, waaronder de vier nieuwe die vandaag geïnstalleerd zijn en die ik later vandaag ga uitleggen dat ik hoop dat we dit niet elke dag zo doen, keihard gaan werken aan initiatieven. Initiatieven om de wooncrisis op te lossen. Dat kan door een kamerverhuurregeling, maar het kan ook door te zorgen dat we in Brussel de regels weten te veranderen, zoals de minister-president toezegde, zodat ook middenhuurwoningen gebouwd kunnen worden door de woningbouwcorporaties. Elke oplossing op dat vlak is welkom.

Wij zullen komen met voorstellen voor bestaanszekerheid. Die zult u kunnen zien. Wij zullen ook zelf komen met voorstellen voor goed bestuur. We rekenen erop dat het kabinet met migratievoorstellen komt, maar zo nodig zullen wij ook zelf met voorstellen komen. Want vergeet bij migratie niet dat het niet enkel gaat om asielmigratie. Sterker nog, de arbeidsmigratie is een veel grotere stroom met veel grotere gevolgen. Ook de studiemigratie, met 40% van de eerstejaarsstudenten die uit het buitenland komt, is niet te onderschatten.

Voorzitter. Soms zie je uit naar recessen. Een reces kan ook een zekere vorm van bezinning geven voor iedereen die hier deelgenomen heeft. Dat zal ik ook op mijzelf en de fractie van Nieuw Sociaal Contract betrekken. Ik hoop dat wij hier na het reces allemaal met veel energie terugkomen, maar vooral met veel oog voor de problemen van Nederlanders. En ik hoop dat wij er keihard aan gaan werken om die op te lossen.

De heer Omtzigt (NSC):

Het AIVD-jaarverslag uit 2022, uit het stuk over rechts-extremisme: "Hun omvolkingscomplottheorie stelt dat die zogenaamde elite daaraan zou werken door middel van 'omvolking', vermenging of vervanging van 'het witte ras'. Hét instrument daarvoor zou het stimuleren zijn van massa-immigratie, vooral uit islamitische en Afrikaanse landen. Immigranten die in hun ogen gemiddeld meer kinderen zouden krijgen, en een lager IQ zouden hebben. Als dat de witte bevolking voldoende verzwakt of verdund zou hebben, zou 'de Joodse elite' die vervolgens makkelijker onder de duim kunnen krijgen." Ik had u beloofd voor te lezen hoe de AIVD dat beschreven heeft. Ik moet u zeggen dat ik de bijdrage van de heer Baudet in dit debat niet heb geschaard onder "oplossingsgericht voor de problemen van dit land", maar slechts onder "verwarring, vertwijfeling en verdeeldheid zaaien in dit land". Ik denk dat we daarmee moeten ophouden.

De heer Omtzigt (NSC):

Ik weet niet of ik moet lachen of huilen. Dit is het debat over de regeringsverklaring en het is werkelijk waar overal over gegaan, behalve over de regeringsverklaring. Alles wordt hier toegestaan. Er wordt hier niets vreemd aan de orde van de dag verklaard. Maar dit "zomaar een organisatie" noemen … De Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst is de dienst die ons veilig houdt van terroristische aanslagen en extremisme. Dat heeft de heer Schoof, die daar nog een korte tijd de scepter heeft gezwaaid, ook duidelijk gemaakt. Honderden Nederlandse mensen zijn uitgereisd naar ISIS-gebied. Als er één klein foutje was … Zie de laatste tweet van de heer Wilders. Die mensen hebben daar slaven gehad. Die hebben daar meegedaan aan genocide. En daar hebben we een organisatie die ons probeert te beschermen tegen aanslagen en tegen links- en rechts-extremisme. Dat "zomaar een organisatie" noemen, vind ik nogal wat, met dat jaarverslag. Zij doen een serieuze poging om dit land veilig te houden.

Twee. Als u hier een keer een discussie wilt hebben over de denkers achter Le Grand Remplacement ... Ik vind het allemaal best, maar ik vind het niet passen bij het debat van vandaag. Dat gaat ons niet verder helpen. Ik denk dat de Kamer, met ongeveer 147 leden, verrekte duidelijk is geweest dat we het hier niet over de omvolkingscomplottheorieën moeten hebben, zoals de AIVD heeft gezegd. Als u een debat over demografie wilt voeren: dat gaan we voeren; dat is ingepland. Volgens mij heeft de voorzitter dat tijdens de regeling van werkzaamheden ingepland, als ik het goed gehoord heb. Daar kunnen we het dus over hebben, maar niet over dit soort theorieën.

De heer Omtzigt (NSC):

Voorzitter. Een aantal jaren geleden lukte het nog om in debatten over de regeringsverklaring te spreken over de grote problemen van het land. Die kunnen zich bevinden in de zorg met het eigen risico. Die kunnen gaan over bestaanszekerheid. Ik kijk naar de linkerkant, waar mensen zitten die het willen hebben over het klimaat. De heer Baudet had een goed idee over bestuurlijke vernieuwing, over goed bestuur. De VVD had goede ideeën over het hier kunnen houden van ondernemers, zodat het hier goed blijft. De BBB heeft interessante ideeën over hoe we ervoor kunnen zorgen dat we ook in de toekomst voedselzekerheid kunnen garanderen met boeren en vissers. Mogen we het daar alsjeblieft over hebben? Ik ben anytime, of het nou overdag of 's nachts is, bereid om met elk van deze partijen — ik ben de SP of Volt niet vergeten — over dit soort zaken in debat te gaan. Maar alsjeblieft, mogen we het daar een beetje toe beperken?

Dank u wel, voorzitter.

De heer Dijk (SP):

Voorzitter. Ik begin even met een paar voorstellen om Nederland menselijker en socialer te maken.

De heer Dijk (SP):

Voorzitter. Dit land heeft onwijs veel problemen: de ellende in Groningen, waar ik zelf vandaan kom; de ellende van alle toeslagenouders, die nog steeds — ik kan het niet anders zeggen — diep in de shit zitten; de zorg waarin grote tekorten zijn, zoals ik vaker in debatten heb aangekaart; de armoede van 800.000 mensen die te weinig te eten hebben en niet rond kunnen komen; de mensen die iedere dag vroeg opstaan, die zware beroepen hebben en een regeling voor zware beroepen verdienen, wat nog steeds niet geregeld is, tot op de dag van vandaag. Wellicht hebben deze mensen de tijd gehad om naar dit slechte theater van vandaag te kijken. Die mensen zien dat. Ik heb de afgelopen maanden een tour gemaakt, een kroegentocht — ik zei al, ik houd van nachtwerk — en daarbij heb ik heel veel jongeren gesproken die zich onwijs veel zorgen maken over onze toekomst, die ontzettend betrokken zijn bij de politiek en de samenleving. Soms denk ik weleens als ik daar sta en met jongeren aan het praten ben: wat een verstandige jonge mensen hebben wij! Die zien dit. Ik heb vandaag heel vaak gezegd en ik ga het nu ook zeggen: die zien deze shitshow. En dat moet hun voorbode zijn? Het zou mij echt een lief ding waard zijn als al deze 150 mensen hier en de mensen in vak K … Ik denk dat ons land er beter uit zou zien als die jongeren hier zouden gaan zitten. Ik denk dat echt als ik met die jongeren in zo'n café aan het praten ben. Als ik naar vandaag kijk, dan denk ik dat zij ons land een stuk verder hadden gebracht.

Voorzitter. Er zijn ook een paar positieve dingen gebeurd vandaag. Het kan dus wel. Ik noem het streekziekenhuis in Heerlen en de oplossingen die daarvoor moeten komen. Ik heb de toezeggingen gehoord. Ik hoef daar geen motie voor in te dienen. Ik noem het debat met de heer Omtzigt over arbeidsongeschikten. Ik vond daarvan wel dat ik er een motie voor moest indienen, maar ik heb u gehoord. Ik heb ook gehoord dat u zich daarvoor blijft inzetten. Dat hebben we genoteerd. Ik heb met mevrouw Van der Plas een debat gehad over armoede en het terugbrengen van armoede onder kinderen. Ik geloof dat u zich daarvoor gaat inzetten.

Met de ChristenUnie doen we een voorstel via een eerder aangehouden motie voor meerdere gebieden, steden in het land met achterstellingen in wijken en buurten. We hebben het vandaag en gisteren ook gehad over de staat van sommige buurten en wijken waar kinderen opgroeien. Daar is zo'n grote achterstelling dat er fors in geïnvesteerd moet worden. Daar is een programma voor: het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid. Er zijn veel stadsdelen die een opknapbeurt verdienen, maar waarvan de centen niet geregeld zijn voor de toekomst.

Voorzitter. Tot slot toch een vraag aan de heer Schoof. Want ik heb het net een "poppenkast" en een "shitshow" genoemd. Dat zijn niet de mooiste woorden, maar ik meen ze wel. Wat vindt u er eigenlijk van? Wat vond u eigenlijk van gisteren en vandaag en wat doet dit met uw opdracht? Wat hadden u en uw kabinetsleden beter kunnen doen?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Voorzitter, dank u wel. Ik wil allereerst nogmaals mijn felicitaties overbrengen aan veertien nieuwe Kamerleden, die hier vandaag voor het eerst in hun bankjes hebben gezeten. Zij moeten echt denken: wat heb ik gedaan; wat gaat hier gebeuren? Ik kan die mensen geruststellen: mijn allereerste debat was het 1 april-debat. Dat was het debat over de "functie elders". Het is wel fijn als je zo'n debat meemaakt. Dan heb je namelijk al zo veel gehad dat eigenlijk elk debat daarna wel meevalt. Even positief denken dus.

Ik weet nog heel goed dat de heer Klaver, die ik overigens ook wil feliciteren met de geboorte van zijn zoon — klavertje vier, begreep ik uit de krant — tegen mij zei: Caroline en Henk, dit gaat niet altijd zo hoor; dit soort debatten hebben we normaal gesproken één keer in het jaar of zo. Nou, ik kan mij herinneren dat er wel gewoon echt vier keer per maand of zo gekke debatten waren. Maar we hebben hier ook echt goede en hele leuke debatten. Die heb je hier ook gezien. Het is hier ook wél over de inhoud gegaan. Alleen, het was af en toe niet fraai. Daar heb ik daarstraks wat over gezegd, wat ik niet hoef te herhalen.

Voorzitter. Ik wil een ontzettend groot compliment geven aan de heer Schoof, de minister-president. Hij is nu twee dagen hier. Hij komt niet uit een politieke omgeving. Het is eigenlijk de eerste keer dat hij echt politiek actief is. Ik vind dat de minister-president het fantastisch heeft gedaan. Hij was standvastig en rustig, is goed in debat gegaan en heeft steeds weer antwoord gegeven, en dat in twee knotsgekke dagen. Dat vind ik echt een enorm compliment waard. Dat geeft mij nog meer vertrouwen in deze minister-president en hoe hij dit kabinet gaat leiden.

Voorzitter. Straks krijgen we een nieuw seizoen. Ik wil graag in het nieuwe politieke seizoen samen met alle andere mensen hier in de Kamer en alle andere partijen strijden voor een beter Nederland. Ik wil graag goede debatten hebben, waarin we vechten voor de samenleving en niet steeds met elkaar.

Verder wil ik iedereen hier in de Kamer en de mensen in het kabinet vooral rust toewensen, voor zover de mensen in het kabinet daaraan toekomen, want die moeten toch wel hard aan de bak. Ik wil iedereen rust toewensen om het stof even te laten neerdalen van niet alleen deze knotsgekke dagen, maar ook van een knotsgek jaar. Vorig jaar viel het kabinet en eigenlijk zat iedereen vanaf toen alleen maar in de rollercoaster van campagne, verkiezingen en formatie. Uiteindelijk leidde dat tot dit. Dus mensen, pak je rust. Laat het stof even neerdalen. Reflecteer vooral ook even op jezelf. Dan hoop ik vooral iedereen in hele goede gezondheid terug te zien. Dat is het allerbelangrijkste in het leven. Als je gezond bent, dan komt geluk vanzelf. Geniet ook van de tijd met je geliefden, met je familie en met je vrienden. Dat wens ik ook de mensen in Nederland en uiteraard hier op de tribune van harte toe.

Dan wil ik afsluiten met een woord van dank, in eerste instantie aan onze beleidsmedewerkers. Die hebben dit jaar keihard gewerkt en gekke toestanden meegemaakt. Ze hebben knetterhard gewerkt. Maar ook dank aan de staf van de Tweede Kamer, uiteraard aan de bodes, aan al het andere personeel in de Kamer, de beveiligers, iedereen die ons het mogelijk maakt hier te werken. Ook hun wens ik rust en een goede vakantie toe. Ik wil eigenlijk afsluiten met het bedanken van de politiemensen. Die zijn niet altijd zichtbaar voor iedereen, maar waken hier elke dag over uw en onze veiligheid. Daarmee wil ik dit betoog afsluiten. Ik wens iedereen een hele, hele fijne vakantie toe.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Wat zegt u?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel. Dan heb ik nog 20 seconden voor één kleine motie. Die luidt als volgt.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Deze motie dien ik uiteraard in na het kleine debatje dat ik met de minister-president had over dit onderwerp.

Dank u wel. Doei!

De heer Van Baarle (DENK):

Dank, voorzitter. We waren vandaag getuige ... Als ik even mag, lieve collega's. Ik kan begrijpen dat niet iedereen aan de rechterkant graag naar me luistert, maar het hoort bij het debat. We waren vandaag getuige van een dieptepunt in onze parlementaire geschiedenis. Met dit kabinet is twintig jaar aan haat, aan discriminatie die door de PVV is geuit, normaal gemaakt door dit kabinet en deze coalitie. Dat is een historische fout. Het maakt het nog erger dat er ook bewindspersonen in dit kabinet zitten die de meest verschrikkelijke uitspraken hebben gedaan in het verleden en die op hun eerste dag giftige uitingen deden over vrouwen met een hoofddoek. Van al die uitspraken en van die uitingen is geen afstand genomen. Er is niet genormeerd door de hoeder van dit kabinet. Er is niet genormeerd door de heer Schoof. Ook door hem is er geen afstand genomen van giftige en discriminerende uitspraken. Het bleef bij het uiten van algemeenheden. Dat is niet iemand die staat voor alle Nederlanders.

We waren getuige van enorm amateurisme met getweet, waardoor tijdens het eerste debat van deze premier het gezag van deze premier werd ondermijnd door zijn eerste vicepremier. Het is het normaliseren van haat, het is schrikbarend amateurisme.

Voorzitter. Daarom kan ik niet anders dan de volgende motie indienen.

De heer Van Baarle (DENK):

Deze motie is mede ingediend door mevrouw Ouwehand.

Dank, voorzitter.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Voorzitter, dank u wel. Wat kijkt u mij indringend aan.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

O, dat doet u altijd. Goed zo, voorzitter.

Voorzitter. We hebben vandaag geen fraai schouwspel gezien. Maar ik zou tegen iedereen die dit kabinet aan een meerderheid heeft geholpen, willen zeggen: wat had je dan gedacht? Natuurlijk is het kwalijk dat er een instabiel kabinet lijkt te zitten, dat het nogal een experiment is en dat het gezag van de premier vandaag al is ondermijnd. Maar dat valt allemaal in het niet bij het fundamentele bezwaar dat een kabinet aan de macht is gekomen dat een rechtstreekse ondermijning van onze rechtsstaat in zich houdt.

Het is ondermijning van onze rechtsstaat. Het gaat over het schenden van de beginselen van artikel 1 van de Grondwet. Je kan niet een kabinet vormen als je niet volmondig, ruimhartig, met alles wat je in je hebt, naar die bepalingen in de Grondwet leeft. Je kan niet een kabinet vormen door te beginnen met het ter discussie stellen van de beginselen van onze democratische rechtsstaat en die te reduceren tot een politieke mening, iets waarover je kan onderhandelen. We zeiden het al tegen Rutte: "je voldoet niet aan de randvoorwaarden". En dat geldt voor dit kabinet al helemaal.

Wat we hebben gezien, is dat Yeşilgöz en Omtzigt Wilders totaal niet aankunnen. Ze kunnen Wilders totaal niet aan en vandaag is gebleken dat dat ook geldt voor de premier. De Partij voor de Vrijheid is in het centrum van de macht geholpen en Wilders kan van twee walletjes eten, want hij blijft doen wat hij doet. Dat zegt hij en dat weten we. Dat weten we.

We hebben gezien dat de feitenvrije ophitspolitiek, de zondebokpolitiek, de radicaal-rechtse strategieën, de populistische strategieën vandaag volop op de Kamer zijn losgelaten; jij-bakken, het slachtoffer uithangen. Het is geloof ik nu alweer de schuld van de oppositie dat het totale chaos was vandaag. Ja, wat denk je, als je zo'n kabinet aan de macht helpt?

Voorzitter. Dit land heeft een kabinet nodig waar Nederland vertrouwen in kan hebben. En dat begint bij handelen vanuit onze rechtsstatelijke beginselen. Dat begint bij respecteren dat iedereen gelijk is in Nederland en ook bij het uitvoeren van gerechtelijke uitspraken; over natuur, over klimaat. En niet door daar als antwoord op te geven dat je de toegang tot de rechter dan maar inperkt. Dat je zegt: weet je wat, die demonstranten zijn lastig, die gaan we inperken. Dat je allerlei plannen opschrijft in je hoofdlijnenakkoord waarvan alle juristen zeggen: dit gaat over de randen van de wet. Dit toch proberen en de problemen in de samenleving kieperen is onverantwoord en een levensgevaarlijk politiek experiment. Dus dit kabinet verdient niet het vertrouwen van de Kamer. Ik kijk nog één keer naar de heer Omtzigt. Doe het niet!

Dank u wel.

De heer Baudet (FVD):

Dank u wel, voorzitter. In mijn eerste termijn heb ik gezegd dat wij als Forum voor Democratie zullen proberen om constructief en inhoudelijk oppositie te voeren. We voelen ons in principe verwant aan de politieke kleur van dit kabinet, maar we zien onze eigen ideeën er vooralsnog onvoldoende in terug, dus we gaan proberen het de goede kant op te duwen. Met die intentie heb ik ook interrupties gepleegd en deelgenomen aan het debat van vandaag.

In aanvulling op mijn eerdere bijdrage heb ik de volgende drie moties.

De heer Baudet (FVD):

Dank u wel. De tweede motie.

De heer Baudet (FVD):

Dank u wel. En mijn derde motie.

De heer Baudet (FVD):

Rest mij in weerwil van de enkele ketelmuziek en dingen die over en weer werden gewisseld, dit kabinet het allerbeste te wensen. De nieuwe premier zei het helemaal aan het begin van dit twee dagen durende debat: wacht op onze daden. Dat zullen wij doen met een positieve grondhouding.

Wij wensen u allen een prachtig reces toe.

Dank u wel.

De heer Stoffer (SGP):

Voorzitter. Een baken van rust in woelige baren: daar moest ik vandaag af en toe aan denken als ik onze premier hier in de Kamer zag staan. Waardering voor de wijze waarop u in debat bent gegaan met de Kamer en veel dank voor de wijze waarop u bent ingegaan op de vraagstukken die wij als SGP aan u hebben voorgelegd.

Voorzitter. Ik wil er een paar langslopen. Ik denk dat het kabinet wel doorheeft dat het voor de SGP de hoogste prioriteit heeft om nu echt concrete maatregelen te treffen tegen de kloof tussen de een- en tweeverdieners. Dat is heel goed voor gezinnen in ons land. Ik ga ervan uit dat we na de zomer wat dat betreft een serieus antwoord krijgen.

Voorzitter. Gelijk erachteraan: de giftenaftrek. Ik hoop dat het kabinet daar van de zomer goed naar wil kijken en ook wil bekijken wat de effecten in de samenleving zijn als je de bezuiniging die nu wordt voorgesteld, compleet doorvoert. Ik zou graag zien dat we daar wat aan gaan doen.

Voorzitter. Ik ben natuurlijk teleurgesteld nu we niet direct een gezinsnota gaan maken, maar ik hoop dat bij het regeerprogramma dat wordt gemaakt, nadrukkelijk bekeken zal worden wat voor gezinnen gedaan kan worden. En als ik de mensen zo zie zitten, heb ik daar eigenlijk ook best vertrouwen in. Maar hoe dan ook, ik kom bij de Algemene Politieke Beschouwingen erop terug en ik hoop dat ik u dan ook zover krijg dat we die gezinsnota — die zou het vorige kabinet gaan maken, maar dat is in de korte tijd niet gelukt — wel echt met elkaar gaan maken.

Voorzitter. Het laatste ding dat ik aan wil stippen, is 7 oktober. Het kabinet gaat overwegen of en hoe daar passende aandacht aan gegeven kan worden. Ik zou zeggen: doet u het alstublieft, vooral ook voor onze Nederlandse joodse landgenoten.

Voorzitter, tot slot, want ik heb geen moties. Ik wens iedereen een heel goed reces. Ik hoop dat het voor ons allen ook een tijd van inkeer en bezinning zal zijn. Ik wens het kabinet in de komende periode veel wijsheid en inzicht toe bij het maken van het regeerprogram, bij de begrotingen die opgesteld moeten worden, bij het Belastingplan dat gemaakt gaat worden. En laten we alsjeblieft met elkaar niet vergeten dat in Nederland de boeren en vissers oplossingen nodig hebben, dat er woningen gebouwd moeten worden, dat de zorg en het onderwijs oplossingen nodig hebben en dat de migratieproblematiek nu echt aangepakt moet worden. Laten we voor die concrete zaken met elkaar aan de slag gaan. Ik wens u in ieder geval alle goeds daarbij. Als u met goede plannen komt, kunt u ook op een uitgestoken hand van de SGP wat dat betreft rekenen.

Hartelijk dank. Tot zover.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter, dank u wel. Ja, wat heeft Nederland nodig? Volgens mij een overheid die betrouwbaar is, die recht doet aan mensen, mensen ziet staan, en die vrede zoekt in allerlei handelen en spreken. Daarvoor is er heel veel werk aan de winkel. Zo begon ik gisteren, en ik blijf dat onderstrepen. En dan proef ik wel het contrast met dit debat, want het is veel gegaan over uitspraken, over tweets. Ik dacht dat we hier een debat zouden voeren met de minister-president, voorgesteld namens vier partijen, maar soms dacht ik dat het de premier was van geen van die partijen. Ik wil mijn respect en complimenten uitspreken voor hoe de heer Schoof, de nieuwe minister-president, dit debat heeft gedaan. En ik wil hem aanmoedigen om rechtsstatelijk leiderschap, op al die momenten dat dat nodig is, te tonen en te blijven tonen.

En ja, ik heb het gehad over het hoofdlijnenakkoord, waar goede dingen in staan, waar dingen in staan die verbetering behoeven en waar dingen in staan waar we op zullen botsen. Een van de dingen die ik mis, een van de witte vlekken die echt geen zwart gat moet worden, is de samenleving. Want hoe mensen samenleven, dat bepaalt ons land. Ik ben blij met de toezegging van de minister-president om juist op dit punt met een uitwerking te komen in september.

Een van de andere zaken waarop we in september terug zullen komen, is die giftenaftrek, die samenlevingsboete die helaas in dit hoofdlijnenakkoord staat, waarvoor ik echt heel veel oplossingen zie om tot iets beters te komen. En ja, ik sluit mij aan bij de heer Stoffer als het gaat om de gezinnen en de families, want die bouwen ons land.

Voorzitter. De minister-president heeft ook een toezegging gedaan als het gaat om de medische ethiek. Het aantal abortussen moet omlaag, juist om te zorgen dat vrouwen zich in vrijheid en veiligheid gesteund weten om ook de keuze te maken om elk leven juist de waarde te geven die het toekomt.

Ik had verwacht dat dit debat veel zou gaan over bestaanszekerheid, over de aanpak van armoede, over de vereenvoudiging van het toeslagenstelsel, iets wat broodnodig is. We hebben erover van gedachten gewisseld. Ik heb een aantal handreikingen gezien. Dat is de reden waarom we onze motie, die ik eerder heb aangehouden, nu in stemming zullen brengen, om dat toeslagenstelsel te vereenvoudigen. Want wat is het belangrijk dat armoede niet alleen incidenteel, dus een paar jaar, wordt aangepakt, maar structureel.

En als het gaat over het asielbeleid: maak alsjeblieft van het strengste asielbeleid dat u van plan bent te gaan maken, niet het domste asielbeleid ooit. Dus houd die Spreidingswet overeind, omdat je anders een opvangcrisis hebt.

Ik heb de toezeggingen gehoord over de regio, de commissie-Van Geel en Nij begun, waarbij wij echt zeggen: Groningen voorop, Groningers boven gas.

Nog een korte terugblik, voorzitter. Ik wist dat er een extraparlementair kabinet was voorgesteld. Laat dat alsjeblieft geen X'tra parlementair kabinet zijn, waar X regeert. Knoop deze waarschuwing in je oren. Stop met schelden. En ik zou willen zeggen tot degenen die daar het drukst mee waren: "Echt, je politieke puberteit is vandaag voorbij. Kies voor ons land. Neem je verantwoordelijkheid." Want het is van de zotte dat ik hier samen met de heer Bontenbal nota bene de premier in eerste instantie stond te verdedigen. Hij stond alleen, wij moesten naar voren komen. Dat kan niet het geval zijn. Dus aan de vier coalitiepartijen zou ik willen zeggen: "De tijd van ongelukken, de tijd van onverantwoordelijkheid, dat is voorbij. Jullie hebben heel vertrouwen van de kiezers gekregen. Doe er wat mee. Ga verstandig aan de slag." En aan het kabinet: "Jullie zijn dienaren van de Kroon. En dat is van het hele land, niet van welke partijleider die hier zit dan ook. Spreek met één mond, die het land, die zo veel mensen die veel van jullie verwachten, vooruit gaat helpen." Tegen de minister-president zou ik willen zeggen: "Het is soms eenzaam, maar u bent niet alleen. Dat hebben velen voor u ervaren, en ik mag hopen dat u dat ook ervaart." Want ik ben er trots op dat wij elke dag in ons land wakker worden in een democratische rechtsstaat waar je vrij bent, waar je mag geloven wat je wilt, waar je in vrede van mening mag verschillen en toch samen problemen op kunt lossen. Zo hebben we dijken gebouwd en zo is dit land opgebouwd. Elke dag komen hier schoolklassen om te zien wat die democratische rechtsstaat is, hoe wij hier samenleven. Zullen we dan het goede voorbeeld geven? We kunnen dit beter.

Dank u wel.

De heer Dassen (Volt):

Dank, voorzitter. Vandaag is toch een parlementair dieptepunt: een premier die op de eerste dag ondermijnd wordt door een kinderachtige tweet van zijn vicepremier. Maar ik zie vandaag ook de goede intenties van de nieuwe premier en ik geloof die ook. Maar met alleen goede intenties komt dit kabinet er niet. Hij zal een grens moeten trekken en hij zal moeten normeren, maar dat heb ik vandaag nog onvoldoende gezien. Met het oog op eenheid van het kabinetsbeleid hoop ik oprecht dat mevrouw Agema tot inkeer komt en haar tweet alsnog verwijdert. Nederlanders verdienen namelijk een volwassen en verantwoord landsbestuur, niet deze chaos, niet al op dag één deze ruzie.

Met alle uitdagingen waar we voor staan, met een oorlog op het continent, met een wereld die steeds onveiliger wordt, moeten mensen het vertrouwen hebben dat het landsbestuur er voor hen zal zijn, er voor iedereen zal zijn. Dat hebben we vandaag nog niet gezien. We zijn in Nederland tot zoveel meer in staat dan wat deze coalitie ons voorhoudt. Daar waar deze coalitie duikt voor de toekomst, moeten we haar juist bij de hoorns grijpen: door te investeren in verbeeldingskracht middels onze cultuur, door de meest innovatieve economie ter wereld neer te zetten om onze welvaart te vergroten en om te zorgen dat we de armoede verkleinen, door in onderwijs te investeren en klimaatverandering meer te bestrijden dan we tot nu toe hebben gedaan. Dat doen we met een blik naar buiten, een vizier op de toekomst en samen met 450 miljoen Europeanen. Ik hoop dat de nieuwe minister-president daarmee aan de slag gaat.

De komende tijd zal een regeerprogram geschreven worden. Daarvoor heb ik de volgende motie.

De heer Dassen (Volt):

Dan mijn tweede en laatste motie, samen met de heer Jetten, over de schoolmaaltijden, waar nu al 350.000 kinderen gebruik van maken.

De heer Dassen (Volt):

Dank u wel, voorzitter.

De heer Eerdmans (JA21):

Voorzitter, dank u wel. Ook van mijn kant waardering voor de minister-president en het hele vak K voor hun aanwezigheid bij het totale debat. Er is heel veel werk aan de winkel. Er zal denk ik veel tijd moeten worden gestoken in aandacht voor elkaar, ook in de coalitie. Als je dit van buitenaf bekijkt, denk je niet: dit gaat 'm vier jaar worden.

Het probleem is niet dat wij te veel op Twitter zitten. Het probleem is dat wij Twitter geworden zijn. Wie het hardste gilt, is de baas. Wie het lelijkste twittert of x't is degene om wie het gaat. Ophef, persoonlijke aanvallen: dit alles voedt volgens mij wantrouwen. De mensen haken af. Ik wou dat de heer Jetten ook eens zei, tegen DENK in dit geval: kijk eens in de ogen van de heer Wilders of iemand anders van de rechterflank, die weer voor racist, nazi of fascist wordt uitgemaakt. Zeg dat eens tegen de heer Van Baarle, want dat is net zo goed een schandalige opmerking, maar dat hoor ik niet.

Ik hoop dus dat ook links na vandaag het kabinet kan gaan beoordelen op zijn daden en toekomstige uitspraken, in plaats van te blijven hangen in het verleden en krassen op oude tweets, al dan niet uit hun verband getrokken.

Voor de coalitie is er veel werk aan de winkel, denk ik, maar ik concludeer dus ook dat links met zichzelf aan de slag moet. Probeer beleid bij te sturen in plaats van theater te maken.

Op de inhoud: JA21 gaat kritisch dit kabinet volgen op onze hoofdprioriteiten: veiligheid, asiel en koopkracht. Ik zei het al eerder: ik schrijf graag mee met het regeerprogramma. Daarvoor een eerste aanzet, voorzitter: één motie van mijn kant.

De heer Eerdmans (JA21):

Dank u wel.

De voorzitter:

Ik geef graag het woord aan de minister-president voor zijn bijdrage in tweede termijn.

Minister Schoof:

Voorzitter, dank. Ik zou graag nog drie vragen willen beantwoorden waarvan ik in de eerste termijn heb gezegd dat ik erop terug zou komen. Daarna zal ik de moties appreciëren, voor zover dat aan mij is. Daarna zou ik graag de ruimte willen hebben voor een kort slotwoord.

De eerste van die drie vragen is een vraag van de heer Eerdmans. Daar zou ik op terugkomen. Ik noem hem maar de 300 miljardvraag. Het antwoord luidt: ja, we gaan door met het verduurzamen van de gebouwde omgeving. Ja, door woningen van het gas af te halen. Die zorgen nu nog voor bijna een kwart van het gasverbruik. Door woningen van het gas af te halen wordt Nederland minder afhankelijk van het buitenland en krijgen mensen meer grip op hun energierekening. Uiteraard ziet dit kabinet ook dat het een ingrijpende operatie is die elke stad, elke wijk raakt. Daarom zal het kabinet deze transitie op een verstandige en uitvoerbare manier voortzetten. Daarbij is het goed om te benoemen dat de kosten per woningtype sterk verschillen. Daarom herkende ik het bedrag van de 300 miljard die de heer Eerdmans noemde ook niet. De Kamer heeft onlangs een brief ontvangen over de voortgang van de verduurzaming van de gebouwde omgeving. Naar aanleiding daarvan kunt u het debat aangaan met de minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.

Mevrouw Ouwehand heeft nog twee antwoorden van mij tegoed. Zij stelde dat Israël eind vorige maand 1.270 hectare grond op de Westelijke Jordaanoever geannexeerd zou hebben. Ze vroeg mij of het kabinet vindt dat de sanctielijst vanwege kolonisatie moet worden uitgebreid. Dat zijn zorgwekkende berichten. De Israëlische nederzettingenpolitiek druist in tegen een duurzame tweestatenoplossing. Dit heeft Nederland altijd uitgedragen, direct richting Israël en in EU-verband, en zal dit blijven doen. Sancties tegen Israël zijn echter niet effectief en worden niet als de weg vooruit gezien.

Dan de vraag over de 200 miljoen voor kennis over en bewustwording van het slavernijverleden. Er is meerjarig geld beschikbaar op de BZK-begroting voor kennis en bewustwording slavernijverleden. De Kamer heeft daarmee ingestemd. Dat gaan we niet veranderen.

Dan zou ik graag overgaan naar de moties.

Minister Schoof:

Ik heb in overleg met de minister van Buitenlandse Zaken gezegd wat ik heb gezegd. Het antwoord luidt: sancties tegen Israël zijn echter niet effectief en worden niet als de weg vooruit gezien.

Minister Schoof:

Volgens mij heb ik gezegd dat het inderdaad zorgwekkende berichten zijn en dat de Israëlische nederzettingenpolitiek indruist tegen een duurzame tweestatenoplossing.

Minister Schoof:

Dat is alles wat ik er op dit moment over wil en kan zeggen.

Voorzitter. De moties. De motie op stuk nr. 74 over het verhogen van het minimumloon. Ik meld u meteen dat ik bij een fors aantal moties steeds terug zal verwijzen naar dezelfde financiële argumentatie. Die zal ik niet telkenmale herhalen. Ik zal het u ook niet aandoen om nu meteen al die moties op te noemen. Ik zal het dus meteen zeggen bij elke motie. Er zijn door de Kamer verschillende moties ingediend met financiële consequenties. Ik luister goed naar wat u vandaag zegt en opmerkt. Dat zal ik meenemen naar een integrale afweging in augustus, maar ik ga er nu niet op vooruitlopen. Tegelijkertijd moeten ambities uit het hoofdlijnenakkoord wel gedekt worden. Tegenover elke plus moet een min staan. We willen geen rekeningen doorschuiven. Daarom is onze appreciatie: ontraden.

Dan de motie op stuk nr. 75 van de heer Timmermans over chronisch zieken. Voor deze motie geldt dezelfde argumentatie.

De motie op stuk nr. 76 van de heer Timmermans behoeft geen appreciatie van de zijde van het kabinet.

De motie op stuk nr. 77 behoeft die ook niet.

Dan de motie op stuk nr. 78 over de uitwerking van het hoofdlijnenakkoord en een btw-tarief van 9% op boeken, kranten en tijdschriften. Ik verwijs ook hier naar de algemene financiële argumentatie.

De motie op stuk nr. 79 van de heer Jetten. Hiervoor geldt dezelfde financiële argumentatie.

De motie op stuk nr. 80 over het intrekken van de Spreidingswet: ontraden. Ik verwijs hierbij naar het debat en de opmerkingen die ik daarbij gemaakt.

De motie op stuk nr. 81 over het af laten nemen van kinderarmoede. Deze motie is sympathiek, maar om dezelfde financiële redenen is zij ontraden.

Minister Schoof:

Ik heb eerder in het debat aangegeven dat we het zorgvuldig zullen doen, ook in relatie tot de crisiswet. De druk op Ter Apel staat overigens los van de Spreidingswet. Daarom heb ik verwezen naar wat we daarover in het debat hebben gezegd. Ik heb ook in het debat gezegd dat ik reken op de medewerking van gemeenten, zodat we er met elkaar op vrijwillige basis uit kunnen komen. Maar de Spreidingswet intrekken staat in het hoofdlijnenakkoord en dat zullen we buitengewoon zorgvuldig doen.

Dan de motie op stuk nr. 82 over het niet verder bezuinigen op publieke diensten: ontraden, met dezelfde financiële argumentatie.

De motie op stuk nr. 83 over het niet bezuinigen op de zorg: ontraden, met dezelfde financiële argumentatie.

Dan de motie op stuk nr. 84 van de heer Dijk. Ik hoef over deze motie niets te zeggen, want het is een spreekt-uitmotie.

De motie op stuk nr. 85 over het niet verhogen van de btw: ontraden, met dezelfde financiële argumentatie.

De motie op stuk nr. 86 over de NAVO-top krijgt oordeel Kamer, als ik die zo mag interpreteren dat het een inspanningsverplichting betreft die wij zeer serieus zullen nemen.

Dan de motie op stuk nr. 87. Deze motie behoeft geen appreciatie van de zijde van het kabinet.

De motie op stuk nr. 88 over de remigratie-uitkering: ontraden. Het kabinet staat voor iedereen in Nederland en ziet geen zin of noodzaak om mensen die deel willen uitmaken van de samenleving te stimuleren het land te verlaten.

De motie op stuk nr. 89 over een onderzoek naar de rekenafstand voor 130 kilometer: ontraden. Onderzoek is niet nodig. Eerder heeft ook de Raad van State geoordeeld dat 25 kilometer een juiste wetenschappelijke onderbouwde grens is.

De motie op stuk nr. 90 over het opnieuw laten solliciteren van de secretarissen-generaal en directeuren-generaal: ontraden, met verwijzing naar het debat.

De motie op stuk nr. 91 over het toevoegen van een lobbyparagraaf aan het regeerprogramma krijgt oordeel Kamer, als ik die zo mag lezen dat het gaat over de belangrijkste gesprekspartners, bijvoorbeeld met de decentrale overheden en de publieke dienstverleners, maar ongetwijfeld nog meer. Als u letterlijk een lobbyparagraaf wilt hebben met alle voorwaarden die in de motie staan, zal ik de motie moeten ontraden.

Minister Schoof:

Dan laat ik 'm oordeel Kamer, met een verwijzing naar het debat.

De motie op stuk nr. 92 ging over schoolmaaltijden waarborgen in het regeerprogramma. Om dezelfde financiële redenen ontraden.

Dan de motie op stuk nr. 93 over het verdeelbesluit niet bij gemeenten laten die niet willen. Ontraden. De wet geldt. Ik loop niet vooruit op stappen op grond van de wet onder het motto "als dan".

Voorzitter. Daarmee kom ik ... O, ik moest herinnerd worden aan een belangrijke motie van mevrouw Bikker. Althans, een motie die zij al langere tijd geleden heeft ingediend. Ik had zowel ter rechter- als ter linkerzijde gevraagd om mij daaraan te herinneren, omdat ik wist dat ik die motie ging vergeten. Dat is niet omdat ze niet belangrijk is, maar omdat ze niet helemaal van het juiste papiertje was voorzien. Zo simpel was het. Dat betreft de aangehouden motie toeslagen belastingstelsel. Daarover laat ik het oordeel aan de Kamer. Dat lijkt me de enige juiste manier om daarmee om te gaan. Ik heb bovendien in het debat al aangegeven dat het langetermijnperspectief wat betreft het kabinet nadrukkelijk aanwezig is.

Minister Schoof:

Voorzitter. Vandaag en gisteren heeft mijn kabinet het eerste Kamerdebat gevoerd, het debat over de regeringsverklaring, hoewel het daar niet altijd over ging. Het lid Dijk van de SP vroeg mij wat ik zelf van de afgelopen twee dagen vond. Ik denk dat we kunnen constateren dat het zowel voor mij als voor de Tweede Kamer even wennen was.

Het is ook wennen dat een kabinet aantreedt met partijen met een stevig politiek profiel en een minister-president die niet aan een van die partijen verbonden is, maar die namens die vier partijen gevraagd is. Dat leidt tot debat in de Tweede Kamer, zoals we ook vandaag hebben gezien. Ook leidt het, zo heb ik gesignaleerd, tot hoge verwachtingen van de minister-president. Ik loop daar niet voor weg, zeg ik met nadruk.

Ik zie gelukkig ook veel continuïteit en gezamenlijke kansen. Ik ben en blijf wat dat betreft een optimist. In Nederland werken we altijd met coalitiepartijen die elkaar nodig hebben om tot een meerderheid te komen, en een kabinet dat op die meerderheid rust. Daarnaast, ook heel erg in het belang van de Nederlandse traditie, is er een uitgestoken hand naar de oppositie. Uiteindelijk zullen we het in het land én in deze zaal met elkaar moeten doen. Ik ben ervan overtuigd dat we zaken met elkaar kunnen doen, uiteindelijk om Nederland beter te maken.

De kop is eraf, en nu aan de slag. Dat is wat de mensen in het land van ons vragen en mogen verwachten. De komende jaren zal het kabinet aan de slag gaan voor alle Nederlanders. Ik weet als marathonloper dat er op de route altijd momenten zullen komen dat het moeilijker gaat. Ik geef zonder meer toe: die verwacht je niet op de eerste kilometer. Ik weet ook dat volhouden je bij de finish brengt. Vanuit die gedachte gaan we aan de slag om te doen wat nodig is om dat wat soms veel te lang niet goed is gegaan in ons land beter te maken. Ik spreek de verwachting uit dat wij met elkaar in gesprek blijven, als kabinet en parlement. Ik wens iedereen in dat opzicht een mooie zomer en ook, ik kan bijna niet anders, een mooie sportzomer.

Dank u wel.

Minister Schoof:

Ik gun het mijn minister van harte!

Minister Schoof:

Dank u.

De voorzitter:

Aan de orde is het debat over het mestbeleid. Een hartelijk woord van welkom aan onze nieuwe minister. Fijn dat u bij ons bent. Leuk om u hier te zien in vak K. Nu heeft u vak K eindelijk eens helemaal voor uzelf. U bent ook de eerste minister van dit kabinet die hier een debat mag voeren. Dat is een hele eer voor u.

We hebben tien deelnemers aan dit debat en ik geef graag het woord aan mevrouw Bromet van de fractie van GroenLinks-PvdA als eerste spreker van de zijde van de Kamer. Zij heeft zoals iedereen twee minuten spreektijd. Het woord is aan haar.

Mevrouw Bromet (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Het was eigenlijk best bijzonder de afgelopen dagen. Terwijl er hier een debat gevoerd werd, hadden wij allerlei strubbelingen rond het mestdebat. Allereerst om het op de agenda te krijgen, maar vandaag hebben we eigenlijk de hele middag een goed, inhoudelijk debat met elkaar gevoerd over het mestbeleid en de crisis die er is in Nederland. Wat mij wel opviel, was dat er breed draagvlak is voor allerlei maatregelen om de crisis te beteugelen, maar dat het BBB-smaldeel daar nog niet zo in gelooft en dat ook de minister nog heel afwachtend is. Dat snap ik, want zij is net nieuw en moet op het ministerie nog praten met de ambtenaren. Maar ik zou haar wel een waarschuwing willen meegeven. Ik begon vandaag met de geschiedenis van het mestprobleem. Ik zei dat wij in de verkiezingsprogramma's van PvdA en GroenLinks al tientallen jaren geleden waarschuwden voor deze crisis en dat nu 7.000 tot 12.000 boeren nog dit jaar failliet dreigen te gaan omdat er altijd is weggekeken van het mestprobleem.

De minister deed het een beetje voorkomen alsof zij kon kiezen uit de plannen van Adema om te kijken wat het beste gaat werken. Ik zou tegen de minister willen zeggen: het plan-Adema is niet eens genoeg om straks alle boeren te dwingen vee in te leveren, dus doe nou alles wat er kan om die generieke korting, waarbij alle boeren straks vee moeten inleveren om deze mestcrisis op te lossen, zo veel mogelijk te voorkomen. Doe dat niet alleen voor de boeren zelf, maar allereerst natuurlijk ook voor hetgeen waarvoor ik de politiek in ben gegaan, namelijk natuur, milieu en de waterkwaliteit. We hebben in 2000 afgesproken dat de waterkwaliteit op orde zou zijn in Nederland, maar slechts 1% van de wateren is op orde. Het is een mooie opdracht voor deze minister om de komende twee jaar die goede waterkwaliteit van de andere 99% te regelen. Vooralsnog gaan wij dat met goede moed volgen.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Dank u wel, voorzitter. Door de 500 miljoen dieren die we in Nederland fokken, gebruiken en doden, verdrinkt Nederland in mest. Door het enorme mestoverschot, 400.000 overvolle vrachtwagens, gaat het slecht met onze water- en bodemkwaliteit. De schade voor de natuur is zo groot dat we inmiddels bijna te weinig bestuivers zoals bijen hebben om straks voldoende voedsel te kunnen produceren.

Boeren en dieren zijn slachtoffer geworden van een laffe overheid, die maar steeds geen keuze durft te maken. Decennialang is er door de overheid weinig anders gedaan dan belastinggeld verspillen aan technische fopmaatregelen en pleisters plakken. En wat zien we nu? De minister wil inzetten op mestzakken, mestsilo's en fraudegevoelige technische foefjes. Weer dezelfde fouten! Weer belastinggeld verspillen aan fopoplossingen in plaats van toekomstperspectief bieden! De Partij voor de Dieren roept de Kamer op om nu echt lef te tonen en de problemen bij de bron aan te pakken. Minder dieren is minder mest is minder problemen. Het is dé sleutel voor het oplossen van heel veel problemen. Pak dit moment om boeren en burgers mee te nemen naar een gezond systeem. Daarom twee moties.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Dank u wel.

De heer Flach (SGP):

Voorzitter. Ik wil de minister bedanken dat we zo kort na haar aantreden toch dit debat konden hebben. Hoewel we het mestprobleem in Nederland niet oplossen met een debat, is het wel goed dat we het toch weer bij de kop hebben gepakt en een aantal kaders en richtingen hebben uitgesproken met elkaar. Gezien de commotie die er in het voortraject was, moet ik zeggen dat de vier uur die we daar met elkaar hebben vergaderd ten opzichte van de plenaire zaal een oase van rust en beschaving waren.

Voorzitter. Dan nog een vraag aan de minister en een motie. Ik heb de minister de vraag gesteld of ze zich flexibel zou willen opstellen richting veehouders die al een saneringsbeschikking hebben als het gaat om het op tijd wegkrijgen van de mest. Daarop gaf de minister aan dat ze gebonden is aan de kaders van staatssteun. Maar hier is echt sprake van overmacht, omdat de markt het gewoon niet aankan. We hebben ook bij de saneringsregeling varkenshouderij gezien dat bijvoorbeeld de slooptermijn verlengd is na de invoering van de regeling. De vraag is: toen kon het ook, waarom nu niet?

Dan de motie.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter, dank u wel. De heer Flach zei het veel eloquenter dan ik het wilde gaan zeggen. Terwijl het vandaag hier in de plenaire zaal soms trekjes had van een shitshow, was het mestdebat een buitengewoon inhoudelijke en geanimeerde, maar prettige discussie. Dat kan dus, over mest.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Ja, inderdaad. U hebt wat gemist, voorzitter.

Voorzitter. Desniettegenstaande gaat het hier wel over een crisis die het bestaan van heel veel veehouders in ons land bedreigt. Het is een crisis waarin heel urgent optreden nodig is, zowel als het gaat om het reduceren van mest als het kijken of wij onze regels wel netjes toepassen. De heer Flach heeft daar net een motie over ingediend. Ik heb ook zo'n motie.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Met nadruk zeg ik hierbij dat er niet gewacht moet worden tot het laatste waterschap, want dan gaat de zwakste schakel van de ketting het tempo bepalen van wanneer de minister die actualisatie in de praktijk gaat toepassen. Vandaar deze motie om met nadruk tempo te maken en om daar waar het goed onderbouwd is, nu alvast over te gaan tot een herijking van die aanwijzing.

Mevrouw Beckerman (SP):

Goedenavond. Terwijl het in deze zaal misschien een figuurlijke shitshow was, hadden wij natuurlijk een hele letterlijke shitshow: mest. In 2008 verzuchtte minister Verburg dat ze hoopte dat zij de laatste minister zou zijn voor wie het mestbeleid een hoofdpijndossier is. Nu is het nog steeds een gigantisch hoofdpijndossier. Tot 12.000 faillissementen, nu al 400.000 vrachtwagens aan mestoverschot: dit is politiek falen met grote gevolgen voor boer, leefomgeving en natuur. We kunnen dit niet vooruitschuiven in de hoop op een soort magische oplossing. We begrijpen natuurlijk heel goed dat de minister op haar tweede werkdag niet alle antwoorden heeft, maar de Kamer heeft hier lang over kunnen nadenken en kan wel met voorstellen komen. Ik doe in ieder geval één bescheiden voorstel.

Mevrouw Beckerman (SP):

Dank u wel.

De heer Holman (NSC):

Dank u wel, voorzitter. Ook ik constateer dat wij een goede bijeenkomst hebben gehad. Ik wil de minister een oprecht compliment maken voor hoe ze het heeft gedaan. Alle angst dat u het niet zou kunnen, bleek onterecht; u hebt het heel goed gedaan.

Drie dingen. U hebt toegezegd dat we voor Prinsjesdag een aantal zaken van u krijgen. U hebt toegezegd daarbij echt op de inhoud in te gaan. Ik wens u daar veel sterkte bij. Dat zal best een moeilijke klus worden, maar we verwachten veel van hoe u dat doet.

Ten tweede. Ik kreeg een aantal berichtjes van veehouders die zeiden: wat heb ik aan dit debat van vandaag, want geen enkel probleem op het bedrijf is opgelost. Ik hoop dat u niet tien weken wacht, maar bij wijze van spreken al volgende week concrete maatregelen neemt die veehouders kunnen helpen, voor zover die er zijn.

Ten derde. Ik hoop en verwacht dat u goed geluisterd hebt naar de Kamerleden. Die hebben een best duidelijke mening en hebben ook heel duidelijke richtingen aangegeven waarin er naar hun mening ontwikkeld moet worden. Ik hoop dat u goed geluisterd hebt en daar wat mee kunt.

Mevrouw Podt (D66):

Voorzitter. Het is al even benoemd: dit debat kende een wat rommelige start. Maar het was goed en ook belangrijk dat we vandaag bij elkaar hebben gezeten en dat we konden spreken over de mestcrisis. Want heel veel boeren stevenen de komende maanden af op hele grote financiële en praktische ellende. Wij zijn op aarde om daar wat aan te doen.

In die zin was de uitkomst van het debat wat onbevredigend, moet ik toch zeggen. Want de komende maanden nog eens gaan kijken naar de eerder breed gesteunde set maatregelen en of dat allemaal wel nodig is, kunnen we ons eigenlijk niet veroorloven. We kunnen het ons niet veroorloven om tijd te verliezen, we kunnen het ons niet veroorloven om een te mager pakket neer te leggen, want dat gaat leiden tot boetes uit Brussel, tot schade aan de natuur, tot een achteruitgang van de waterkwaliteit en tot, ik zei het al, het failliet van heel veel boerenbedrijven.

Bij dezen nogmaals een klemmend beroep op deze minister om goed te kijken naar de steun vanuit deze Kamer voor het pakket-Adema. Die steun is er niet voor niets. We zijn heel verschillende partijen, maar de urgentie wordt breed gedeeld. Besluiteloosheid hier in Den Haag heeft vroeg of laat — nu dus heel vroeg — grote gevolgen voor de boerenbedrijven.

Ik wil alle collega's een hele fijne zomer wensen. Ik wens de minister ook een hele productieve en wijze zomer toe.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Van Campen (VVD):

Dank u, voorzitter. Dank aan de minister en de collega's voor het gevoerde debat. Prettig dat we dit alsnog voor het zomerreces hebben kunnen voeren.

Voorzitter. Ik heb het mestbeleid en de actualiteit daaromtrent vaak een treinramp in slow motion genoemd. Dit is iets waarover de Kamer vrijwel helemaal is verenigd. Dat vind ik belangrijk. Natuurlijk begrijpt mijn fractie ook dat deze minister, net aangetreden, zich eerst goed wil laten informeren op het departement over alle inhoudelijke uitdagingen die er zijn en over de voorstellen die nodig zijn. Zij heeft aangegeven dat zij heel snel naar Brussel gaat om te werken aan die lobby, aan het voor het voetlicht brengen van de noodzaak om in Nederland meer mestplaatsingsruimte te krijgen, en dat zij daartoe de diplomatieke weg verkiest. Volgens mij is dat goed.

Maar ik heb in mijn bijdrage ook aangegeven dat er een tweede spoor, een tweede lijn nodig is om de generieke korting te voorkomen waar de minister in het debat ook naar verwees en die we nog kennen van de invoering van het fosfaatrechtenstelsel: veehouders werden ongericht met een ongelofelijk harde mokerslag getroffen door een generieke korting. Gezonde bedrijven moesten gezond vee de veewagen in laten lopen om ze vervolgens naar de slachtbank te brengen. Zo'n generieke korting moeten we koste wat het kost voorkomen.

Er is veel steun en draagvlak voor het plan-Adema. De minister heeft aangegeven dat dit een belangrijk onderdeel zal zijn voor de uitwerking van haar beleid. Ik denk dat het goed is dat zij de komende zomer die conclusie trekt. Dat is ook de reden dat de Kamer daar vandaag geen opdracht over meegeeft. Maar ik zou de minister ook willen zeggen dat ik hoop dat het niet nodig gaat zijn om daar in de toekomst alsnog een opdracht voor mee te geven. Want we weten heel duidelijk wat er in het plan van minister Adema staat. We weten dat er wetsvoorstellen zijn ingediend bij de Raad van State voor toetsing. Ik verwacht dat de minister heel snel na ommekomst van de Raad van State deze wetsvoorstellen indient bij de Tweede Kamer, zodat we deze snel kunnen behandelen. Zo kunnen we onze afspraken met Brussel, met de Europese Commissie, uit de derogatiebeschikking nakomen en er alles aan doen om een generieke korting te voorkomen.

Ik zie uit naar de voortzetting van de discussie over het mestbeleid na de zomer. Ik wens iedereen alle goeds en alle rust toe.

Mevrouw Vedder (CDA):

Voorzitter. Ik voel me net Klein Duimpje. Ik word steeds groter nu u het spreekgestoelte voor mij laat zakken, voorzitter.

Mevrouw Vedder (CDA):

Dat zou een unieke ervaring zijn. O, u gaat dat nu ook echt doen. Ik wacht even.

Voorzitter. Het siert de minister dat zij met haar brief van vannacht heeft laten zien de mestcrisis serieus te nemen. Want de situatie is urgent en nu niets doen is kiezen voor een keiharde koude sanering. Ik beschouw het als een goed voorteken dat de minister van LVVN als eerste van haar nieuwe ploeg nu in vak K zit, want er moet veel gebeuren en we hebben haast. Ik heb gezien dat de minister die urgentie ook voelt. Daarom wil ik haar vanaf deze plek nog het volgende vragen. Ik snap dat de minister nog tijd nodig heeft om het pakket uit te werken, maar het hoofdlijnenakkoord zegt een aantal dingen heel duidelijk. Daarin staat namelijk dat de mestcrisis urgente aandacht krijgt en dat er een ruimhartige, vrijwillige en langdurige stoppersregeling komt. Ik zou de minister willen vragen of zij aan de Kamer de toezegging kan doen dat het notificatieproces dat in Brussel gestart moet worden voor die ruimhartige, vrijwillige en langdurige stoppersregeling, in het reces al in gang wordt gezet, zodat we 2025 kunnen halen.

Voorzitter. Ik heb de minister vanmiddag verwelkomd in wat naar mijn bescheiden mening de leukste commissie van de Tweede Kamer is. Dat is een commissie die over het algemeen ook breed samen op zoek is naar en elkaar ook steeds weer weet te vinden voor oplossingen, die heel erg hard nodig zijn. Ik voel zelf ook weer elke dag hoe hard die nodig zijn. Ik wens de minister daarin vooral heel veel daadkracht toe. Het wordt een pittige zomer voor de minister. Ik kijk uit naar het pakket waar de minister mee komt. Ik zou haar in navolging van sommige van mijn collega's vooral ook willen aanmoedigen om niet op ons te wachten. Als u tussen nu en september dingen in gang kunt zetten, doe dat, want de boeren hebben geen tijd te verliezen.

Dank u wel.

De voorzitter:

Het woord is aan de minister.

Minister Wiersma:

Voorzitter, dank. Ik wil eigenlijk beginnen met het herhalen van wat een aantal leden van deze Kamer ook al gezegd hebben. Ondanks een wat rommelige start ben ik blij dat we vandaag een goed, respectvol en inhoudelijk debat hebben kunnen voeren. Het was mijn eerste debat hier in de Kamer, twee dagen na mijn installatie als minister. Ik heb het als bijzonder constructief ervaren. Dank dus daarvoor. Ik hoop dat dit een basis biedt voor een goede samenwerking in de toekomst. Na de ophef die ik gisteren zag ontstaan vanwege de verwarring rondom het debat, wil ik opmerken dat wij die urgentie uiteraard voelen en delen. Het is goed dat we daar vandaag voor het reces nog met elkaar over gesproken hebben. De huidige mestcrisissituatie verdient onze hoogste prioriteit. Het staat ook in het hoofdlijnenakkoord. Dat is ook waar wij de komende weken, als uw Kamer met reces is, hard mee aan de slag zullen gaan.

Dan begin ik met de beantwoording van een tweetal vragen. Vraag nummer één is van de heer Flach en gaat over de gevraagde flexibiliteit voor veehouders die met de saneringsregeling meedoen. Vanmiddag in het debat hebben we het hier ook over gehad en ik moet zeggen dat het afvoeren van mest en dieren onderdeel is van deze regeling. Dat zit in de bestaande afspraken met Brussel. De veehouders die meedoen met deze regeling hebben na ontvangst van de beschikking — die begint op dit moment te lopen — nog anderhalf jaar de tijd voordat dieren en mest moeten worden afgevoerd. Op dit moment is er geen flexibiliteit in deze regeling. Maar wat ik vanmiddag ook gezegd heb, is dat ik op korte termijn al in Brussel ben. We gaan ook een agenda maken voor alle onderwerpen die we daar gaan bespreken. Ik ben uiteraard wel bereid om dit mee te nemen om te kijken of daar nog ruimte gevonden kan worden. Ik neem het dus wel mee, maar ik kan er op dit moment nog geen toezegging op doen.

De tweede vraag is van mevrouw Vedder van het CDA en gaat over een toezegging op het verificatieproces van de brede stoppersregeling, die ook in het hoofdlijnenakkoord staat. De vraag is of die regeling deze zomer al in gang gezet kan worden. Het antwoord is dat ik daar helaas geen toezegging op kan doen. Hoewel we natuurlijk allemaal willen dat die brede regeling er komt — we hebben het daar vanmiddag ook uitgebreid over gehad — moet de regeling echt volledig uitgeschreven zijn, inclusief financiële paragraaf, voordat we die aanbieden aan Brussel. Als ik kijk naar het tijdspad, dan wordt dat het najaar van 2024. Dat doen we dus niet in de zomer, maar iets daarna. Maar dit doen we wel op de kortst mogelijke termijn, want dit heeft ook prioriteit. Wij zetten alles op alles om deze regeling zo snel mogelijk te ontwikkelen.

Minister Wiersma:

Volgens mij is die datum ook opgenomen in het routeboekje en is dat wel het streven. We zetten alles op alles om er zo snel mogelijk mee aan de slag te gaan. Alleen, als je die regeling aanbiedt voor notificatie in de EU, moet daar ook de financiële uitwerking bij zitten. De financiële realiteit is nu met het nieuwe hoofdlijnenakkoord wel anders dan zij was. Dat is iets wat we echt gaan uitwerken. Dat doen we op de kortst mogelijke termijn.

Minister Wiersma:

Zoals wij vanmiddag in het debat met elkaar tot de conclusie zijn gekomen, heeft dit de hoogste urgentie. Wij werken hier zo hard als mogelijk aan, maar we kunnen geen ijzer met handen breken. We doen ons best.

Minister Wiersma:

Daar moet ik even later op terugkomen. Dat kan ik zo niet duiden.

Minister Wiersma:

Ja, via de voorzitter. Zoals vanmiddag ook uitvoerig besproken is, gaat het om het uitschrijven van het hoofdlijnenakkoord en de besteding van de middelen, waaronder het miljard dat beschikbaar komt voor de innovatie en de stoppersregeling. Dat is iets wat wij de komende weken uit gaan schrijven. Daar komen we na het reces bij de Kamer op terug. Tot zover de vragen.

Dan ga ik over naar de moties. Als eerste de motie op stuk nr. 549 van het lid Kostić van de Partij voor de Dieren, met het verzoek aan de regering: geen belastinggeld voor het stimuleren van RENURE. Deze motie moet ik helaas ontraden. Het is een belangrijke innovatie. We hebben er vanmiddag ook uitgebreid over gesproken. Het is ook nodig om deze te laten stimuleren door de overheid. Ik verwacht uiteraard ook financiële inzet van de keten daarin. Dus die moet ik helaas ontraden.

De tweede motie, op stuk nr. 550, is ook van het lid Kostić. Die gaat erover om dierenwelzijn te betrekken in de afweging van het nieuwe pakket. Deze motie moet ik ook ontraden, omdat de focus van de aanpak van de mestmarkt ligt bij het oplossen van de mestproblematiek. Daarbij gaat het om de drie sporen die we vanmiddag besproken hebben bij mestplaatsing: mestproductie, mestverwerking en opslag. Dat is de focus van deze regelingen, maar uiteraard wordt dierenwelzijn door ons zeker in acht genomen en is er ook een wet waar wij zeker mee bezig zijn.

De derde motie, op stuk nr. 551, is van het SGP-lid Flach. Deze gaat over de gasvormige verliezen en de excretieforfaits. Hij vraagt om die op de kortst mogelijke termijn adequaat te corrigeren in het kader van de gasvormige verliezen en het onderzoek. Daarover is al advies gevraagd bij de Commissie van Deskundigen Meststoffenwet, zoals ik al zei. In principe is dit wel wat wij willen, maar ik zou graag de volgende duiding willen geven aan deze motie. Als ik deze zo mag interpreteren dat wij eerst dat advies afwachten en dan kijken wat wij daarmee kunnen, kan ik 'm oordeel Kamer geven.

Minister Wiersma:

Dank, voorzitter. Die spoed wordt meegegeven.

De motie-Grinwis op stuk nr. 552 gaat over de nutriënten verontreinigde gebieden en het aandeel van 19%; de actualisatie van de bronnenanalyse, om op dat moment die nutriënten verontreinigde gebieden eruit te halen. Ik zou de heer Grinwis willen vragen om deze motie aan te houden, omdat er afspraken liggen met de EU, zoals we vanmiddag ook besproken hebben, en we niet naar de EU kunnen gaan om direct, zonder dat dat besproken is, die afspraken terug te trekken. Ik wil het volgende vragen. Ik ga binnenkort met een agenda naar de EU. Ik wil dit daar absoluut onderdeel van maken; die bronnenanalyse, maar ook de aanwijzing van nutriënten verontreinigde gebieden bij waterschappen die inmiddels wel aan de normen voldoen. Het vorige kabinet heeft die afspraken gemaakt voor de jaren 2024 en 2025. Ik zou daarover graag eerst in gesprek willen gaan met de Europese Commissie.

Minister Wiersma:

Ja. Dank, voorzitter. Dat is een motie van mevrouw Beckerman van de SP. Daarin wordt de regering verzocht om voor de begroting voor 2025 met een plan te komen voor het oplossen van de mestcrisis en daar de ketenpartijen bij te betrekken. Ik zou deze motie met een duiding oordeel Kamer willen geven en die duiding is dat we daar niet een apart plan voor maken, maar dat integreren in het hele plan en het daarin meenemen. Want deze elementen horen daar gewoon bij en zijn wat mij betreft daarvan een onderdeel.

Minister Wiersma:

Dat is een goede vraag, want ik heb de agenda voor over twee weken. Ik ga er over anderhalve week naartoe. Ik weet niet of het dan al lukt om deze gesprekken te openen, maar mocht dat niet lukken, dan wordt het de eerstvolgende keer. Ik heb daar nog geen agenda van, maar de urgentie wordt gevoeld, meneer Grinwis. Ik denk dat u dat vanmiddag ook gezien heeft. Wij gaan hier actie op ondernemen.

De voorzitter:

Aan de orde zijn stemmingen. Ik verzoek iedereen zo veel mogelijk stil te zijn. We beginnen met de stemmingen onder 1, de moties ingediend bij het debat over de regeringsverklaring.

De voorzitter:

Ik stel voor de slotwetten over het jaar 2023 Kamerstukken 36560, hoofdstukken I tot en met X, XII tot en met XVII en de fondsen A tot en met C en J tot en met L zonder stemming aan te nemen en conform het voorstel van de vaste commissie voor de Rijksuitgaven te besluiten en de desbetreffende ministers, met inachtneming van de diverse toezeggingen ter verbetering van het financieel beheer, decharge te verlenen voor het gevoerde beleid.

De volgende is aangehouden, mevrouw Van der Plas. Dan gaan we naar de motie op stuk nr. 553. Bent u nog steeds scherp? Het is laat. Ik geef het toe.

Ten slotte. Het was een lange dag, met soms harde bewoordingen, maar ik ga u tabee zeggen met een lichtvoetig gedicht, mij ingefluisterd door Marieke Penninga, onze directeur Huisvesting, die vandaag afscheid neemt. Het is een gedicht van Vasalis. Het is heel kort. Luister ernaar. Het is prachtig.

De zomerwei des ochtends vroeg.

En op een zuchtje dat het droeg

vliegt een geel vlindertje voorbij.

Heer, had het hierbij maar gelaten.

Ik dank onze nieuwe minister-president, die zich kranig heeft geweerd vandaag. Ik dank de ministers en de staatssecretarissen voor hun zitvlees. Ik wens u allen een prettig, heerlijk reces. Ik zie u in september.