Medische ethiek/orgaandonatie

De voorzitter:

Goedemiddag. Ik heet u allen welkom bij het commissiedebat Medische ethiek en orgaandonatie. Een mooie opkomst, zeg ik ook gelijk vanuit mijn rol. Welkom aan alle Kamerleden, alle aanwezigen en iedereen die dit debat op afstand volgt. Ik hoop dat de techniek meewerkt. Degenen die vanochtend bij de procedurevergadering waren, weten dat de livestream een beetje heeft gehaperd. Er werd hard aan gewerkt, dus ik hoop dat dat nu … Ik kijk ook even naar de bode; als er signalen binnenkomen, dan zal ik dat met u delen. Mooi. Ik wilde ook even het volgende tegen de aanwezigen zeggen, maar dat zijn meer de algemene spelregels: u bent aanwezig om alle politieke geluiden in dit huis te horen. Het is de bedoeling dat u niet vanaf die kant met dingen gaat zwaaien of dingen laat zien die niet de bedoeling zijn. Daar zal ik als voorzitter ook streng in zijn, maar dat geldt voor elk debat. Het debat hier is echt vooral bedoeld om te horen wat de verschillende politieke opvattingen zijn.

Ook een warm welkom aan de staatssecretaris. Welkom bij dit debat. We hebben een eindtijd van 18.00 uur. Die wil ik ook echt wel aanhouden. De spreektijd is vier minuten. Dat betekent dat ik nu drie interrupties toelaat in de eerste termijn van de Kamer. Uiteraard kent u mij een beetje als iemand die daar wel wat ruimte in wil geven, afhankelijk van hoe het loopt. Maar we beginnen echt bij drie in de eerste termijn van de Kamer. Daarna kijken we even hoe het loopt. Dan bepaal ik straks hoeveel interrupties u heeft richting de bewindspersonen.

Dan geef ik als eerste het woord aan de VVD, de heer Bevers. O, wacht, voordat ik u het woord geef, noem ik nog even — dat doen we altijd — alle aanwezige Kamerleden: de heer Bevers van de VVD, die straks als eerste het woord krijgt, mevrouw Mirjam … Sorry. Mevrouw Bikker van de ChristenUnie; het is net reces geweest, dus ik moet even iedereen weer … De heer Diederik van Dijk van de SGP, mevrouw Slagt-Tichelman van GroenLinks-Partij van de Arbeid, de heer Van Meijeren van Forum voor Democratie, de heer Kops van de PVV, mevrouw De Korte van NSC, mevrouw Dobbe van de SP, mevrouw Van der Plas van BBB en tot slot mevrouw Paulusma van D66. Welkom allemaal. Ik geef als eerste het woord aan de heer Bevers van de VVD-fractie. Uw termijn gaat in.

De heer Bevers (VVD):

Dank u wel, voorzitter. Nederland kent al jarenlang een zorgvuldig tot stand gekomen praktijk op het gebied van medisch-ethische vraagstukken. Of het nu gaat om abortus, euthanasie of onderzoek, we gaan daar op een weloverwogen en consciëntieuze manier mee om. Volgens de VVD heeft dat onder andere te maken met twee belangrijke principes. Allereerst is dat de wetgeving die tot stand komt en de uiteindelijke praktijk van die wetgeving op basis van maatschappelijk draagvlak. De historie laat zien dat stappen op het gebied van medisch-ethische vraagstukken vrijwel altijd tot stand komen na een uitgebreid maatschappelijk debat en politieke gedachtewisseling. Niet zelden worden veranderingen tot stand gebracht nadat er vanuit de samenleving bewegingen in gang werden gezet die de politiek tot actie aanzetten. Ik denk daarbij terug aan vroeger, onder andere aan de abortusdiscussie in de jaren zeventig door "baas in eigen buik", Dolle Mina en Wij Vrouwen Eisen.

Een tweede belangrijk uitgangspunt is de plek waar we deze vraagstukken een praktische uitwerking geven, namelijk in het publieke domein. We willen in Nederland bijvoorbeeld geen schimmige vruchtbaarheidsklinieken die een kind beloven met een IQ van 180. Wetenschappelijk onderzoek vindt plaats op basis van transparantie en heel scherp toezicht. Hoge medische, wetenschappelijke en morele standaarden dragen bij aan het vertrouwen en geven de garantie dat kaders en wetgeving die wij als overheid op dit gebied stellen, worden nageleefd. Het resultaat is een afgewogen balans tussen beschermwaardigheid van leven en een zo groot mogelijk recht op zelfbeschikking van het individu. Wat de VVD betreft is en blijft dat laatste een grote verworvenheid. We willen dat mensen eigen keuzes over hun leven kunnen maken. Natuurlijk blijven we ook luisteren en in gesprek met de mensen die anders in het leven staan over deze vraagstukken. We zullen het misschien niet eens worden, maar we kunnen en moeten wel naar elkaar blijven luisteren.

Voorzitter. Ik heb een drietal punten waar ik vragen over heb aan de staatssecretaris. De Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen, WMO, is de basis waarop we in Nederland geregeld hebben wat kan en mag met wetenschappelijk onderzoek. De vierde evaluatie is groot en laat zich moeilijk in één zin samenvatten. Naast meer positieve conclusies zijn er ook een aantal opmerkingen en aanbevelingen gericht op de toekomst. Het kabinet geeft in zijn reactie op de evaluatie aan de aanbevelingen om de reikwijdte van de WMO uit te breiden niet te volgen, en refereert aan het recent gepubliceerde Toetsingskader medisch-wetenschappelijk niet-WMO-plichtig onderzoek. Zo heet het echt. Het kabinet gaat in gesprek over een efficiënte toepassing daarvan, maar is de staatssecretaris het wel met de VVD eens dat kwaliteit en betrouwbaarheid van de toetsing vooral voorop moeten staan? Ik zei niet voor niets in mijn inleiding iets over het vertrouwen in kaders en wetgeving. Wat de VVD betreft mag er geen indruk ontstaan dat het toetsingskader minder scherp toezicht zou betekenen.

Voorzitter. Daarnaast wil ik het hebben over de wijziging van de Wet op de orgaandonatie in 2020. Die is ook geëvalueerd. In de evaluatie werd door bureau Berenschot de suggestie gedaan om al te kijken naar een eventuele aanpassing van de wet. Uit de reactie van het kabinet heb ik begrepen dat die suggestie niet wordt opgevolgd. Klopt de interpretatie van de uitspraak, zoals ik die zojuist gaf? Het aantal transplantaties is in 2024 opnieuw fors toegenomen: van 884 in 2023 naar 1.065 in 2024. Is de staatssecretaris het met mij eens dat deze grote stijging een effect lijkt te zijn van de gewijzigde Wet op de orgaandonatie?

Voorzitter. Mijn derde punt is als volgt. De VVD kijkt met zorg naar de stijging van het aantal ongewenste zwangerschappen. De zorg wordt mede gevoed door de uitkomst van het onderzoek van Rutgers over anticonceptiegebruik onder vrouwen die een abortuskliniek bezoeken. We hebben daar diverse stukken en een reactie van de staatssecretaris over gekregen. Verhalen op social media rondom de vruchtbaredagenmethode lijken van invloed te zijn op het teruglopende anticonceptiegebruik. De staatssecretaris geeft in zijn reactie aan dat het lastig is om desinformatie online aan te pakken, maar toch wil ik hem vooral aansporen om het deze onzinfluencers zo lastig mogelijk te maken. De opmerking over de rol van mannen bij anticonceptie kan de VVD alleen maar steunen. Het voorkómen van ongewenste zwangerschap en het gebruik van anticonceptie is niet een verantwoordelijkheid van vrouwen, maar van beide partners. Ik moet heel eerlijk zijn dat het wel wat ongemakkelijk voelt dat we mannen daar anno 2025 blijkbaar nog steeds op moeten wijzen.

Afrondend, voorzitter. Ik zou over alle 36 stukken op de agenda een opmerking kunnen en willen plaatsen, maar dat is helaas niet mogelijk. Dat betekent op geen enkele manier dat ze minder belangrijk zouden zijn, integendeel.

Tot zover, voorzitter.

De heer Bevers (VVD):

Het laten dalen van het aantal abortussen vind ik geen doel op zich. Ik wil het aantal ongewenste zwangerschappen laten dalen. Dat vind ik belangrijk. Dat heeft te maken met anticonceptie, waar ik net ook wat over zei. Blijkbaar zijn er veranderingen in de samenleving waardoor het gebruik van anticonceptie veel meer ter discussie is komen te staan. Helaas, want het is gewoon een belangrijk middel om ongewenste zwangerschap te voorkomen. Abortus is, helaas, natuurlijk altijd een hele zware beslissing, maar past wel gewoon in ons beleid. Ik geloof niet dat het veranderen van de beraadtermijn daar een hele grote invloed op heeft. Dat zou veronderstellen dat vrouwen niet in staat zouden zijn om op dag één wel of niet een beslissing te nemen over de vraag of ze wel of niet voor abortus zouden kiezen. Dat hebben wij in de discussie ook steeds gezegd. Ik denk dat vrouwen dat wel kunnen en nu hebben we de grens die daarop zat, weggenomen. Ik denk dus dat dat niet van invloed is.

De heer Bevers (VVD):

Dat laatste is een automatisch gevolg. Ik heb ook willen aangeven dat dat wat mij betreft oorzaak en gevolg zijn. Het klinkt wat klinisch, maar het besluit om tot abortus over te gaan is een gevolg van een ongewenste zwangerschap. Wat mij betreft investeren we en investeert het kabinet dus volop in het voorkomen van ongewenste zwangerschappen, door middel van voorlichting en een aantal andere zaken. Tijdens een van de debatten heeft de staatssecretaris inderdaad iets gezegd over de stijging van het aantal abortussen. Hij heeft, ik denk enigszins in lijn met wat ik net zei, ook gerefereerd aan de toename van het aantal ongewenste zwangerschappen. Mocht hij erover twijfelen of dat met elkaar verbonden is en daar een onderzoek naar willen doen, dan is dat prima. Maar ik heb niet het idee dat de autonomie van vrouwen om dat besluit te nemen zonder die bedenktermijn ... Ik kan me niet voorstellen dat dat zo is, maar als het kabinet daar twijfel over heeft, zal het daar ongetwijfeld op reageren.

De heer Bevers (VVD):

U brengt me in een wat lastig parket. Het is namelijk een goede gewoonte hier dat je je als indiener wat terughoudend uitlaat over een initiatiefvoorstel dat nog niet in behandeling is geweest. Maar ik kan in ieder geval mijn keuze toelichten. De keuze van de VVD is gemaakt op basis van informatie en een uitgebreide analyse. Nogmaals, dit is niet een idee dat oppopt; dit is een traject waar de VVD en D66 al ruim twee jaar mee bezig zijn. Wij hebben daarvoor gekozen omdat gebleken is dat het noodzakelijk is om met name in de eerste drie dagen na de bevruchting, waarin er celdeling plaatsvindt, onderzoek mogelijk te maken, omdat daar een aantal processen plaatsvinden die wij nu niet kunnen onderzoeken. Wij denken dat dat wel goed zou zijn. Dat is ook steeds uit de evaluaties van de wet gebleken. De wet is geëvalueerd. Bij elke evaluatie is gezegd: hef dat verbod nou op, zodat we wat onderzoek kunnen doen. Dat is feitelijk wat wij nu doen. De keuze om dit te doen, staat natuurlijk los van de mogelijkheden om het voorkomen van problemen ook te onderzoeken. Wij hebben de keuze gemaakt om dit mogelijk te maken, omdat dit de ruimte biedt om dat onderzoek in Nederland te doen en niet afhankelijk te zijn van oncontroleerbare onderzoeken die in het buitenland plaatsvinden.

De heer Bevers (VVD):

Dat zijn vrouwen die na een succesvolle ivf-behandeling toestemming geven om hun eicellen ter beschikking te stellen voor dit onderzoek.

De heer Bevers (VVD):

Het is natuurlijk helder. Ik gebruik de woorden die algemeen zijn. Ik respecteer uw andere gebruik van woorden, maar het zegt niets over de intentie of over hoe ik daartegen aankijk. Wat een eventueel onderzoeksvoorstel of dat soort zaken betreft: daar zullen we gewoon goed naar kijken. Als BBB via een motie of iets dergelijks dat verzoek doet aan de minister of de staatssecretaris, zullen we er echt goed naar kijken. Ik ga niet op voorhand zeggen dat ik het steun, maar het gaat mij ook om de formulering en de wijze waarop ermee omgegaan wordt. De discussie over de beraadtermijn blijft wat mij betreft veronderstellen dat vrouwen niet in staat zouden zijn om zelf dat besluit te nemen en dat ze een goed advies of een wijze raad nodig hebben. Het is uitstekend als mensen ervoor kiezen om raad van anderen … Ik zou zeggen: je moet er altijd over praten in zo'n situatie. Je moet steun zoeken, maar uiteindelijk is het wat mij betreft aan vrouwen om dat besluit te nemen, zonder dat ze daarbij op de een of andere manier daarvoor bij anderen terecht moeten. Ik zal elk voorstel van de BBB op zijn merites beoordelen en ik zal er serieus naar kijken. Daar kunt u van uitgaan. De staatssecretaris zal er ongetwijfeld ook op reageren.

De heer Bevers (VVD):

Het is bekend dat wij daar anders over denken. Ik had die vraag in die zin ook wel verwacht na mijn opmerking. De basis is dat wij vinden dat anticonceptie een individuele verantwoordelijkheid is. Als je anticonceptie in het basispakket wilt, krijgen we ook weer een uitgebreide discussie: is dat dan alleen de pil of zijn het ook condooms? Daar kunnen we heel lang over doorgaan. We zitten op dit moment anders in die discussie. Dat weet u ook. Daarom vraagt u er natuurlijk ook naar. Ik denk dat het vooral gaat om het bestrijden van desinformatie — daar heeft de staatssecretaris, het kabinet, wat over gezegd — en om voorlichting. Dat is wat ons betreft de eerste route, denk ik. Wij denken daar nu eenmaal anders over. Ik vind het echt een individuele verantwoordelijkheid van mensen om anticonceptie zelf te regelen.

De heer Bevers (VVD):

Dit wetsvoorstel is ontstaan na de evaluaties van de wet en na de adviezen om het tijdelijke verbod, zoals dat toen in de wet is opgenomen en dat ook als tijdelijk bedoeld was, op te heffen. Kijk ook naar de inhoud van het wetsvoorstel; de technische tekst is eigenlijk heel kort en beperkt en betreft het opheffen van dat verbod dat in de wet is opgenomen. We hebben daar op een serieuze manier mee om willen gaan. We hebben willen kijken naar de gevoelens die er op dat moment in de samenleving waren over dat onderzoek en over het tot stand brengen van embryo's voor medisch onderzoek. Wij zien dat die gevoelens nu veranderd zijn. We kijken daarbij ook naar die evaluaties en de adviezen daaruit. Dat is de reden dat wij op dit moment zeggen dat het tijd is om dit verbod op te heffen.

De heer Bevers (VVD):

Dat zou veronderstellen dat ik de tekst van het amendement volledig uit mijn hoofd zou kennen. Dat is niet het geval, dus als u die twee met elkaar wilt vergelijken, zal ik daar eventueel in tweede termijn iets over zeggen tegen u. Maar ik denk dat er een aantal verschuivingen is. Ik heb afgelopen week ook aangegeven dat wij de afgelopen periodes in wisselende coalities, wisselende samenstellingen, in de Tweede en Eerste Kamer hebben gezeten. Uiteindelijk denken wij dat nu het moment is om het in te dienen. Dat speelt ook mee; daar zal ik niet omheen draaien. En laat ik daar ook helder over zijn: dat kan ook een overweging zijn. Ik moet die tekst even terugzoeken.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter, dank u wel. Elk leven is van waarde, of je nou ziek of gezond bent, of je zorg nodig hebt of zorg geeft, of je oud bent of jong, of je economisch iets bijdraagt of niet. Voor de ChristenUnie gaat medische ethiek over het héle leven, in het volle besef dat we het hier heel vaak hebben over de moeilijke, verdrietige situaties aan het begin of aan het einde van het leven. Hoe zorg je dan goed voor het leven dat gegeven is en het beeld van God in zich draagt? Wat dragen we als maatschappij, als samenleving, uit in de antwoorden die we op moeilijke ethische vragen geven?

Voorzitter. Dat geldt bij alle thema's die we hier bespreken. Laat ik beginnen met het onderwerp abortus. Hoe je ook denkt over abortus, het is een heel verdrietig en heftig dilemma voor een vrouw als ze ongepland zwanger is. Juist daarom is het schrijnend dat het aantal abortussen zo hard stijgt en is het juist zo pijnlijk dat er geen zicht is op de oorzaken van de stijging van het aantal abortussen. Wil de staatssecretaris dat wel krijgen? Hoe gaat hij dat doen? En kan hij iets zeggen over wat de verschillende recente wetswijzigingen hebben gedaan met het mogelijk normaliseren van abortus? Heeft hij daar zicht op en, zo nee, hoe volgt hij dat?

Als we zien dat sinds het afschaffen van de verplichte beraadtermijn meer dan driekwart van de abortussen met nul dagen beraadtermijn gebeurt, dan moet dat toch te denken geven. Is het ministerie met ons bezorgd, en waar blijkt dat uit? De ChristenUnie legt zich er niet bij neer dat zo veel vrouwen per jaar geen andere keuze zien dan een abortus. Huisvesting, financiën, werk: ze spelen vaak een rol in die keuze, terwijl er hulp beschikbaar is om een vrouw te ondersteunen met woonruimte. Ik ken de voorbeelden uit mijn eigen plaats, Gouda, waar De Regentes dat laat zien. Dat is een mooi leer- en leefhuis. In Ede is er Choice 4 Life en er zijn zo veel meer plekken. Maar door wie het ook wordt aangeboden, een welzijnsinstelling, een kerk of een buurt, zulke opvangplekken moeten er wel zijn. En ze moeten er voldoende zijn. Zijn er voor het op deze manier vergroten van de keuzevrijheid voor vrouwen ook genoeg plekken? Heeft deze staatssecretaris daar zicht op? Juist een liberale staatssecretaris zal toch staan voor het versterken van die keuzevrijheid, ook op plekken en in wijken waar sociaal-economisch minder kracht is. Heeft hij in beeld of dit voldoende is?

Voorzitter. Eerder heb ik met NSC samen schriftelijke vragen gesteld over extreem vroeg geboren baby's. Er is een herziene richtlijn uitgebracht in maart 2024. Maar, stellen de opstellers, er moet direct gewerkt worden aan een herziening, omdat wetenschappelijke kennis zich ontwikkelt en het steeds reëler lijkt om niet alleen het aantal weken, de 24 wekengrens qua levensvatbaarheid, maar ook individuele risicofactoren standaard te laten meewegen. De nieuwe richtlijn komt echter pas in 2028. Ik vraag de staatssecretaris op welke manier in de tussentijd specialisten in staat worden gesteld om de kennis die we hebben toe te passen en de richtlijn zo mogelijk sneller aan te passen.

Voorzitter. Dan embryo's. De Gezondheidsraad heeft meerdere adviezen gegeven die allemaal diep te denken moeten geven. Allereerst over de toegevoegde waarde van een preconceptiedragerschapstest. De Gezondheidsraad adviseert een uitbreiding naar iedereen in plaats van alleen de hoogrisicogroepen. Maar dat heeft een enorme impact, ook op families. Uit de antwoorden van de Gezondheidsraad in de technische briefing bleek al dat dit perspectief minder of niet meegewogen is. Ook het Rathenau Instituut waarschuwt dat dit perspectief onvoldoende wordt meegenomen.

Datzelfde geldt voor het advies om de veertiendagengrens voor onderzoek naar embryo's op te rekken naar 28 dagen. De ChristenUnie is daartegen. Het heeft ons verbaasd dat het advies het ontstaan van bewustzijn als harde morele grens noemt. Langzaam maar zeker wordt een embryo niet het begin van menselijk leven, maar enkel onderzoeksmaterie. Dat is ongewenst. Maatschappelijk leeft op heel veel plekken onbehagen bij deze ontwikkeling. Ja, natuurlijk, ook ik wil lijden tegengaan. Natuurlijk wil ook ik onderzoek doen dat mensen helpt. Maar dat heiligt niet alle middelen. Ziet de staatssecretaris ook dat het advies van de Gezondheidsraad in dit opzicht een grote lacune kent? Deelt hij de oproep van het Rathenau Instituut tot een maatschappelijke dialoog?

Voorzitter, ik rond af. We hebben zorgwekkende cijfers gezien rondom de stijging van euthanasie. Allermeest heb ik zorgen bij de stijging van euthanasie bij mensen met psychiatrische problematiek. Dat heb ik bij de begrotingsbehandeling ook gezegd. Deelt de staatssecretaris deze zorgen? Hoe gaat hij ontdekken wat hierachter zit en wat we beter kunnen doen, ook in onze wet- en regelgeving?

Dank u wel.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Die is al wel gemaakt natuurlijk. Maar ik vind het heel goed dat mevrouw Van der Plas reflecteert op de zorgwekkende cijfers die we hebben gezien. Als we niet goed weten wat er aan de hand is, dan is het sturen in de mist. We spreken in verschillende teksten en talen en met verschillende overtuigingen woorden over het feit dat we deze situatie niet willen hebben. Ik zal daarin een andere afweging maken dan de collega rechts van me en in dit geval wellicht dezelfde als mijn collega links van me. Maar dan nog willen we weten hoe het komt, zodat we daadwerkelijk jonge vrouwen, of eigenlijk elke vrouw, kunnen helpen in haar keuzevrijheid. Ik vind het bijvoorbeeld ook van kracht getuigen als een vrouw om hulp durft te vragen. Stel dat vrouwen dat niet durven vanwege het veranderen van de beraadtermijn en druk ervaren vanuit hun familie, dan wil je toch weten hoe dat zit? Ik vind het onverstandig als je doorgaat met sturen in de mist, terwijl we weten dat steeds meer vrouwen in Nederland dit dilemma doormaken. Ik ben dus blij dat mevrouw Van der Plas vraagt om dit opnieuw op te pakken. Dat wil ik natuurlijk doen. Ik denk dat de heer Van Dijk dat ook graag doet, maar hij moet voor zichzelf spreken. Ik hoop vooral dat een meerderheid van de Kamer hierachter gaat staan, want daar zijn heel veel vrouwen mee geholpen.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Dank voor die vraag. Juist omdat er in 2023 verschillende wetsvoorstellen zijn aangenomen, wat betreft zowel de huisarts als de beraadtermijn, heb ik extra zorg. Het laatste wat we moeten willen is namelijk … Los van wat ik principieel van abortus vind, is het ook heel ingrijpend voor een vrouw. Er moet in die zin niet normaliserend over gesproken worden, naast dat ik vind dat het begin van het leven ook bescherming verdient. Daar maak ik me altijd zorgen over. Die beschermwaardigheid moet je ook bespreken. Die beide kanten vragen dus dat je een goed beeld moet hebben van wat er gebeurt. Ja, dan ben ik het met mevrouw Van der Plas eens dat het krachtig is om advies te vragen als je een hele heftige beslissing hebt te nemen. Ik heb zelf — ik ben raadslid geweest in Utrecht — ook gezien dat er familiedruk kan bestaan waardoor vrouwen het niet aandurven om een kind te houden. Dat vind ik vreselijk. Ik wil dat echt voorkomen. Dan kan een beraadtermijn helpen.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Mijn zorg over die stijging van het aantal euthanasieaanvragen is inderdaad heel groot. Dan is het natuurlijk goed om kennis te nemen van alle onderzoeken. We zien ook dat een heel aantal van de mensen die psychisch lijden en een euthanasievraag neerleggen, juist door hulp en door dat uit te spreken weer de wens tot leven krijgt. Daar ben ik blij mee. Ik denk dat dat goed nieuws is. Daar moeten we dus ook niet voor wegkijken. Tegelijkertijd is wel mijn zorg — die is ook wel door meerdere psychiaters geuit — dat het feit dat we dit veel bespreken, het veel in de krant zetten en het er veel over hebben, bij mensen aanwakkert dat ze denken dat de enige uitweg de weg naar sterven is. Dat is heel slecht voor de behandeling. Dat is ook iets wat we ons aan hebben te trekken voor de geestelijke gezondheidszorg. Op het moment dat je geregeld hier in de Kamer bespreekt of je de deur verder open moet zetten en daar meer mee moet doen, heeft dat repercussies. Ik vind dat een grote verantwoordelijkheid. Ik denk ook dat psychiaters ons daar terecht op wijzen. Dat maakt juist dat ik alleen al na het zien van die stijging meer en meer voorzichtig ben geworden en vooral denk: laten we er met z'n allen keihard aan trekken om de ggz beter voor elkaar te krijgen, juist ook voor de complexe gevallen. En ja, daar zitten heel veel mensen veel te lang te wachten. Dat kunnen we ons allen aanrekenen, alle partijen hier, inclusief de ChristenUnie. Dat duurt namelijk al heel lang.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Dank u wel, voorzitter. Goed om voor het eerst met deze staatssecretaris in een commissiedebat te spreken over medische ethiek. Bij deze debatten spreken we vanuit onze diepste overtuigingen. Ons leven is een prachtig geschenk van de schepper. Het leven is het beschermen waard, van het prilste begin tot het fragielste einde. Ons leven is broos en we leven in een gebroken wereld. Dat vraagt om een verantwoordelijke houding en om compassie met mensen in al hun kwetsbaarheid. Vanuit dat vertrekpunt wil ik aandacht vragen voor drie dingen: levensbegin, levenseinde en gender.

Voorzitter. In 2023 steeg het aantal abortussen opnieuw explosief: 39.332 keer werd pril leven in de moederschoot gedood. Hartverscheurend. Nederland schiet tekort in het erkennen van de waarde van het ongeboren leven. Is de staatssecretaris het daarmee eens? De SGP heeft er meermaals voor gepleit — dat kwam net ook aan de orde — om motieven voor abortus te laten registreren. Zo kunnen we de hulp aan onbedoeld zwangere vrouwen en hun kindje verbeteren. Is de staatssecretaris bereid om gezien deze enorme stijging alsnog opdracht te geven aan abortusklinieken om motieven voor abortus te registreren? Ik vraag ook andere fracties om hun eerder ingenomen standpunt hierover te heroverwegen. Een diepe buiging voor mevrouw Van der Plas, die dat net al deed. Ik vind dat moedig, en ik zeg tussen neus en lippen door: als mevrouw Van der Plas in haar WhatsApp kijkt, dan ziet zij op 7 januari een concept-motie in haar pakketje zitten. Dat geldt ook voor mevrouw Bikker. Ik kan mij voorstellen dat we daar in het reces misschien af en toe iets minder scherp op zijn. Dus die motie gaat er komen.

Voorzitter. De Gezondheidsraad adviseert invoering van een preconceptiedragerschapstest voor iedereen met een kinderwens. Dit advies is sterk ingestoken vanuit de keuzemogelijkheid voor wensouders. Het Rathenau Instituut benadrukt: weeg ook het maatschappelijke perspectief mee. Hoe geeft de staatssecretaris daar invulling aan?

Voorzitter. De toename van euthanasieverzoeken van jonge mensen met psychisch lijden zou ons allemaal aan het denken moeten zetten. Collega Bikker heeft daar een aantal heel scherpe dingen over gezegd. Is de staatssecretaris het ermee eens dat de discussie hierover niet alleen zorgverleners aangaat, maar dat dit ook vraagt om een maatschappelijk en politiek debat over wetgeving en beleid? Deelt hij onze zorg over deze stijging? Wat doet het kabinet concreet om de geestelijke gezondheidszorg en ondersteuning voor deze hele kwetsbare groep jongeren te verbeteren?

Voorzitter. Het derde punt is gender. De afgelopen jaren is het aantal genderbehandelingen bij kinderen pijlsnel gestegen. Ik ben mij ervan bewust dat transgenderzorg grotendeels onder de minister van VWS valt, maar erkent de staatssecretaris dat behandeling bij jongeren ook een medisch-ethisch vraagstuk is waar hij wat van kan en moet vinden? Tot op heden werden medische genderbehandelingen bij kinderen verdedigd, omdat dat zou leiden tot verbetering van de mentale gezondheid. Recent suggereerden wetenschappers, waaronder de hoofdbehandelaar van de Amsterdamse genderkliniek, dat je genderbehandelingen bij kinderen wellicht beter kunt benaderen vanuit de persoonlijke wensen en keuzes van het individu, vergelijkbaar met abortus en anticonceptie. Hoe kijkt de staatssecretaris hier vanuit medisch-ethisch perspectief naar? Als een behandeling empirisch niet te onderbouwen valt, moet je die dan wil willen? Ondertussen neemt de genderpoli in Amsterdam wegens overbelasting voorlopig geen nieuwe volwassenen meer aan. Is het, gelet op de grote zorgen die leven over de risico's van behandelingen bij kinderen, gelet op de vraag of puberteitsremmers misschien zelfs in strijd zijn met de Geneesmiddelenwet en gelet op het lopende onderzoek van de Gezondheidsraad, niet veel verstandiger dat juist kinderen nu beter kunnen of zelfs moeten wachten? Waarom drukken we in Nederland niet, net als in andere landen, voor de kinderen op de pauzeknop?

Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Slagt-Tichelman (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel, voorzitter. We voeren vandaag een belangrijk debat, en ik hoop dat we dit vandaag op een respectvolle manier met elkaar kunnen doen. Er staan belangrijke thema's op de agenda. Met maar vier minuten spreektijd zal ik vier thema's bespreken. Als eerste de abortuszorg in combinatie met vrouwenrechten, dan genderzorg, dan euthanasie en levenseinderegie en tot slot medisch-ethische normen bij de invoering van Europese ontwikkelingen.

Voorzitter. Het is bedroevend dat wereldwijd de rechten van vrouwen nog steeds verder ingeperkt worden. Zo zien we dat in steeds meer landen de toegang tot abortuszorg steeds verder of zelfs geheel beperkt wordt. Want ja, reproductieve rechten zijn ook vrouwenrechten. Elke vrouw heeft recht op zorg en moet haar eigen keuze kunnen maken over haar lichaam en zorg. Want dat is abortus: het is zorg. Eerder heeft GroenLinks-PvdA al grote stappen gezet om de toegang tot deze zorg te verbeteren en ook vrouwen hierbij beter in positie te brengen om hun eigen keuzes te maken. Maar we moeten doorpakken. Daarom is GroenLinks-PvdA bezig met het wetsvoorstel om abortus uit het Wetboek van Strafrecht te halen. Abortus is namelijk geen misdaad. Artsen en vrouwen zijn geen criminelen. Het gaat hier om zorg. We zien dat in Frankrijk al de toegang en het recht op de zorg in de grondwet zijn verankerd. Zou de staatssecretaris zijn visie kunnen delen op deze mogelijkheid in Nederland? Is de staatssecretaris bereid stappen te zetten in deze richting?

Voorzitter. Zoals ik al zei, heeft elke vrouw recht op zorg. Zowel in het buitenland als in Nederland bestaan er nog drempels: sociale drempels, zoals het stigma, en de intimidatie bij klinieken, maar ook financiële drempels. Voor mensen die geen Nederlandse nationaliteit en geen baan hebben, bijvoorbeeld buitenlandse studenten, kost een abortuspil €504. Voor velen is dit onbetaalbaar. Ik zou daarom dit kabinet willen oproepen om deze groep te helpen. Bied ook hun gelijke toegang tot zorg. Maak dit bijvoorbeeld mogelijk via de huisarts. Is de staatssecretaris bereid hier actie op te ondernemen?

Voorzitter. Vanaf 2025 kun je ook bij de huisarts terecht voor vroege abortuszorg. We hebben begrepen dat de huisartsen zich begin november al konden laten scholen. Het is heel mooi en goed om te zien hoe goed dit geregeld is. Dan heb ik nog enkele technische vragen. Er zou gekeken worden naar de financiering voor vroege abortuszorg door huisartsen in Caribisch Nederland. Wat is hiervan de uitkomst? Erkent de staatssecretaris dat schaamte voor vrouwen in Caribisch Nederland ook een drempel is om hulp te vragen aan de huisarts? Zo ja, welke maatregelen worden er genomen om de brede bekendheid en inzet van telezorg in Caribisch Nederland beter te maken? Ten slotte zou ik dit onderdeel willen afsluiten met een oproep om de daad bij het woord te voegen. Maak vrouwen ook echt baas in eigen buik.

Voorzitter. Mijn tweede punt. Het is belangrijk dat iedereen recht heeft op goede zorg, maar dat is nog niet het geval voor transpersonen. Tegelijkertijd stuiten velen namelijk op onbegrip en haat vanuit de samenleving, terwijl zij het al moeilijk genoeg hebben met toegang krijgen tot zorg. Zo meldde de Genderpoli in Amsterdam UMC deze week dat zij overbelast zijn, waardoor zij noodgedwongen tijdelijk stoppen met het aannemen van nieuwe volwassenen voor behandelingen. Ook psychische ondersteuning staat onder druk in veel regio's. We zien dat klinieken omvallen of op omvallen staan, bijvoorbeeld in Brabant en in Limburg. Dat is heel zorgelijk. Wat gaat de staatssecretaris doen om deze situatie te verbeteren?

Voorzitter. Ik weet dat ik snel praat, maar ik heb niet zo veel tijd.

Voorzitter. Dan nu over het onderwerp euthanasie en levenseinderegie. Het is van grote waarde dat mensen onder bepaalde voorwaarden de regie kunnen krijgen voor een zachte, humane dood. Dit is nu geregeld via de Euthanasiewet. Echter, met enige regelmaat horen wij wensen voor verruiming van de regiemogelijkheden. Dit vraagt om zorgvuldigheid. Als Kamer moeten wij hierover het gesprek aangaan, zonder oneliners en met begrip voor nuances.

Tot slot een laatste vraag. Dank voor de kabinetsreactie op de vierde evaluatie Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen. Hierin miste in mijn optiek nog een belangrijke ontwikkeling: de implementatie van de EHDS, een Europese datarichtlijn die zich ook richt op invoering van secundaire data-/gegevensuitwisseling. Kan het kabinet ons voor de zomer een update geven over hoe Nederlandse medisch-ethische normen geborgd worden bij de implementatie van de EDHS? Hebben de CCMO en de IGJ daar al een plan voor en, zo ja, kan dit met de Kamer gedeeld worden?

Mevrouw Slagt-Tichelman (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel voor de vraag. Aan de ene kant zie je dat het aantal soa's en ongewenste zwangerschappen toeneemt. De toegang tot goede anticonceptie kan in Nederland echt nog stukken beter. Daar zullen wij dus heel erg voor pleiten. Maar ik wil daar niet direct een relatie tussen leggen, ook al hebben we het onderzoek vanuit de abortusklinieken gelezen. Dat was een beperkte populatie. Dat betrof een bepaalde groep vrouwen die al daar waren. Dat is dus niet aan alle vrouwen in Nederland gevraagd. Dat is ook heel erg lastig. Het is ook heel moeilijk om ethische toestemming te krijgen om daar goed en gedegen onderzoek naar te doen. Die twee dingen wil ik dus uit elkaar halen. Wij zijn voor een goed zelfbeschikkingsrecht voor vrouwen wat betreft goede anticonceptie. Daarnaast zijn wij voor goede rechten voor vrouwen voor als zij een ongewenste zwangerschap hebben. Ze moeten zelf de keuze maken wat betreft abortuszorg. Daar moet de toegang goed voor zijn. Daar moeten geen drempels voor zijn. Daarbij kijken wij niet naar aantallen, maar puur naar of de zorg goed geregeld is.

Mevrouw Slagt-Tichelman (GroenLinks-PvdA):

Dank voor de vraag. Ik denk dat u ons daar niet zo veel over hoort omdat wij zo lijnrecht tegenover elkaar staan op veel punten. Maar bij heel veel punten staan we er hetzelfde in. We hebben niet voor niks de hele Embryowet, die best wel secuur is en die misschien ook naar verruiming gaat. Maar die wordt niet zo ver verruimd dat de voorstellen die voorliggen ook over de grenzen gaan van GroenLinks-PvdA. Daarom lijkt het er in uw ogen misschien op dat wij daar helemaal niet voor zijn, maar wij nemen dat wel degelijk mee in onze afwegingen. Maar wij staan daar wat anders in, en dat mag ook.

Mevrouw Slagt-Tichelman (GroenLinks-PvdA):

Natuurlijk ben ik dat met u eens, echt honderd procent. Palliatieve zorg, goede palliatieve zorg, is van grote waarde. Ik denk dat niemand hier in de Kamer dat zal ontkennen, en dat doe ik ook niet.

De heer Van Meijeren (FVD):

Dank u wel, meneer de voorzitter. We voeren vandaag een debat over medische ethiek. Dat gaat in de kern over de vraag wat goed is en wat kwaad is op medisch gebied. In dat kader wil ik graag aandacht vragen voor de ongekend lange abortustermijn die in Nederland geldt. Voordat ik daarop inga, wil ik opgemerkt hebben dat vanzelfsprekend iedere vrouw die als gevolg van een ongeplande zwangerschap in een noodsituatie verkeert, hulp, steun, begeleiding verdient. Waar het mij om gaat, is het belang om zo veel mogelijk te kiezen voor een oplossing voor die noodsituatie, die zowel de moeder als het ongeboren kind beschermt.

Nederland is het enige land in de Europese Unie waar abortussen tot 24 weken zijn toegestaan. In de meeste landen om ons heen geldt een grens van tien of twaalf weken. Ter illustratie heb ik hier een anatomisch model van een foetus van 22 weken.

De heer Van Meijeren (FVD):

Voorzitter, mag ik een punt van orde maken?

De heer Van Meijeren (FVD):

Voorzitter, graag een punt van orde.

De heer Van Meijeren (FVD):

Het is absurd dat er überhaupt overwogen wordt om het beeld stop te zetten, want alle vergaderingen van de Tweede Kamer zijn openbaar en alle mensen thuis hebben het grootste recht om te weten wat hier gebeurt en welke argumenten er worden uitgewisseld, dus vanzelfsprekend blijft de livestream gewoon doorlopen. Mijn punt van orde is ...

De heer Van Meijeren (FVD):

Begrijp ik goed dat de vergadering op dit moment is geschorst?

De heer Van Meijeren (FVD):

Begrijp ik goed dat u de vergadering niet heeft geschorst, maar dat de livestream toch is gestopt?

De heer Van Meijeren (FVD):

Hij draait weer nadat hij is gestopt, begrijp ik.

De heer Van Meijeren (FVD):

Ten onrechte.

De heer Van Meijeren (FVD):

Mijn punt van orde is als volgt, meneer de voorzitter. Er zijn geen geschreven regels over het gebruikmaken van visuele ondersteuning tijdens debatten. In oktober 2024 heeft het Presidium hierover geoordeeld. Het heeft besloten dat schermen inderdaad niet zijn toegestaan, maar er is niets gezegd over objecten en andere hulpmiddelen. Als ik een foto, een afbeelding, een object of een grafiek mag laten zien, dan is het nogal arbitrair dat een model dat hetzelfde doel dient, namelijk om iets te illustreren, niet is toegestaan. Daar is geen goede reden voor. Daarom zou ik hier graag een ordevoorstel over willen doen. Er zijn hier namelijk geen regels over. Ik ben heel benieuwd hoe de overige ambtsgenoten hierover denken. Ik wil alles op een rustige, feitelijke manier presenteren. Ik overdrijf niet. Ik beschrijf alleen de werkelijkheid. Ik denk dat het voor volksvertegenwoordigers juist belangrijk is om die harde realiteit onder ogen te zien en daar niet voor weg te kijken.

De heer Van Meijeren (FVD):

Ik heb even een korte reactie op wat er gezegd is. Het klopt dat de werkelijkheid confronterend kan zijn. Als wij hierover verantwoorde beslissingen willen nemen in dit huis, mogen we onze ogen niet sluiten voor confronterende, harde werkelijkheden. Soms laten woorden zich het best visualiseren aan de hand van een grafiek, een tabel of cijfers. Het is in dit huis ook voorgekomen dat personen een bepaald object bij zich hadden. Daar zijn geen regels over. Zo is het: er zijn geen regels over. U heeft als voorzitter uw opvatting — dat staat u vrij — maar omdat hier geen geschreven regels over bestaan, blijf ik bij mijn punt om hierover een ordevoorstel te doen en te stemmen om te kijken wat de andere ambtsgenoten hiervan vinden, zoals gebruikelijk is bij ordevoorstellen.

De heer Van Meijeren (FVD):

Voorzitter, dan blijf ik erbij dat ik te ver word beperkt in mijn vrijheid van expressie. Dat vind ik ook ontoelaatbaar. Het Reglement van Orde, waarnaar u verwijst, biedt mogelijkheden om beledigingen, bedreigingen et cetera tegen te gaan. Maar nogmaals, er wordt daarin niet gerept over objecten. Als u hierin persisteert, voel ik mij niet vrij genoeg om mijn inbreng te houden, want die laat zich nu eenmaal ondersteunen door verschillende objecten. Ik voel mij dan helaas ook genoodzaakt om dit debat te verlaten. Ik zal deze harde werkelijkheid dan inderdaad inbrengen via andere platformen.

De heer Kops (PVV):

Dank, voorzitter. Je zou je kunnen afvragen: wil iemand die de wil heeft om te sterven werkelijk sterven, of wil die persoon af van de wil om te sterven? Ik stel die vraag omdat het aansluit op wat artsenfederatie KNMG onlangs heeft gezegd, namelijk: "Het lijkt meer te gaan om mensen die hulp nodig hebben bij het leven dan bij het sterven." Het aantal euthanasiegevallen in verband met psychisch lijden neemt toe: van 88 in 2020 naar 138 in 2023. Bij jongeren onder de 30 jaar gaat het om 5 gevallen in 2020 en 22 in 2023. Wat vindt de staatssecretaris van deze aantallen? Ziet hij een stijgende trend? De vraag is vooral waar dat psychisch lijden door komt. Valt dat te verklaren? Oftewel: wat gaat hier fout? Het aantal euthanasieaanvragen onder jongeren vanwege psychisch lijden is namelijk toegenomen. Tussen 2012 en 2021 is het aantal verviervoudigd. 3% van de aanvragen leidt daadwerkelijk tot euthanasie, maar 4%, meer dus, leidt uiteindelijk tot suïcide. Terugkomend op de vraag die ik zojuist al stelde: wat kan en wat moet er vooral beter als het gaat om de hulp bij het leven? Daar gaat het namelijk om. Graag een reactie.

Voorzitter. De staatssecretaris heeft de Kamer afgelopen november geïnformeerd over de voortgang van de derde Landelijke Agenda Suïcidepreventie. De resultaten daarvan lopen uiteen: van het meer bespreekbaar maken van suïcide tot het opleiden van professionals. Maar dat is allemaal beleid. Want wat staat er op de website van Stichting 113 Zelfmoordpreventie? "Wij zijn ervan overtuigd dat er jaarlijks honderden suïcides meer kunnen worden voorkomen." Daarom heb ik de volgende vragen aan de staatssecretaris. Kunnen de resultaten van de Agenda Suïcidepreventie worden gekwantificeerd? Ik heb ook zeker de vraag wat er gebeurt en wat er nog veel meer moet gebeuren om de te voorkomen suïcides daadwekelijk te gaan voorkomen, in lijn met een van de doelstellingen van 113 Zelfmoordpreventie, namelijk: van wanhoop naar hoop en leven. Graag een reactie.

Voorzitter. Uit cijfers van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd blijkt dat er in 2023 meer dan 39.000 zwangerschapsafbrekingen waren. Dat is een stijging van 10% ten opzichte van een jaar eerder. De eerste vraag is dan natuurlijk waar dat door komt. "Het is ingewikkeld om de toename te verklaren", aldus de directeur van Fiom, "want er wordt niet aan vrouwen gevraagd waarom ze hun zwangerschap laten afbreken."

Voorzitter. Ik vraag me toch af hoe dat zich verhoudt tot artikel 5 van de Wet afbreking zwangerschap. Daarin staat namelijk dat de vrouw moet worden bijgestaan, in beginsel door het bieden van verantwoorde voorlichting. Ik vraag me af of de redenen, de motieven, voor de zwangerschapsafbreking werkelijk niet ter sprake komen bij de gesprekken die daar dan plaatsvinden. Hoe gaat dat in de praktijk? Graag een reactie.

Voorzitter. Volgens Fiom zijn er meer vrouwen die doen aan zogeheten natuurlijke anticonceptie. We lezen echter dat er geen onderzoek is gedaan naar een mogelijke relatie met het gestegen aantal zwangerschapsafbrekingen. Wat vindt de staatssecretaris van deze ontwikkeling van natuurlijke anticonceptie? En waar komt dat eigenlijk door? Waarom kiezen vrouwen daarvoor? Als — ja, áls — er een mogelijke relatie zou zijn met het toegenomen aantal zwangerschapsafbrekingen, zou dat er ten eerste op kunnen duiden dat die natuurlijke anticonceptie in de praktijk niet perfect werkt. Ten tweede zou een onderzoek daarnaar op zijn plaats zijn. Is de staatssecretaris daartoe bereid?

Dank u wel.

De heer Kops (PVV):

Het gaat natuurlijk in de eerste plaats om de verantwoordelijkheid van degene zelf, van vrouwen én mannen, om anticonceptie te gebruiken en daarmee ongewenste zwangerschappen en als gevolg daarvan zwangerschapsafbrekingen te voorkomen. Daar gaat het in eerste instantie om. Zeg ik nu dat anticonceptie meteen in het basispakket zou moeten? Nee, ik heb als eerste de vraag gesteld aan de staatssecretaris waardoor het eigenlijk komt. Wat is de relatie tussen bijvoorbeeld die natuurlijke anticonceptie en het afgenomen gebruik van klassieke anticonceptie, en het toegenomen aantal zwangerschapsafbrekingen? Is daar überhaupt een relatie? Ik heb het antwoord op die vraag nog niet. Volgens mij is het antwoord er ook niet. Dus voordat de mevrouw aan mijn rechterzijde met allerlei voorstellen komt, wil ik eerst het antwoord op die vraag afwachten.

Mevrouw De Korte (NSC):

Dank u wel, voorzitter. Een groot deel van mijn werkzame leven heb ik mij beziggehouden met thema's rondom leven en sterven. Ik vind het mooi dat ik daar nu mijn eerste commissiedebat over mag houden, want het leven is kostbaar en een geschenk waar wij zuinig op moeten zijn. Ik wil twee thema's aan de orde stellen; we hebben maar vier minuten. Het eerste is transgenderzorg bij jonge mensen en euthanasie bij jonge mensen met psychisch lijden.

Begin jaren tachtig werkte ik als verpleegkundige een jaar op 7-Oost aan het VU-ziekenhuis. Daar werden volwassenen voorzichtig de eerste transgenderbehandelingen gegeven. Het was jarenlang een bijzondere behandeling van enkele volwassenen per jaar. Voor mij en voor Nieuw Sociaal Contract horen transgenderpersonen er helemaal bij en zouden zij een behandeling moeten krijgen als dat nodig is. Maar we zien nu een zorgelijke ontwikkeling, niet alleen een explosieve groei van het aantal behandelingen, maar ook een verschuiving in leeftijd. Daar heeft Nieuw Sociaal Contract het meest moeite mee. In 2012 kregen 50 jongeren per jaar die transgenderzorg. Tien jaar later stonden er 2.200 jongeren op de wachtlijst. Deze trend om steeds meer minderjarigen volgens het Dutch protocol te behandelen roept niet alleen bij ons vragen op, maar ook in veel westerse landen. We hebben daar grote zorgen over. Deelt de staatssecretaris onze zorgen over deze verschuiving in doelgroepen en aantallen?

Nieuw Sociaal Contract heeft daarom al in februari 2024 een motie ingediend om bij de Gezondheidsraad advies te vragen over de gevolgen van deze behandeling. Deze motie is aangenomen. Maar we zien nog geen beweging bij de Gezondheidsraad; het gaat te traag. We willen een toezegging van de staatssecretaris dat hij bij de Gezondheidsraad aandringt om meer haast te maken met het vormen van een evenwichtige commissie en het uitbrengen van een advies.

Als we het dan toch over aangenomen moties hebben: er is vorig jaar een motie aangenomen om de Transgenderwet in te trekken. We hebben nog steeds geen bericht gehad dat dat gedaan is. We verwachten van de staatssecretaris dat dit zo snel mogelijk wordt gedaan of dat zijn collega-staatssecretaris dit gaat doen. Wij willen daar graag als Kamer over geïnformeerd worden.

Dan over euthanasie. Zoals ik zei, is voor Nieuw Sociaal Contract het leven van grote waarde. Het leven beëindigen door euthanasie is een uiterste mogelijkheid, waarbij uitzichtloosheid een belangrijk criterium is. Wij staan dus achter de Euthanasiewet. Maar ook hier zijn we verschuivingen bij jonge mensen. Steeds meer jonge mensen met ernstig psychisch lijden vragen om euthanasie en steeds meer krijgen ook euthanasie; mijn buurman zei het al. Ik wil alvast van de staatssecretaris weten of hij onze zorgen deelt, met name over de psychische nood die sommige jonge mensen ervaren waardoor zij het uiterste kiezen: de dood. Nog steeds hebben wij geen reactie gekregen op onze initiatiefnota. Wanneer kan ik een reactie van de staatssecretaris verwachten, zodat ik deze nota over psychisch lijden van jonge mensen verder in debat kan brengen?

Eén ding wil ik er alvast uit lichten. Dat is de rol van de media. Het is bekend dat publieke aandacht voor zelfmoord kan leiden tot meer zelfmoorden. Dit fenomeen heet het "Werthereffect". Het lijkt een soort besmettingseffect. Daarom is er een mediarichtlijn bij zelfmoord. Bij euthanasie bij jonge mensen speelt waarschijnlijk hetzelfde besmettingseffect. We zijn blij dat het Expertisecentrum Euthanasie na indiening van de initiatiefnota een mediarichtlijn heeft gepubliceerd die in lijn is met de mediarichtlijn bij zelfmoord. Hier staan heldere adviezen in voor de media. Mijn vraag aan de staatssecretaris is hoe hij deze mediarichtlijn gaat implementeren.

Dat was mijn inbreng.

Mevrouw De Korte (NSC):

Tot 21 jaar is anticonceptie gratis en dat is heel erg mooi. We willen eigenlijk heel veel in het basispakket, maar dan zijn er natuurlijk altijd weer dingen die er niet in kunnen. Dat is altijd een afweging. Als u met een motie komt, dan zullen we dat opnieuw gaan afwegen, want de financiële consequenties zijn groot. En uiteindelijk is de pil niet heel erg duur. Ik zag dat het €30 per jaar is. Dat is niet veel, maar misschien is het voor sommige mensen wel heel veel. Dat kan, hè, maar dat is een afweging die wij zeker zullen maken.

Mevrouw De Korte (NSC):

Ik hoor mevrouw Paulusma zeggen dat het in het veld goed is geregeld, maar dat is juist het punt bij euthanasie bij jonge psychiatrische mensen, want eigenlijk zijn de psychiaters het niet met elkaar eens. Er hebben allerlei stukken in de krant gestaan van de ene richting en van de andere richting. Dus er is discussie over. Dan moeten wij ons daar als politiek ook mee bezig houden. De media doen volop alsof euthanasie bij jonge mensen een gewone keus is. We weten ook wel dat, als de politiek zich ermee bemoeit, het misschien nog groter wordt, maar wij moeten daar ook iets over zeggen. We zijn al ontzettend blij dat het gevolg is geweest dat er een mediarichtlijn is gekomen, maar we willen graag wel dat die mediarichtlijn geïmplementeerd wordt.

Mevrouw De Korte (NSC):

Dat wou ik inderdaad net zeggen. Inderdaad, alle vragen kunnen gesteld worden. Het was ook een vraag even terzijde. Zo noemde ik het en zo is het ook bedoeld. De staatssecretaris gaat over zijn eigen antwoorden.

Mevrouw Dobbe (SP):

Dank u wel, voorzitter. De zelfbeschikking, gezondheid en veiligheid van vrouwen wereldwijd staan onder druk. Volgende week wordt Trump in de VS geïnaugureerd als president. Tijdens de vorige termijn van Trump herintroduceerde hij de Mexico City policy, ook wel de "global gag rule" genoemd. Het is een van de ontwikkelingen wereldwijd die laat zien hoe belangrijk het is om te blijven opkomen voor de rechten en gezondheid van vrouwen en meisjes.

In Nederland staat abortus nog steeds in het strafrecht. We hebben er eerder al voor gepleit om abortus uit het strafrecht te halen. Hoe staat het, vraag ik de staatssecretaris, met de uitvoering van de motie van mijn collega Dijk om in kaart te brengen wat de mogelijke gevolgen zijn van het uit het strafrecht halen en die met de Kamer te delen? Graag hoor ik hoe deze motie uitgevoerd gaat worden. We hebben voor zover ik weet namelijk nog geen reactie van het kabinet hierop gehad.

In Nederland neemt het aantal abortussen toe. Uit onderzoek van Rutgers blijkt dat 41% van de vrouwen geen anticonceptie gebruikt in de maand voorafgaande aan de onbedoelde zwangerschap. Hoever is de staatssecretaris met het vervolg op de aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap? Die zou namelijk nu ongeveer moeten komen.

Hoe verhoudt het zich tot de bezuinigingen op bijvoorbeeld de GGD'en, die nu een hele belangrijke rol hebben wat betreft seksuele gezondheid en anticonceptie? We weten namelijk dat er fors bezuinigd gaat worden, niet alleen op de programma's voor preventie, maar ook via de gemeenten. De GGD'en krijgen het zwaar voor de kiezen. Zij zullen keuzes moeten maken. Gaan deze programma's daaraan ten onder of blijven ze bestaan? Welke gevolgen heeft het voor het werk daarvan en voor seksuele gezondheid en preventie?

Toegang tot anticonceptie gaat ook over betaalbaarheid, zoals ik net ook al even zei. Als je moeite hebt om de huur of de boodschappen te betalen, dan heb je ook moeite om anticonceptie te betalen. Dat gaat niet alleen over de pil, maar ook over bijvoorbeeld condooms. Daarom pleit de SP voor de pil, het spiraaltje én condooms in het basispakket. Via een aantal aanvullende verzekeringen kun je namelijk al jaarlijks gratis een aantal condooms bestellen. Waarom geldt dat eigenlijk niet voor iedereen? Wat betreft de kosten: het is natuurlijk goedkoper dan ofwel abortus ofwel soa's, met al die andere kosten die daaruit voortkomen. Volgens mij kan het dus alleen maar besparend werken. Ik ben benieuwd wat de staatssecretaris daarvan denkt. Voor het verminderen van het aantal ongewenste zwangerschappen is de beste en de goedkoopste manier echt via goede toegang tot anticonceptie.

Verder wil ik graag aandacht vragen voor de mensen die geen Nederlander zijn en die hier niet werken, maar wel wonen. Zij zijn hier wel. Als zij een abortus nodig hebben, kost hen dat €504, begrijp ik. Het gaat ook om de groep allerkwetsbaarste vrouwen die nu in Nederland verblijven. Via Dokters van de Wereld weten we namelijk dat het bijvoorbeeld in de regio Amsterdam alleen al om ongeveer 200 tot 250 ongedocumenteerde vrouwen per jaar gaat. Zij hebben geen toegang tot de abortuspil en kunnen abortus niet betalen. Landelijk zal het cijfer hoger liggen, maar die cijfers lijken er niet te zijn. Het heeft wel gevolgen voor deze vrouwen en voor de kinderen die ze daardoor eventueel ongewenst krijgen. Is de staatssecretaris bereid om klinieken in ieder geval te vragen bij te houden hoeveel ongedocumenteerde en onverzekerde vrouwen zij zien en behandelen, zodat we die cijfers hebben? Misschien heeft hij de cijfers al. Dan horen we die graag.

Is de staatssecretaris ook bereid om te kijken hoe voor deze groep vrouwen bijvoorbeeld de abortuspil of abortus vergoed kan worden? Zo hoeven ze geen gevaarlijke illegale abortus te ondergaan of een ongewenste zwangerschap te voldragen onder zeer kwetsbare omstandigheden.

Dan tot slot nog de wachtlijsten voor de transgenderzorg. Inmiddels moeten transpersonen vaak minstens drie jaar wachten op de zorg die ze nodig hebben. Het is hier ook al eerder gezegd dat het Amsterdam UMC deze maand aangaf voorlopig geen nieuwe volwassen patiënten meer op hun genderpoli aan te kunnen nemen vanwege overbelasting. Wachtlijsten zijn nooit goed. Deze wachtlijsten zijn veel te lang en lijken alleen maar langer te worden. Ik ben benieuwd welke acties de staatssecretaris onderneemt om die wachtlijsten terug te dringen.

Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel, voorzitter. In november publiceerde de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd de rapportage Wet afbreking zwangerschap. De cijfers waren duidelijk. In twee jaar tijd is het aantal abortussen met bijna een derde gestegen. Ik noem hier nu het woord "abortussen"; in de rest van de tekst zal ik dit "afbreken van ongeboren leven" noemen. Dat zijn best schrikbarende cijfers, want het afbreken van ongeboren leven is niet zomaar een medische handeling. We mogen nooit vergeten dat het hier gaat om ongeboren leven dat bescherming verdient. Natuurlijk weet ik dat er noodsituaties zijn waarin vrouwen geen andere uitweg zien, maar die noodsituaties willen wij liever voorkomen, want elke afbreking van ongeboren leven is er een te veel. De stijging met duizenden afbrekingen van ongeboren leven in slechts twee jaar tijd roept bij mij dan ook de nodige vragen op. De belangrijkste vraag is: waarom? Wat is de reden dat zo veel vrouwen ervoor kiezen om een zwangerschap af te breken? Hebben zij zich dan ook volledig vrij gevoeld om die keuze te maken of hebben zij dwingende omstandigheden ervaren? Hoewel de cijfers geen oorzaken noemen, zei Monique Opheij van het NGvA, het Nederlands Genootschap van Abortusartsen: het kan te maken hebben met het woningtekort, de economische situatie, maar ook desinformatie over anticonceptie kan een rol spelen. Als vrouwen zich genoodzaakt voelen een kind niet te krijgen omdat zij bang zijn geen huis of geen geld te hebben, dan zie ik dit als vrij simpel, want eigenlijk hebben we het hier dan over het falen van de verzorgingsstaat. Dat kunnen we niet laten gebeuren. Daarom wil ik de staatssecretaris vragen: hoe kunnen wij goed zicht krijgen op de rol die deze factoren spelen? Is er een mogelijkheid om deze vraag een vaste plek te geven in het gesprek dat een arts heeft met zijn of haar patiënt?

Ik heb ook een vraag over de desinformatie over anticonceptie. Steeds minder vrouwen willen hormonen slikken. Zij kiezen voor een spiraal, maar zijn ook in toenemende mate voor zogenaamde natuurlijke geboortebeperking. Er zijn onderzoeken die laten zien dat dit relatief betrouwbaar kan zijn, maar dan gaat het wel om vrouwen die uitgebreid geschoold zijn in een zeer nauwkeurige vorm van meten en registratie. Zelfs dan is er kans van minimaal 2% dat een vrouw toch zwanger wordt. Als de vrouwen zelf aan de slag gaan met een app, is deze kans natuurlijk nog veel groter. Ik wil de staatssecretaris vragen: wordt er voldoende aangeboden aan eerstelijnshulpverlening zoals huisartsen en verloskundigen om desinformatie tegen te gaan en vrouwen te helpen bij hun keuze voor anticonceptie, eventueel zonder hormonen?

Tot slot, voorzitter. Ik denk dat het goed is om als Kamer ook te reflecteren op de effecten van de keuzes die wij hier zelf maken. De meerderheid van de Kamer heeft gestemd voor het afschaffen van de vijf dagen bedenktijd. Mijn fractie was daar heel kritisch op en heeft daar ook tegen gestemd. Die kritiek hebben wij nog steeds. Ik vraag me af of het mogelijk is om te achterhalen of er een verband is met de stijging in het aantal afbrekingen van ongeboren leven. Mijn concrete vraag aan de staatssecretaris is dan ook: heeft het afschaffen van de bedenktijd van vijf dagen mogelijk effect op de stijging van het aantal afbrekingen van ongeboren leven?

Dank u wel.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel voor de vraag. Er zijn ook vrouwen die zeggen: had het me maar gevraagd; had me meer vragen gesteld of advies gegeven. Dat kan ook. Vrouwen zijn geen watjes. We zijn niet van suiker. We zijn volwaardige mensen met voldoende hersens. Vrouwen zijn sterk. Misschien fysiek iets minder sterk dan mannen, maar wij kunnen ons mannetje wel staan. Ik wil ook niet dat vrouwen behandeld worden als zielige wezentjes waaraan je niks mag vragen, omdat ze dan misschien het gevoel krijgen ter verantwoording te worden geroepen. Daar is overigens geen sprake van, want het is helemaal niet dat je ter verantwoording wordt geroepen. Kijk, wij willen graag dat er minder zwangerschappen worden afgebroken. Dat kan door goed inzicht te krijgen in wat de redenen daarvoor zijn en waar mensen dan op kunnen handelen. Dat vind ik belangrijk. Vandaar mijn vraag aan de staatssecretaris.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik heb het er helemaal niet over gehad dat vrouwen verantwoording moeten afleggen. Ik heb dat woord helemaal niet in mijn mond genomen. Ik weet niet waarom die indruk bestaat. Natuurlijk kunnen vrouwen beslissen zonder bedenktijd. Er zijn vast vrouwen die denken: moet je luisteren, dit is gewoon wat ik wil. Ik ken ook vrouwen die hebben gezegd: hadden ze daar maar iets meer over gevraagd. Die hadden er later namelijk heel veel spijt van dat ze een zwangerschap hebben afgebroken. Ook zijn er vrouwen die uiteindelijk niet hebben gekozen voor het afbreken van de zwangerschap, die dus een kind hebben gekregen en die aangeven: gelukkig heb ik mijn kind kunnen krijgen. Dus ik wil helemaal niet dat mensen verantwoording hoeven af te leggen, maar vragen stellen kan altijd.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik vind dat gewoon een hele lastige kwestie, om de redenen die mevrouw Bikker ook aangeeft. Als je het verhaal van collega Paternotte bijvoorbeeld leest, hoe het is gegaan met het proberen een kind te krijgen via kunstmatige inseminatie, ivf … Dat is gewoon echt een hele moeilijke weg voor vrouwen. Voor de mannen, de vaders, geldt dat natuurlijk net zo goed. Aan de andere kant vraag ik me af of we hier wel echt een goed maatschappelijk debat over hebben gevoerd. Welke haken en ogen zitten eraan, hoe ver gaan we daarin en wanneer is ongeboren leven leven? Wij weten dat niet; we hebben daar zelf een gevoel bij. Mijn gevoel is eigenlijk dat alles al in aanleg is zodra de bevruchting heeft plaatsgevonden. Ik vind dit dus een hele moeilijke kwestie om echt een soort technische beslissing over te nemen. Er zijn ook mensen die zeggen dat het pas veel later leven is, bijvoorbeeld zodra het hartje klopt, om maar wat te noemen. Daarom zou ik eigenlijk liever willen dat we hier eerst een heel goed maatschappelijk debat over voeren, voordat dit aan ons wordt gevraagd. Het is namelijk nogal wat om hier een beslissing over te nemen. Ik worstel daar heel erg mee.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Die discussie hebben we inderdaad uitvoerig gevoerd. Dat is inmiddels, denk ik, bijna twee jaar geleden. Ik kan me herinneren dat in dat debat ook werd gesproken over zelfbeschikking en "baas in eigen buik". Maar dat is de vrouw al. De vrouw is al baas in eigen buik. Het is niet dat dat niet zo is; er is al een recht op abortus. Dat was ook de moeilijkheid, alsof vrouwen dat nu niet zouden hebben. Ons standpunt was destijds — en dat is het nu nog steeds — dat die vijf dagen overkomelijk zijn. Die beraadtermijn kan ook heel veel vrouwen helpen. Mevrouw Slagt-Tichelman gaf aan dat heel veel vrouwen zich gehoord voelden, maar heel veel vrouwen voelden zich ook niet gehoord. Ik denk dat wij een andere achterban hebben, maar heel veel vrouwen voelden zich ook niet gehoord. Zij hadden hier moeite mee. Zij zitten in de discussie zoals de heer Van Dijk, mevrouw Bikker en ik in de discussie zitten over het afbreken van zwangerschappen. Zij waren juist heel blij met onze inbrengen. Zij vonden het fijn dat er aandacht is voor het ongeboren leven.

Tot slot, voorzitter. Ik weet ook nog dat ik in dat debat min of meer heb verzocht — volgens mij deed mevrouw Bikker dat ook, en ik weet niet wie destijds het debat namens de SGP heeft gevoerd — om een klein beetje rustig te doen als die wet werd aangenomen, omdat het voor heel veel mensen ook echt iets is waar veel emotie bij komt kijken. We vroegen om niet te juichen, met bloemen te komen, "yes!" te roepen en zo. Helaas gebeurde dat wel. Dat heb ik als heel pijnlijk ervaren, want we hebben het hier over ongeboren leven. We hebben het hier niet over een leuk technisch succesje; we hebben het hier over leven dat afgebroken wordt. Ik krijg een vraag over het debat, dus …

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik ga alleen nog even in op hoe wij erin stonden en hoe wij er eigenlijk nog steeds in staan.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja, dat is wel ons uitgangspunt. En precies om de reden die ik noemde: wij vinden dat hier eerst een heel goed maatschappelijk debat over de mitsen, de maren, de haken en de ogen moet plaatsvinden.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Als mevrouw Dobbe dit mij persoonlijk zou vragen zonder dat ik hier zit, zou ik zeggen: ik vind dat alle zorg gewoon gratis moet zijn, want het is gewoon essentieel dat mensen gezond zijn. Maar dat kan niet, want in dat geval praten we hier over vele honderden miljarden en misschien nog wel meer. Dus dat is een kwestie van keuzes maken. En ook in dit geval zullen wij … Dit is een hele grote financiële claim. Ik heb begrepen dat ongeveer 8% van de vrouwen anticonceptie niet kan betalen. Als je het vanwege die 8% voor iedereen gaat doen, dan is dat wel een hele grote financiële hap. Een verzoek om te onderzoeken op welke manier dat zou kunnen wil ik wel overwegen, maar als hier financiële claims neergelegd worden, dan kunnen we daar niet nu direct ja op zeggen, daar ben ik gewoon heel eerlijk in. Maar, net als NSC zegt: elke motie die we voor ons krijgen wegen we serieus af en dan maken we de overweging om voor of tegen te stemmen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik ga niet zeggen dat het hier slecht geregeld is, want dat is het niet. Ik denk dat we blij mogen zijn in een land als Nederland te wonen. Wat seksuele voorlichting betreft heb ik liever dat scholen heel veel aandacht geven aan hoe je zwanger wordt en wat daar de gevolgen van zijn, om het even kort door de bocht te zeggen, en dan iets minder aan dat het oké is om kriebels in je buik te hebben en aan dingen als hoe je seksuele handelingen verricht bij een ander; dat vind ik dan wat minder belangrijk. Als je het over seksuele voorlichting hebt, dan vind ik dat heel belangrijk. Ik kan me herinneren dat ik in groep 8 seksuele voorlichting kreeg en zelfs een beetje bang werd. In de jaren zeventig ging het er nog wat strenger aan toe. Ik ben er best voor om die seksuele voorlichting goed te doen, maar dan wel op een manier dat er aandacht is voor wat precies de gevolgen zijn als je zwanger raakt; wat er dan gebeurt met je leven. Als je als 12- of 13-jarig meisje zwanger bent, dan heeft dat grote gevolgen. Op die manier ben ik daar wel voor, dus zonder kinderen bang te maken en op een leeftijd dat het past. Zo richting de 10 à 11 jaar begin je een beetje in de puberteit te raken. Daar ben ik dus op zich wel voor, ja.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dank u wel, voorzitter. Op 20 januari wordt Trump opnieuw ingezworen als president van de Verenigde Staten. Zijn winst betekent dat de rechten en vrijheden van vrouwen en meisjes in Amerika opnieuw zwaar in het geding zijn. Dat zijn ze niet alleen in Amerika, maar ook daarbuiten.

Voorzitter. Waarom breng ik dit hier? Omdat ik vrees dat Nederland straks ook uit een nare droom wakker wordt. Ondanks brede steun in deze samenleving voor abortus en euthanasie, zie ik in deze Kamer namelijk een andere beweging. Ik zie voorstellen om die vrijheden onder druk te zetten, zoals voor onderzoek naar redenen voor een abortus, en het beperken van transgenderzorg. Ik roep mijn collega's op, vooral die van de VVD, na al hun coalitiegenoten gehoord te hebben, om samen met mij juist pal te staan voor deze verworven vrijheden en ze elke dag te beschermen.

Ik wil aan de staatssecretaris vragen om ons te helpen om de vinger aan de pols te houden. Op welke wijze zal hij zich de komende tijd inzetten om seksuele en reproductieve gezondheidszorg nationaal, maar wellicht ook internationaal op peil te houden? She decides met een vleugje he supports van de staatssecretaris. Graag een reactie.

Voorzitter. Het mag duidelijk zijn dat abortus voor D66 nog steeds een vorm van zorg is. Zorg hoort niet thuis in het Wetboek van Strafrecht. Dit blijft een heikel punt, want als een vorm van zorg vanuit het beginsel strafbaar is, zal er altijd risico zijn op een taboe en op afbraak van rechten, wat de toegang tot zorg belemmert. Ook hierop graag een reflectie van de staatssecretaris.

Voorzitter. Vandaag wil ik het ook hebben over euthanasie en dementie. Te vaak worden patiënten met dementie, hun families en artsen geconfronteerd met uiterst moeilijke en verdrietige situaties. Het vastleggen van wensen over het einde van het leven van mensen met dementie en het kunnen vasthouden aan die wensen door familie en zorgprofessionals gaat namelijk nog lang niet altijd goed. Zorg dat mensen die gediagnosticeerd worden, ook altijd gelijk met hun huisarts over de laatste fase van hun leven spreken, om vast te leggen wat hun wensen zijn.

Voorzitter. Helaas zijn er steeds meer mensen in Nederland met dementie. D66 vindt dat we patiënten, families en artsen moeten helpen om hen in staat te stellen een goede beslissing te nemen en toegang tot goede zorg te waarborgen, juist ook aan het einde van hun leven. Ik zou graag van de staatssecretaris horen hoe hij kijkt naar schrijnende situaties ten aanzien van mensen met dementie en hun wens rondom euthanasie. Ik hoor ook graag welke stappen er nodig zijn om alle betrokkenen te helpen en in het bijzonder welke stappen er nodig zijn om in dat laatste deel van het leven nog steeds keuzes te kunnen maken.

Voorzitter. Ten slotte wil ik het hebben over de kracht van de keuze om iets níét te doen. Te vaak geven patiënten aan: als ik geweten had dat deze behandeling zo veel fysiek leed zou brengen, dan had ik het nooit gedaan, dan was ik met mijn geliefde op reis gegaan of dan had ik mijn dagen op een andere manier gevuld dan in het ziekenhuis. Artsen en patiënten hebben kaders nodig voor dit gesprek over kiezen voor kwaliteit van leven boven behandeling. Zorgprofessionals geven ook aan dat een behandeling soms meer kwaad doet dan goed, maar dat dit moeilijk bespreekbaar is met patiënten en families. Het is belangrijk dat we daarom meer tijd in de spreekkamer vrijmaken om dit gesprek tussen artsen, verpleegkundigen en patiënten te voeren. Maar het is ook belangrijk dat we als maatschappij samen het gesprek hierover aangaan. Want het gaat niet altijd om hoeveel tijd je hebt, maar vooral om hoe je die tijd op het laatst nog invult. Daarom vraag ik ook hierop een reflectie van de staatssecretaris. Ziet hij dezelfde problematiek? Welke stappen acht hij nodig? Hoe kunnen kiezen we voor kwaliteit van leven? Kunnen we in plaats van alleen de behandeling ook dit belonen? Ik zou het patiënten en families namelijk gunnen om samen toe te werken naar hoe we leven aan de dagen kunnen toevoegen in plaats van enkel dagen aan het leven.

Dank u wel.

Mevrouw Paulusma (D66):

Ik zou toch bijna mijn woorden terugnemen over hoe we waardig dit debat voeren. Want ik vind dit laatste echt heel jammer van mevrouw De Korte. Ik heb nergens het woord "promoten" in de mond genomen. Ik heb ook niet gezegd dat iedereen met de diagnose alzheimer euthanasie zou moeten krijgen. Ik heb gezegd dat het goed zou zijn voor artsen en voor patiënten die deze enorm ontwrichtende diagnose krijgen, om het gesprek te voeren over hoe ze het laatste deel van hun leven willen inrichten. Dat kan euthanasie zijn, maar dat kunnen ook een heleboel andere opties zijn. Want ieder mens, elk individu kijkt anders naar het leven en naar zijn of haar eigen einde. Elk mens wil daar ook zelf regie over nemen, of dat met familie doen. Maar als je het niet bespreekt, krijg je de meest schrijnende en verdrietige situaties. Dat gun ik niemand. Ik promoot hier op geen enkel moment euthanasie. Mijn partij en ik zijn een groot voorstander van het zelf kunnen kiezen over hoe je je leven inricht en ook hoe je kijkt naar het einde. Ik denk dat als het gaat om dementie, het heel belangrijk is dat we daar met elkaar het gesprek over voeren.

Mevrouw Paulusma (D66):

Mag ik daar nog op reageren?

Mevrouw Paulusma (D66):

Het zal geen vraag zijn, maar laat ik het dan een vorm van uitlokking noemen. Ik heb ook geen enkel moment gezegd dat mensen met dementie geen waardige zorg krijgen of dat dat aanleiding zou zijn om de zorg anders in te richten. Ik heb héél lang in de wijkverpleging gewerkt. Ik heb gezien hoe ontzettend mooi het leven op het einde kan zijn als je alzheimer hebt. Ik heb ook in verpleeghuizen gewerkt. Mijn oma zat daar. Ik denk dat iedereen wel iemand kent met deze diagnose. Maar iedereen weet dus ook hoe ontwrichtend het kan zijn en hoe iemand zichzelf kan verliezen, terwijl iemand dat niet wilde. Ik wil dat daar ruimte voor is, maar ook veiligheid en vrijheid om dat aan te kunnen geven in de spreekkamer. Dat staat los van hoe goed de zorg in Nederland georganiseerd is.

Mevrouw Paulusma (D66):

Er gaat geen commissiedebat voorbij of ik zeg dat ik uit Groningen kom en hoe trots ik daarop ben. Er is een heel mooi onderzoek gedaan door het UMCG, waarin professionals juist aangeven dat dit gesprek nog te weinig plaatsvindt, dat zij willen dat dit vaker plaatsvindt en dat dit met opleiden te maken heeft. Daarom ben ik altijd zo blij dat ik hierin samen met de VVD kan optrekken. Maar zij geven ook aan dat dit te maken heeft met cultuur en toch ook nog met het taboe dat op dit onderwerp rust. Professionals geven dus aan, ook in onderzoek, dat het nodig is dat hier beweging in komt. De heer Bevers stelde in zijn korte interruptie meerdere vragen. Bijvoorbeeld de proactieve zorgplanning gaat niet in 2025 in, terwijl dat juist zo nodig is om dat gesprek te voeren: wat wilt u in uw leven of tegen het einde? Die gaat pas in 2026 in. Ik maak mij dus zorgen, want artsen geven aan dat cultuurverandering, maar ook het gesprek in de samenleving echt nodig zijn, terwijl wij het hier nog net niet helemaal op orde hebben.

Mevrouw Paulusma (D66):

Ik denk dat we nieuwsgierigheid delen, maar die op een aantal onderwerpen toch anders invullen. Voor mij en voor D66 staat te allen tijde voorop dat het argument om te kiezen voor of over te gaan tot een abortus altijd het argument van vrouwen zelf is en dat we heel ver weg moeten blijven van de suggestie dat daar een legitimatie of een kwalificatie onder ligt. Ik denk dat mevrouw Bikker dat niet bedoelt, maar dat risico zit daar wel in. Voor mijn partij is het argument om daarvoor te kiezen het argument van vrouwen zelf. Ik zou wel willen nagaan — die nieuwsgierigheid heb ik dan — hoe we ervoor kunnen zorgen dat de seksuele voorlichting in dit land verbetert. We zien immers dat de toename zich vooral voordoet in de eerste termijn, bij vrouwen in het begin van hun zwangerschap, en de rol van seksuele voorlichting is dan heel groot. Dat zien we terug in de cijfers. Dat zien we ook aan het aantal abortussen in Nederland, dat in vergelijking met Europa heel laag is. Daar zullen wij van mening over verschillen, maar ik ben dan vooral nieuwsgierig naar hoe we een nóg betere slag kunnen maken met het verbeteren van die seksuele voorlichting om ervoor te zorgen dat jonge mensen voorbereid zijn op het wel of niet zwanger worden.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering. We zijn gekomen bij het antwoord van het kabinet.

Het woord is aan de staatssecretaris. U heeft een inleiding en u heeft blokjes. Mijn eerste vraag is of u die even met ons wilt delen, zodat wij onze administratie op orde kunnen brengen. U krijgt het woord.

Staatssecretaris Karremans:

Dank u wel, voorzitter. Ik had bedacht die aan het eind van mijn inleiding te noemen, maar ik ben u en de Kamer natuurlijk graag ter wille. Ik ga dus beginnen met het noemen van de blokjes die ik zal hanteren na mijn algemene inleiding, die kort zal zijn, want ook dat is mij verzocht. De blokjes zijn: abortus, onbedoelde zwangerschappen, euthanasie, transgenderzorg, orgaandonatie en overig.

Staatssecretaris Karremans:

Dank u wel, voorzitter. Medisch-ethische vraagstukken vragen om grote zorgvuldigheid. In wetgeving over medisch-ethische onderwerpen is gezocht naar een balans tussen enerzijds bescherming van het leven of het ongeboren leven en anderzijds andere waarden zoals zelfbeschikking en wetenschappelijke vooruitgang. Het zelf kunnen maken van keuzes over het eigen lichaam, in vrijheid en zonder intimidatie, is een belangrijke verworvenheid. Het is ook een verworvenheid waarvoor ik sta. Ik denk daarbij bijvoorbeeld aan onze abortuswetgeving. Deze verworvenheden zijn vaak na lang en zorgvuldig politiek én maatschappelijk debat tot stand gekomen. Dat maakt ze kwetsbaar als we het zorgvuldige gesprek met elkaar over deze thema's uit het oog verliezen. Maar ik sta pal voor de keuzevrijheid van burgers en patiënten, en zet mij daarom in voor het beschermen van deze verworvenheden.

In het regeerprogramma is afgesproken dat de wettelijke kaders van abortus, embryo-onderzoek en euthanasie ongewijzigd blijven, behoudens onvoorziene en belangwekkende ontwikkelingen. Op het terrein van embryo-onderzoek is sprake van dergelijke onvoorziene en belangwekkende ontwikkelingen. Er zijn nieuwe wetenschappelijke mogelijkheden met zogenaamde embryomodellen. Onderzoek met deze embryomodellen is nu niet gereguleerd, waardoor in feite een grijs gebied is ontstaan. Het vorige kabinet is daarom naar aanleiding van de derde evaluatie van de Embryowet een wetswijziging gestart. Door deze wijziging kan belangrijk wetenschappelijk onderzoek, bijvoorbeeld onderzoek naar ivf-technieken, gereguleerd doorgaan. Tegelijkertijd blijft beginnend leven beschermd. Ik heb dit wetsvoorstel deze week, afgelopen maandag, naar uw Kamer gestuurd.

Ook werk ik aan een tweede nota van wijziging bij het wetsvoorstel Wet zeggenschap lichaamsmateriaal. Dit wetsvoorstel bevat vereisten voor handelingen met lichaamsmateriaal dat is afgestaan in het kader van de zorg. Dit lichaamsmateriaal kan voor een ander doel worden gebruikt, zoals wetenschappelijk onderzoek, en wordt bijvoorbeeld bewaard in biobanken. De doelstelling is de zeggenschap over dit lichaamsmateriaal goed te regelen en een zorgvuldige omgang daarmee te waarborgen. Het is mijn voornemen om de tweede nota van wijziging in het eerste kwartaal van dit jaar voor te leggen aan de Raad van State. Ik streef ernaar de nota van wijziging vervolgens in het derde kwartaal van dit jaar bij uw Kamer in te dienen.

Naast deze wetgevingstrajecten zijn er op verschillende terreinen beleidsontwikkelingen. Ik zal per thema ingaan op deze verschillende ontwikkelingen.

Voorzitter. Ik kom bij mijn eerste blokje en dat is het blokje abortus. De Kamerleden hebben het onderling al veel over abortus gehad. Ik denk dat het goed is dat ik hierover een inleiding houd voordat ik de vragen van de Kamerleden beantwoord, want het aantal abortussen neemt toe, en dat is ook gezien door de Kamer. Die toename is opvallend, want het abortuscijfer was in Nederland jarenlang min of meer stabiel. Maar sinds 2021 is het aantal met ruim 26% toegenomen. In 2023 vonden in Nederland ruim 39.000 abortussen plaats, zo blijkt uit de Jaarrapportage Wet afbreking zwangerschap van de IGJ. Ik vind het belangrijk om terughoudend te zijn bij het duiden van deze cijfers; dat wil ik hier onderstrepen. We weten immers niet wat deze stijging heeft veroorzaakt. Het is ook belangrijk om te zeggen dat we wél weten dat de stijging zich ook voordoet in andere Europese landen zoals het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen en Spanje.

Vanuit verschillende onderzoeken krijgen we meer inzicht in factoren die bijdragen aan een onbedoelde zwangerschap. Denk bijvoorbeeld aan anticonceptiegebruik. Begin december publiceerde kenniscentrum Rutgers de resultaten van een vragenlijstonderzoek onder vrouwen die een abortuskliniek bezochten. Uit dat onderzoek bleek dat een deel van de vrouwen geen anticonceptie gebruikte omdat ze dachten dat de kans om zwanger te worden heel klein was. Er valt dus nog winst te behalen als het gaat om toegankelijke en betrouwbare informatie over vruchtbaarheid en anticonceptie.

Het is natuurlijk heel begrijpelijk dat de stijging van het abortuscijfer vragen oproept. Wat is de oorzaak? Doen we wel genoeg aan preventie? Zit er geen dwang in of achter? Ik wil benadrukken dat het voor mijn geen doel op zich is om het aantal abortussen omlaag te brengen. Dat heb ik al eerder gezegd. Uiteindelijk is het altijd aan de vrouw zelf om in overleg met de arts een keuze te maken over haar zwangerschap. Uit het recente onderzoek Dit is mijn verhaal, dat door mijn voorganger nog een jaar geleden naar de Kamer is gestuurd, bleek ook dat er nooit één reden is om voor een zwangerschapsafbreking te kiezen. Meerdere motieven hangen onderling met elkaar samen. Uit eerder onderzoek van ZonMw uit 2021 bleek al dat de motivatie van vrouwen om hun zwangerschap te beëindigen moet worden bezien tegen de achtergrond van hun levenssituatie. Het standaard registreren van de redenen voor abortus vind ik daarom niet zinvol en bovendien onwenselijk. Zo'n registratie geeft vrouwen het gevoel zich te moeten verantwoorden voor hun besluit. Dat is ook de reden waarom men in België al in 2018 gestopt is met die verplichte vragenlijsten bij abortusklinieken.

Ik vind het wel belangrijk om onbedoelde zwangerschappen te voorkomen. Ik zet daarom in op het versterken van de regie op een kinderwens. Ik kom dit voorjaar met een vervolg op de lopende aanpak van onbedoelde en ongewenste zwangerschappen. Het versterken van de regie op een kinderwens kan niet zonder de inspanningen van heel veel zorgverleners. Abortusklinieken, huisartsen en heel veel andere professionals bieden betrouwbare informatie en counseling en kunnen anticonceptie voorschrijven. Ik heb heb bovendien de subsidie aan abortusklinieken gecontinueerd waarmee zij gratis een anticonceptiemiddel kunnen verstrekken aan vrouwen in kwetsbare omstandigheden. Daar is ook aandacht voor geweest in dit debat.

Voorzitter. Uit de laatste evaluatie van de Wet afbreking zwangerschap blijkt dat de abortuspraktijk zorgvuldig is en dat de zorgverleners volgens de wettelijke regels handelen. In november bracht ik zelf een werkbezoek aan de abortuskliniek in Amsterdam-Zuidoost. Ik zag daar hoe belangrijk het is dat vrouwen goed en snel geholpen worden, en dat ze gesteund worden zonder oordelen en zonder zich te hoeven verantwoorden, ook niet richting de overheid. Ik zal mij inspannen om de zorgvuldigheid, kwaliteit en toegankelijkheid van deze belangrijke zorg te behouden.

Dat was mijn korte inleiding, voorzitter. Dan de eerste vraag van mevrouw Bikker, die ook was gesteld door, denk ik, mevrouw Van der Plas. Is het ministerie, ben ik, niet bezorgd over het afschaffen van de minimale beraadtermijn in het licht van de stijging van het aantal abortussen? Het klopt dat de verplichte minimale beraadtermijn niet meer geldt sinds 1 januari 2023. Mevrouw Paulusma had het daar ook al over. De stijging van het aantal abortussen in Nederland begon echter al in 2022. Dat jaar was er een stijging van 15% van het totale aantal abortussen. Maar ook in andere landen wordt een stijging van het aantal abortussen waargenomen, ongeacht een al dan niet verplichte beraadtermijn.

Een verplichte minimale beraadtermijn is geen noodzakelijke voorwaarde voor zorgvuldige besluitvorming. Dat blijkt ook uit de evaluatie van de Wet afbreking zwangerschap. Het eventuele effect van het afschaffen van de minimale beraadtermijn wordt ook meegenomen bij de volgende wetsevaluatie, die in 2027, dus over twee jaar, zal plaatsvinden.

Staatssecretaris Karremans:

Die nieuwsgierigheid is er wel, alleen het punt is dat nog geen jaar geleden mijn voorganger een onderzoek naar de Kamer heeft gestuurd, waarbij dit precies de onderzoeksvraag was. Daaruit bleek dat er dus niet één oorzaak uit te halen is. Het gaat altijd om de levenssituatie. Dat staat ook in het onderzoek uit 2012. Tegen die achtergrond moet je het altijd zien. Misschien kiest iemand wel voor zwangerschapsafbreking omdat zij al drie of vier kinderen heeft. Dat is weer een andere keuze dan wanneer je nog geen kinderen hebt. De reden kan ook zijn dat iemand in een bepaalde levensfase zit. Het punt van dat onderzoek is dat er nooit één reden is aan te wijzen. Dit is afgesproken in het vorige coalitieakkoord en daar is op deze manier invulling aan gegeven. Dit is de uitkomst daarvan.

Als het gaat om dwang — mevrouw Van der Plas sprak daar ook over en ik snap deze vraag ook heel goed — willen we natuurlijk zo zeker mogelijk weten dat vrouwen niet onder dwang kiezen voor een zwangerschapsafbreking. Maar dat is ook waarom dat in de wet staat. Het moet vrijwillig plaatsvinden. Dat is een check die gedaan wordt door een abortusarts in de beslotenheid van het gesprek tussen arts en patiënt. Dat is natuurlijk ook de reden waarom dat in de wet zit. Nogmaals, in de wetsevaluatie van 2027 wordt het eventuele effect van het afschaffen van de minimale beraadtermijn meegenomen. Dat is over twee jaar.

Staatssecretaris Karremans:

Ik denk dat mevrouw Bikker dat onderzoek nu interpreteert als: we weten een deel wel en we weten een deel niet. Maar we weten het wél, namelijk dat er nooit een reden is die doorslaggevend is. Dat maakt het moeilijk. Ik snap dat zo'n uitkomst misschien onbevredigend is. Een van de aanbevelingen uit het onderzoek is: ga niet met vinklijstjes werken. Dat is precies wat er letterlijk uit dat onderzoek komt: ga niet met vinklijstjes werken, want zo simpel zit de wereld niet in elkaar, ook niet voor vrouwen die kiezen voor een zwangerschapsafbreking. Ik zou willen zeggen: júíst niet voor vrouwen die kiezen voor een zwangerschapsafbreking. Het is niet te kwantificeren en het is niet in modellen te gieten, omdat het nu eenmaal vrij complex is. Dat is ook de reden dat ik zeg dat dat dus geen effect heeft in die zin dat we niet méér weten als we dat zouden doen. Er is wel effect wat betreft het stigma voor vrouwen. Zij kunnen het gevoel krijgen dat ze zich moeten verantwoorden richting de overheid. Ik vind niet dat vrouwen dat hoeven te doen. Vrouwen maken hun eigen afweging, samen met een arts. Eventueel doen ze dat samen met een partner, maar uiteindelijk is het een afweging van de vrouw zelf. Die heeft het recht om te kiezen voor een zwangerschapsafbreking binnen de kaders van de wet. Daarover hoeven vrouwen zich niet te verantwoorden richting de overheid.

Voorzitter. Dan kom ik bij de vraag van mevrouw Bikker of ik iets kan zeggen over wat de recente wetswijziging wat betreft de beraadtermijn heeft gedaan met het normaliseren van abortus. Ik moet zeggen dat ik enige moeite heb met de term "normaliseren". Dat suggereert namelijk dat abortus iets is waar vrouwen en mannen wellicht lichtzinnig over denken. En dat is niet zo. Steeds meer blijkt dat de Nederlandse abortuszorg zorgvuldig is en dat vrouwen weloverwogen een besluit nemen over hun zwangerschap. De Wet afbreking zwangerschap is de afgelopen jaren op twee punten gewijzigd. De verplichte minimale beraadtermijn geldt niet meer sinds 2023. Sinds 1 januari van dit jaar is abortuszorg ook via de huisarts toegankelijk. Deze wetswijzigingen zijn na uitgebreid politiek en maatschappelijk debat tot stand gekomen — dat zei ik ook al in mijn inleiding — en zijn met veel inzet van de beroepsgroepen uitgewerkt in de praktijk. De zorgvuldigheid en kwaliteit van de abortuszorg blijven met deze wetswijzigingen dus ook behouden.

Dan de vraag van de heer Kops over artikel 5: hoe verhoudt de stijging van het aantal abortussen zich tot artikel 5 van de Wet afbreking zwangerschap, waarin staat dat een vrouw moet worden bijgestaan met voorlichting? Hij vroeg of de redenen in dat gesprek niet ter sprake komen. Artikel 5 van de Wet afbreking zwangerschap bevat zorgvuldigheidseisen over de besluitvorming rond abortus en de nazorg. Deze eisen worden in de praktijk goed nageleefd. Dat blijkt ook uit de wetsevaluatie. De stijging van het aantal abortussen betekent niet dat deze zorgvuldigheid niet meer voorop staat. Nog steeds moet de arts zich ervan vergewissen — dat zei ik net ook al even — dat de vrouw haar besluit vrijwillig en zorgvuldig heeft genomen. Dat gebeurt in de beslotenheid van de spreekkamer van de arts, tussen patiënt en arts, en dus zonder de partner, voor alle duidelijkheid. De redenen voor een abortus komen aan bod in het vertrouwelijke gesprek op dat moment, maar dat is niet verplicht. Een vrouw is niet verplicht tot beantwoording. Ook het gesprek over anticonceptie wordt gevoerd door abortusartsen. Abortusklinieken worden hiervoor gefinancierd.

Dan de vraag of ik inzicht wil krijgen in de stijging van het aantal abortussen. Volgens mij heb ik daar net al het een en ander op gezegd.

Staatssecretaris Karremans:

Ik snap de vraag. Het gaat erom dat je natuurlijk alleen een zwangerschap kunt afbreken als je zwanger bent. Mijn doelstelling is om het aantal onbedoelde zwangerschappen omlaag brengen. Daar ziet anticonceptie op. Maar op het moment dat je zwanger bent, heeft anticonceptie geen zin meer. Dan heb je het over een aantal uiteenlopende redenen om te kiezen voor een zwangerschapsafbreking. Daarvan zeg ik: dat is het recht van een vrouw. Maar als het gaat om het punt daarvoor, dus over de vraag hoe we ervoor zorgen dat we zo veel mogelijk onbedoelde zwangerschappen voorkomen, zeg ik dat daar nu onderzoek naar gedaan wordt door ZonMw. Wat zijn de factoren die bijdragen aan het aantal onbedoelde zwangerschappen? Dit najaar ontvangt u van mij een overzicht. Want ik snap de zorg die mevrouw Bikker en de heer Diederik van Dijk hebben over de vraag of er voldoende zorg wordt geboden aan vrouwen. Dat overzicht ontvangt u dit najaar van mij. Daar wordt dus onderzoek naar gedaan.

We hebben natuurlijk ook dat onderzoek van Rutgers gehad. Daarin was te zien dat vrouwen die kiezen voor een zwangerschapsafbreking niet altijd over de juiste informatie beschikken. Daar heeft de heer Kops een terecht punt; dat wil ik er wel bij zeggen. Ik kom zo nog even op die vruchtbaredagenmethode en op misinformatie. Dat is een thema — dat weten een aantal vaste VWS-Kamerleden, zoals mevrouw Paulusma en een aantal anderen — want desinformatie en misinformatie spelen een hele grote rol bij heel veel onderwerpen in mijn portefeuille, niet alleen hierbij, maar ook bij onder andere vaccinatiegraad, eetstoornissen, seksuele gezondheid in het algemeen, en ga zo maar door. Daar kom ik zo over te spreken. Maar hierover heeft de heer Kops zonder meer een terecht punt.

Voorzitter, dan de registratiemotieven voor een abortus. Ben ik bereid om alsnog opdracht te geven aan abortusklinieken om motieven voor abortus te registreren? Over die vraag heb ik al het een en ander gezegd. Ik heb al gezegd: in het onderzoek dat mijn voorganger nog geen jaar geleden naar de Kamer heeft gestuurd, stond al dat er dus niet één reden uit te halen valt en dat daarin ook echt gezegd wordt: ga niet met vinklijsten werken, want zo simpel is de werkelijkheid niet. Hierbij spelen altijd meerdere redenen een rol. Ik zei al: het levert in die zin dus niet zo veel op, eigenlijk niets. Het werkt wel heel stigmatiserend. Vrouwen krijgen dan het gevoel dat ze zich moeten verantwoorden voor hun keuze. Je hebt vervolgens ook nog de hele grote kans dat je — de heer Bevers zei dat in het debat, geloof ik — sociaal wenselijke antwoorden gaat krijgen, waar je vervolgens weer niks mee kan. In België had men dit nota bene en is men er in 2018 mee gestopt, juist om deze reden. Zij zijn in de praktijk echt tot het inzicht gekomen om dat niet meer te doen. Zij zijn niet per se het meest progressieve land van Europa, zou ik zeggen, en zij zijn ermee gestopt. Je kan ook niet zo heel veel met de uitkomsten, ook gezien het punt dat ik net maakte over het onderzoek. Het levert meer administratieve druk op voor artsen en de zorg en uiteindelijk is en blijft het — daar sta ik bij — het recht van een vrouw om te kiezen voor een zwangerschapsafbreking binnen de grenzen van de wet. Ik vind dat zij zich daarover niet hoeft te verantwoorden tegenover de overheid. Dat is mijn antwoord op de suggestie om dat alsnog aan abortusklinieken te vragen. Dat is het lange antwoord. Het korte antwoord is nee.

Staatssecretaris Karremans:

Ik vind dat op zich een terechte vraag van de heer Van Dijk. Ik snap dat ook. Ik heb dat geprobeerd in mijn inleiding te verantwoorden in die zin dat de abortuswetgeving die wij hebben, zorgvuldig is en dat die ook na een zorgvuldig en lang politiek en maatschappelijk debat tot stand is gekomen. Ik pleit hier ook niet voor een verruiming van de keuzevrijheid voor vrouwen, zoals de heer Van Dijk dat zou omschrijven. Ik zeg dat ik geen voorstander ben van dat voorstel omdat ik dat zie als een inperking. Ik zie dat de balans nu goed is. Dat betekent ook de balans waarbij nadrukkelijk het belang van het ongeboren leven een hele grote weging kent.

Staatssecretaris Karremans:

Ik denk dat de heer Van Dijk een terecht punt heeft dat woorden ertoe doen, zeker in dit debat. Mevrouw Van der Plas stipte de gevoeligheden aan beide kanten van dit debat ook al even aan. Die hebben we te respecteren en die wil ik ook respecteren. Het punt dat ik daarbij wilde maken, is dat vrouwen en mannen, partners van vrouwen, niet lichtzinnig omgaan met het kiezen voor abortus. Dat hoorde ik in de woorden. Als dat niet zo is, dan is dat niet zo, nog beter. Maar door te zeggen dat een vrouw recht heeft op het afbreken van een zwangerschap is, normaliseren we nog niets, want het is het recht. Ik denk dat heel veel mensen hier verschillend over denken, maar het mag. Om te zeggen dat het daarmee normaal is … Het is natuurlijk geen situatie waarin een vrouw wenst te verkeren, maar het is wel het recht van een vrouw om de keuze te maken om een zwangerschap te onderbreken. Daarom nam ik aanstoot aan. Of "aanstoot" zou ik niet zeggen, maar ik heb wel wat moeite met de term "normaliseren".

Staatssecretaris Karremans:

Dan zijn we weer in balans. Dat lijkt me goed. Waar het mij om ging bij dit punt, is dat mensen natuurlijk nooit lichtzinnig die keuze maken, ook als die drempels verlaagd worden. Dat is even samengevat mijn reactie op dat punt.

Ik denk dat ik de vraag van mevrouw Van der Plas wat de oorzaak is van de stijging van het aantal abortussen al beantwoord heb, maar ik raak hem toch nog heel even aan. Hebben vrouwen zich volledig vrij gevoeld of waren er dwingende omstandigheden? Net heb ik al geprobeerd uit te leggen dat dit al in de wet zit, dus dat dit al gewaarborgd wordt door dat gesprek met artsen. Die moeten zich ervan vergewissen dat het vrijwillig plaatsvindt; dat staat in de wet. Dat gesprek vindt zonder hun partner en zonder familie plaats.

Dan de rol van financiën bij abortus. Hoe kunnen we zicht krijgen op de rol van factoren als huisvesting, economische situatie en desinformatie over anticonceptie? Is het mogelijk deze vragen een vaste rol te geven in het gesprek? Voor het antwoord verwijs ik gemakshalve, en ook vanwege de tijd, even naar de beantwoording die ik hiervoor al heb gegeven, ook in relatie tot het onderzoek in april 2024, waaruit blijkt dat er niet één reden uit te halen valt waarom vrouwen kiezen voor het afbreken van een zwangerschap.

Staatssecretaris Karremans:

Die zorg deel ik natuurlijk helemaal, en ik denk wij met zijn allen hier, want dat is natuurlijk iets wat je zoveel mogelijk wilt voorkomen. Volgens mij vroeg mevrouw Van der Plas: kan dat een rol krijgen in het gesprek met een arts? Ja, dat heeft gelukkig een rol in het gesprek met de arts, in de beslotenheid van de spreekkamer, met niemand erbij. Een punt dat ik in verband daarmee wilde maken had betrekking op de vragenlijst. Er werd gevraagd: kunnen we er dan achter komen of er meer dwang is? Maar als je het niet tegen een arts zegt, zet je het ook niet op een vragenlijst, gesteld dat we die zouden invoeren. Daar geldt natuurlijk hetzelfde voor. Die arts moet zo goed mogelijk zijn of haar best doen om dat te achterhalen en signalen te herkennen. Artsen worden er ook op getraind om dat te doen. Ze stellen daar goede vragen voor. Maar ik kan helaas niet honderd procent garanderen dat er nooit sprake is van dwang. Maar die artsen doen waanzinnig goed werk — ik heb het zelf ook gezien — en proberen dat zo goed mogelijk te doen.

We hebben het net ook al even gehad over de vraag van de heer Van Dijk of Nederland tekortschiet in het beschermen van het ongeboren leven. Ik denk dat het antwoord van mij hem niet zal verbazen. Ik denk niet dat Nederland tekortschiet. Ik denk dat het kabinet veel waarde hecht aan een zorgvuldige afweging in wetgeving over medisch-ethische onderwerpen. Het kabinet vindt onder andere dat in de Wet afbreking zwangerschap een goede balans is gevonden tussen de bescherming van het ongeboren leven enerzijds en het zelfbeschikkingsrecht van de ongewenst zwangere vrouw anderzijds. Uit de laatste wetsevaluatie blijkt dat de Nederlandse abortuspraktijk zorgvuldig is en dat de wettelijke regels goed worden nageleefd; dat heb ik al een paar keer eerder gezegd.

Voorzitter. Dan de vraag van mevrouw Dobbe van de SP hoe het staat met de motie over het in kaart brengen van de mogelijkheden om abortus uit het strafrecht te halen. Hoe gaat deze motie uitgevoerd worden? De uitvoering van deze motie ligt bij het ministerie van Justitie en Veiligheid. De brief hierover wordt deze maand nog naar uw Kamer gestuurd.

Wat vindt de staatssecretaris van de discussie rondom abortus in het Wetboek van Strafrecht? Wat de medisch-ethische kant van het verhaal betreft is er geen sprake van een onvoorziene of belangwekkende ontwikkeling die aanleiding zou geven om het wettelijk kader omtrent abortus te herzien. Dat is de afspraak in het hoofdlijnenakkoord.

Voorzitter. Mevrouw Slagt-Tichelman heeft een vraag over de abortuspil. De abortuspil kost voor buitenlandse mensen €504. Ze doet de oproep om deze groep te helpen via de huisarts. Is de staatssecretaris bereid hier actie op te ondernemen? Vrouwen die uit het buitenland naar Nederland komen voor een abortus, betalen de behandeling inderdaad zelf. Dit geldt voor abortus in een abortuskliniek en abortus via de huisarts. Het geldt in beide gevallen. Ik kan me goed voorstellen dat deze situatie voor deze groep vrouwen bijzonder lastig is, maar ik kan abortuszorg niet voor alle vrouwen gratis aanbieden. Dat zou een ongecontroleerde toestroom naar de sector veroorzaken, met grote druk op de sector en hele hoge kosten tot gevolg.

Staatssecretaris Karremans:

Het verschilt natuurlijk of je in Nederland verzekerd bent of niet. Dat is per geval verschillend. Ik kan er nog één ding aan toevoegen. Dat is het volgende. Ik heb zelf in gesprek met abortusklinieken ook gezien dat zij vaak hun eigen financiële buffers gebruiken om kwetsbare vrouwen die het niet kunnen betalen te helpen, en voor dat soort speciale gevallen. Ook zijn er maatschappelijke organisaties die vrouwen helpen bij het vinden van financiële ondersteuning. Dat gebeurt dus. Dat gebeurt onder andere ook in de abortuskliniek waar ik ben geweest.

Staatssecretaris Karremans:

Ja. Daar zei ik al over dat het eraan ligt of je als buitenlandse student in Nederland verzekerd bent of niet. Maar anders kom ik er in de tweede termijn even in een wat uitgebreidere vorm op terug.

Staatssecretaris Karremans:

Ik zal het duidelijk aangeven als we het einde hebben bereikt.

Is de staatssecretaris bereid om abortusklinieken te vragen bij te houden hoeveel ongedocumenteerde en onverzekerde vrouwen ze behandelen? Er wordt al met enige regelmaat met klinieken gesproken over het aantal abortusbehandelingen, ongedocumenteerden en onverzekerden. Die rondgang vindt dus plaats.

Staatssecretaris Karremans:

Ik heb die vraag natuurlijk net al beantwoord, want hetzelfde geldt voor buitenlandse studenten die niet verzekerd zijn. Ik stel voor dat ik dat aspect even meepak als ik daarop terugkom in de tweede termijn, als de Kamer dat goedvindt. Dat ziet namelijk op hetzelfde onderwerp. Dan kan ik dat in de tweede termijn samen beantwoorden.

Staatssecretaris Karremans:

Er wordt dus met enige regelmaat een rondgang gedaan bij alle klinieken om dat op te vragen. Een aantal heb ik niet. Als dat de vraag is van mevrouw Dobbe, moet ik daar even op terugkomen. Maar ik weet niet of dat de vraag is? Ik hoor een "ja". Oké. Dan gaan we daar even achteraan.

Staatssecretaris Karremans:

Nou weet ik niet of ik dat antwoord vandaag nog krijg. Anders kom ik er schriftelijk op terug.

Staatssecretaris Karremans:

Voorzitter. Dan zijn er nog twee vragen gesteld over het onderwerp abortus. Sinds 2025 kun je terecht bij de huisarts voor vroege abortuszorg. Is er gekeken naar financiering van vroege abortuszorg door huisartsen in Caribisch Nederland? Welke concrete maatregelen worden er genomen om de zorg in Caribisch Nederland te verbeteren? De financiering van abortuszorg via de huisarts in Caribisch Nederland zal verlopen via de contracten die het ministerie van VWS heeft gesloten met de zorginstellingen op de eilanden. Zoals u weet, sluit dit aan bij de wijze waarop abortuszorg en huisartsenzorg al wordt gefinancierd in Caribisch Nederland. Huisartsen op de eilanden moeten aan dezelfde zorgvuldigheidseisen voldoen als huisartsen in het Europees deel van Nederland. Zij moeten bijvoorbeeld de verplichte scholingsmodules volgen. Deze modules zijn ook in het Engels beschikbaar, voor artsen in het Caribisch gebied die geen Nederlands spreken.

Tot slot. De laatste vraag is op welke wijze de staatssecretaris zich de komende tijd zal inzetten om de seksuele en reproductieve gezondheidszorg zowel nationaal als internationaal op peil te houden en of hij daarop een reactie kan geven. Die vraag stelde mevrouw Paulusma. In Nederland kunnen wij zelf keuzes maken over ons eigen lichaam. Dat is een belangrijke verworvenheid. Op nationaal niveau zet ik hier op allerlei manieren op in, onder andere via goede en toegankelijke abortus- en soa-zorg, maar ook met het vervolg van de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap.

Ik heb me ook voor het volgende ingezet, en dat weet mevrouw Paulusma ook. Ik ben in zekere mate zeer terecht door mevrouw Paulusma aangesproken op de subsidietaakstelling wat betreft een aantal onderwerpen. Maar op dít onderwerp is er structureel geen euro vanaf gegaan. Die keuze hebben we bewust gemaakt.

De internationale ontwikkelingen volg ik uiteraard met belangstelling. Het kabinet zal zich de komende jaren op internationaal niveau blijven inzetten voor seksuele en reproductieve gezondheidszorg. De beleidsbrief over ontwikkelingshulp wordt dit kwartaal naar de Kamer gestuurd door de betreffende staatssecretaris. Hier staat staatssecretaris, maar ik denk dat dat de minister moet zijn.

Staatssecretaris Karremans:

Dat is een mooie aanmoediging. Waar nodig zal ik de Kamer zeker informeren.

Staatssecretaris Karremans:

Dan ben ik klaar met het onderwerp abortus.

Staatssecretaris Karremans:

Ja.

Staatssecretaris Karremans:

Er is natuurlijk wat overlap.

Staatssecretaris Karremans:

Ik begin ook met vragen van mevrouw Dobbe: hoever is de staatssecretaris met het vervolg van de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap? Hebben de bezuinigingen op de GGD invloed op de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap en op programma's voor seksuele gezondheid? Wij geven gevolg aan de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap. Op dit moment werk ik hard aan nieuwe plannen daarvoor. Veel van de huidige activiteiten worden gecontinueerd. Wij geven extra aandacht aan het verder vergroten van de regie op de kinderwens en op het tegengaan van de gevolgen van desinformatie; daar is het ook al over gegaan. Uw Kamer wordt hierover in april geïnformeerd, in de voortgangsrapportage over de Aanpak onbedoelde en ongewenste zwangerschap.

De GGD'en spelen inderdaad een belangrijke rol binnen de huidige en toekomstige aanpak. Zij bieden keuzehulp en psychosociale hulp na abortus. De financiering van GGD'en hiervoor blijft ook na 2026 beschikbaar. Daarnaast bieden de GGD'en seksualiteitshulpverlening aan jongeren. Omwille van de tijd laat ik het daarbij.

Dan vroeg mevrouw Bikker of ik voldoende zicht heb op de opvangplekken voor aanstaande ouders. Dit soort belangrijke ondersteuning van aanstaande, vaak jonge ouders, valt veelal onder de Jeugdwet, maar in sommige gevallen ook onder de Wmo. Het is daarom een taak en een verantwoordelijkheid van gemeenten. Ik heb niet direct zicht op de beschikbaarheid of de eventuele wachttijden als het gaat om deze specifieke vorm, want cijfers over wachttijden worden niet landelijk bijgehouden. Maar bij mij zijn er geen signalen bekend dat er wat betreft deze zorg grote tekorten zijn, of grote problemen met de wachttijden.

Dan had mevrouw Dobbe een vraag over de betaalbaarheid van anticonceptie. Zij vroeg waarom anticonceptie niet in het basispakket zit, omdat dat goedkoper zou zijn dan abortussen of soa's. Het verminderen van het aantal ongewenste en onbedoelde zwangerschappen zou volgens haar de goedkoopste manier zijn. Zij vroeg hoe ik hierover denk. Er bestaan nu al mogelijkheden voor gratis anticonceptie. In de Zorgverzekeringswet is anticonceptie voor mensen onder de 18 jaar onderdeel van het verzekerde pakket. Voor mensen tussen de 18 en 21 jaar is dat ook zo, maar valt dit wel onder het verplichte eigen risico. Anticonceptie zit bij een deel van de gemeentepolissen in het aanvullende pakket. Mensen kunnen soms gebruikmaken van gemeentelijke regelingen. Ook zijn er mogelijkheden voor gratis anticonceptie na een abortus, voor mensen die die echt niet kunnen betalen.

De barrières die mensen ervaren rond anticonceptie zijn heel verschillend. Het kan voor mensen bijvoorbeeld moeilijk zijn om op tijd een keuze te maken voor passende anticonceptie en om die anticonceptie vervolgens ook te verkrijgen. Ook kan het moeilijk zijn om die anticonceptie consequent goed te gebruiken. Anticonceptie gratis maken is daarvoor dan geen oplossing. Dat is het antwoord op de vraag.

Staatssecretaris Karremans:

En dan bedoelt u, denk ik, de financiële consequenties?

Staatssecretaris Karremans:

Ik kan natuurlijk van alles op papier zetten over wat die onderzoeken laten zien. Kijk, ik ben het volledig eens met de beschrijving van mevrouw Dobbe van de effectiviteit van anticonceptie. Dat is ook zo: anticonceptie kan heel veel zaken voorkomen. Daarom willen we mensen ook graag aanmoedigen om vooral anticonceptie te gebruiken als ze niet zwanger willen worden. Het punt is dat wij weten dat financiën, de kosten van anticonceptie, daar maar een betrekkelijk kleine rol in spelen. Maar als mevrouw Dobbe dat op prijs stelt, wil ik die onderzoeken graag nog een keer uitsplitsen en laten zien wat het zou kosten als je dit wel in het basispakket zou opnemen. Daar heb ik geen enkel bezwaar tegen. Maar ik geef wel de winstwaarschuwing dat het antwoord ongeveer langs die lijnen zal zijn.

Staatssecretaris Karremans:

Ik kan overal wat mee. Dat is geen enkel probleem. Ik kan het volgende doen. Mijn punt gaat juist over de kosten; die zijn grofweg 23 miljoen euro per jaar. Dan weet de Kamer dat alvast. Maar ik snap het punt van mevrouw Dobbe. De vraag is: wat levert het op? Maar daarover zeg ik dat de financiën, de kosten van anticonceptiemiddelen, niet de redenen zijn waarom mensen geen anticonceptie gebruiken. Dat wil ik wel nog een keer in een brief zetten. Ik kan ook uitvragen of men dat nog een keer kan doorrekenen. Maak daar maar een toezegging van. Dan schrijf ik zoiets op. Maar dan weet mevrouw Dobbe wel alvast hoe dat er — met maximale creativiteit! — ongeveer uit gaat zien.

Staatssecretaris Karremans:

Dat is mooi. Heel graag. Dank u.

Dat vind ik een terechte vraag. Dan stel ik voor dat we daar alles in meenemen en dat we dat netjes richting de Kamer sturen met alle mitsen, maren, afwegingen en wat we al doen voor mensen met een smalle beurs die daar behoefte aan hebben.

Staatssecretaris Karremans:

Ik denk dat het weer belangrijk is om twee zaken uit elkaar te houden, namelijk het aantal onbedoelde zwangerschappen en het aantal abortussen. Dat zijn twee verschillende zaken. Ik stuur op het verminderen van het aantal onbedoelde zwangerschappen. Daarbij is anticonceptie inderdaad een middel. Het kan natuurlijk altijd zo zijn dat vrouwen wel anticonceptie gebruiken, maar dat bijvoorbeeld niet goed gebruiken of dat er een keer wat misgaat. Zij komen dan alsnog terecht bij een abortuskliniek omdat er dus iets is misgegaan. Daarmee ontstaat namelijk een onbedoelde zwangerschap. Dat kan nog steeds. Maar we zien ook, tegelijkertijd, dat het gebruik van anticonceptiemiddelen daalt. Dat baart mij zorgen. Dat gaat niet alleen om het aantal onbedoelde zwangerschappen, maar ook om soa's en seksuele gezondheid in brede zin. We weten wel degelijk dat het heel goed helpt, maar of het een wondermiddel is … Dat is, denk ik, een kwalificatie die niet medisch is. Maar dat laat ik aan de heer Van Dijk.

Dan ben ik bij de vraag van de heer Kops. Die gaat ook nog steeds over anticonceptie. Ik zei al dat hij daar een terecht punt over maakte. Ik zei net ook al even in reactie op het punt van de heer Van Dijk dat we zien dat steeds minder mensen gebruikmaken van hormonale anticonceptiemethoden, zoals de pil. We hebben het bijvoorbeeld over de vruchtbaredagenmethode. Dat kwam natuurlijk ook al terug in het onderzoek van Rutgers. Ik heb daar geen gegevens over, anders dan die uit het onderzoek van Rutgers. Maar we zien wel dat het gebruik van conventionele anticonceptiemiddelen daalt. En we zien inderdaad ook veel misinformatie op dat terrein, zoals ik net al heb gezegd. Daarvan heb ik ook al in eerdere debatten aangegeven dat dat problematisch is. BZK doet nu onderzoek naar de mogelijkheden die wij als overheid hebben om daar verder iets aan te doen. Dat doet het ministerie van BZK. Ik heb gezegd dat ik dat voortvarend zal oppakken op heel veel verschillende terreinen, omdat het ook zaak is om goede informatie bij de juiste mensen te krijgen en zo veel mogelijk des- en misinformatie weg te houden bij mensen.

Dan heb ik hier een vraag voor me over iets dat ik volgens mij ook al heb besproken bij het vorige puntje, namelijk de relatie tussen zwangerschapsafbrekingen en het gestegen aantal abortussen.

Dan ben ik bij desinformatie. Die heb ik ook al beantwoord. Nou ja, ik kan er nog wel iets over zeggen. We proberen dat natuurlijk op allerlei manieren tegen te gaan, ook via huisartsen, e-learnings et cetera. Dat doen we er dus aan. Maar des- en misinformatie aanpakken, blijft een belangrijke prioriteit.

Staatssecretaris Karremans:

Ik denk dat ik omwille van de tijd mijn inleiding dan even skip en met de eerste vraag begin. Deel ik de zorgen over de stijgende cijfers van euthanasie bij psychisch lijden? Wat kunnen we beter doen? Ik zie ook dat het aantal euthanasieverzoeken bij jonge mensen, voornamelijk jonge vrouwen, de laatste jaren flink stijgt. Elk geval is natuurlijk heel verdrietig. Dat gun je niemand en ook de omgeving niet. Dat is echt vreselijk. Er zijn ook documentaires over gemaakt, die ik allemaal heb bekeken. Daar houd je toch een heel onbestemd gevoel aan over. Tegelijkertijd stijgt het aantal verzoeken, even los van het aantal meldingen, flink. Dat vind ik zorgelijk, met name als deze gevoelens van wanhoop voortkomen uit het feit dat hun behoeften niet worden vervuld, bijvoorbeeld wanneer behandelopties ontoegankelijk, onaanvaardbaar of ineffectief zijn. Daarbij is het wel belangrijk om in het oog te behouden dat er een onderscheid is tussen euthanasieverzoeken en -inwilligingen. Uit recent onderzoek van het Expertisecentrum Euthanasie blijkt dat slechts 3% van de ingediende verzoeken vanwege psychisch lijden onder mensen jonger dan 24 in de periode 2012 tot 2021 werd ingewilligd. Het over-, over-, overgrote deel van de verzoeken wordt dus niet ingewilligd. Die worden ofwel ingetrokken ofwel afgewezen. Het is belangrijk om dat te zeggen. Er is dus zeker een stijging van het aantal verzoeken — daarover had mevrouw Bikker ook een vraag gesteld — maar het aantal inwilligingen is 3% en dus wordt 97% uiteindelijk niet ingewilligd. Binnen de beroepsgroep is volop aandacht voor dit onderwerp. Ik denk dat u dat ook allemaal heeft kunnen lezen. De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie is inmiddels met diverse initiatieven gestart om een constructieve dialoog binnen de beroepsgroep te voeren. Ook wordt door de NVvP een enquête onder de beroepsgroep voorbereid om meer zicht te krijgen op hoe het thema euthanasie op psychische grondslag leeft onder psychiaters. Daarnaast wordt de NVvP-richtlijn inzake levensbeëindiging bij patiënten met een psychische stoornis herzien, waarbij er in ieder geval aandacht zal zijn voor de huidige zorg omtrent euthanasie bij psychisch lijden bij jonge mensen. Ik vertrouw op een goede uitkomst van de door de beroepsgroep genomen initiatieven en wil de beroepsgroep hiervoor ook de ruimte geven. Uiteraard ben ik met de beroepsgroep en andere relevante veldpartijen in gesprek geweest en blijf ik met ze in gesprek, om de ontwikkelingen op het terrein van euthanasie, meer in het bijzonder bij psychisch lijden, op de voet te volgen.

Staatssecretaris Karremans:

NSC heeft daar natuurlijk ook een initiatiefvoorstel voor ingediend. De Kamer kan overigens binnenkort mijn beantwoording daarvan verwachten, dus ik wil daar niet al te veel op vooruitlopen. Het punt is wel dat ik het moeilijk vind om te zeggen dat ik daar zorgen over heb, want uiteindelijk heeft iemand ook het recht om dat te doen. Sommige mensen kiezen daar uiteindelijk voor, maar dat gaat niet zomaar. Dat is een heel zorgvuldig proces, waar altijd een heel intensieve behandeling aan voorafgaat. Het beeld dat ik soms voorbij zie komen, is dat dat komt door de wachtlijsten in de ggz. Dat is absoluut niet het geval. Je hebt enorm lange behandeltrajecten, en op een gegeven moment cumuleert dat in een verzoek. Dat wordt dan wel of niet toegewezen; soms wordt dat inderdaad toegewezen. Maar al die verzoeken worden achteraf beoordeeld op zorgvuldigheid. Zo zorgvuldig hebben wij dat in Nederland ingericht. Van alle verzoeken, ook van jonge mensen — hoe verdrietig dat ook is; laat ik dat er wel bij zeggen — is beoordeeld of dat op een zorgvuldige manier is gegaan. Het gebeurde netjes. Alle checks-and-balances zijn daar gevolgd. Dat moet ik er wel bij zeggen. Voor de rest verwijs ik naar mijn aanstaande reactie op het initiatiefvoorstel van NSC.

Staatssecretaris Karremans:

Maar het wil helemaal niet gezegd zijn dat zij mensen beter helpen dan wij. Wat we weten is dat een heel groot deel van de inwilligingen gebeurt bij mensen die bijvoorbeeld heel zware suïcidale gedachten hebben. Een flink aantal verzoeken tot euthanasie is uiteindelijk niet ingewilligd om de hele verdrietige reden dat iemand zelf kiest om uit het leven te stappen. Als we het hebben over helpen, denk ik dat we in sommige gevallen mensen ook echt helpen door die inwilliging, dus door het juist wel toe te staan. Dat is uiteindelijk aan een arts en nog een tweede arts, en daar gaat eerst een heel zorgvuldig traject aan vooraf. Om dus te zeggen dat we mensen op zo'n manier niet zouden helpen, is volgens mij niet helemaal juist. Ik weet dat mevrouw Bikker dat niet zo bedoelt. Ook de vergelijking met andere landen is niet helemaal juist, omdat we ook weten dat mensen dan soms kiezen voor andere methoden, hoe verdrietig ook.

Staatssecretaris Karremans:

Ik denk dat mevrouw Paulusma een aantal terechte dingen zegt. We zien inderdaad dat het heel erg helpt als mensen erover kunnen spreken en als het geen taboe is. Dat klopt. Dat zien we ook. Op zichzelf vind ik de oproep om psychiaters te beschermen terecht, maar uiteindelijk wil ik het ook voor een heel groot deel bij de beroepsgroep zelf laten. Naar aanleiding van het geschil dat in de media werd uitgevochten tussen verschillende psychiaters heb ik wel een gesprek gevoerd met de beroepsgroep en de verschillende belangenorganisaties. Zij zien zelf ook in dat dit geen verstandige manier is om het debat te voeren, omdat het een heel zorgvuldig en ook gevoelig debat is dat je goed met elkaar moet voeren. Ik ben ook blij dat dit nu op een constructieve manier gaat binnen de beroepsgroep. Dat gesprek is dus gaande. De evaluatie is gaande. Daarbij is dit ook een nadrukkelijk onderwerp van gesprek.

Staatssecretaris Karremans:

Ik ga zo nog in op de vraag over de abortusklinieken en buitenlandse studenten. Zullen we die aan het einde van dit blokje doen? Ik denk dat dat handig is.

De heer Van Dijk vraagt of ik het ermee eens ben dat de discussie over euthanasieverzoeken van jonge mensen niet alleen zorgverleners aangaat, maar dat die ook vraagt om een maatschappelijk en politiek debat over wetgeving en beleid. Ik begrijp van de heer Van Dijk dat het gaat over het aantal euthanasieverzoeken en niet over het aantal euthanasiemeldingen. Daarbij wil ik nog een keer aangeven dat slechts een heel klein deel van het aantal euthanasieverzoeken op basis van psychisch lijden bij jonge mensen daadwerkelijk wordt ingewilligd. Dat laat natuurlijk ook de zorgvuldigheid zien. Het is goed dat het debat over de groei van euthanasieverzoeken door jonge mensen gevoerd wordt, want het gaat om een zeer complex en heel gevoelig onderwerp. De NVvP, de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, is inmiddels diverse initiatieven gestart om een constructieve dialoog binnen de beroepsgroep te voeren. Dat zei ik net ook al. Het is begrijpelijk dat de discussie hierover ook in de samenleving en in deze Kamer wordt gevoerd. Dat wordt ook al gedaan, omdat de NSC-fractie hierover een initiatiefnota heeft ingediend. Zoals aangegeven, zal ik de kabinetsreactie hierop binnenkort naar de Kamer sturen; zeer binnenkort zelfs. Wij kunnen en gaan dan ook samen met elkaar verder het debat voeren. Dan wordt het vanzelf een onderwerp van de politiek.

Voorzitter. Wat doet het kabinet concreet om de geestelijke gezondheidszorg en de ondersteuning voor de kwetsbare groep jongeren met psychisch lijden te verbeteren? Ik snap de vraag, maar toch wil ik die twee dingen uit elkaar trekken. Ik zeg dat niet in reactie op de vraag van de heer Van Dijk, dus begrijp me alsjeblieft niet verkeerd. Ik zeg dit meer omdat in de media en in het maatschappelijke debat is opgeworpen dat we door het falen van de ggz of door de enorme wachtlijsten in de ggz een stijging zien van het aantal euthanasiemeldingen onder jonge mensen. Als het gaat om een euthanasiemelding of euthanasie, dan gaat daar altijd per definitie een zeer intensief en lang behandeltraject aan vooraf. Het is niet zo dat mensen op een wachtlijst staan en zeggen: ik trek me terug van de wachtlijst, doe een verzoek en dan wordt dat ingewilligd. Dat is echt niet het geval. Het is natuurlijk wel van belang dat de ggz op orde is. Ik ga ook over de ggz. Ik vind het belangrijk dat patiënten met een hoogcomplexe zorgvraag een voldoende passend zorgaanbod krijgen. Regionaal wordt op dit moment in kaart gebracht wat er nodig is om de cruciale ggz voor jongvolwassenen te versterken. Indien de zorgvraag te specialistisch is voor een regio of niet doelmatig regionaal georganiseerd kan worden, is het de bedoeling dat de regio die vraag inbrengt op een nog in te richten landelijke tafel om dit voor patiënten dan wel mogelijk te maken. Vanaf dit jaar wordt er door deze landelijke tafel voor gezorgd dat er voldoende passend aanbod wordt georganiseerd voor dergelijke specialistische zorgvragen.

Dan kom ik op de vraag van mevrouw De Korte wanneer er een reactie komt van de staatssecretaris op de initiatiefnota van NSC over euthanasie bij psychisch lijden. Ik zei al dat dit zeer binnenkort zal zijn. Ik heb nu een laatste versie. Die bekijk ik nog en dan komt de reactie richting de Kamer.

Hoe gaat de staatssecretaris de mediarichtlijn over euthanasie van het Expertisecentrum Euthanasie implementeren. Met de mediarichtlijn wil het Expertisecentrum Euthanasie zorgvuldige berichtgeving over euthanasiezorg bevorderen en kwetsbare mensen beschermen. Ik vind het belangrijk dat er in de media met grote zorgvuldigheid over euthanasie wordt bericht. Daarom ondersteun ik deze mediarichtlijn echt van harte. Zowel de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie als de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst hebben aangegeven de mediarichtlijn te onderschrijven en de oproep om de richtlijn verder te bevorderen ook te steunen.

Staatssecretaris Karremans:

Waar ik dat kan bevorderen, zal ik dat doen. Maar hiervoor geldt hetzelfde als bij de mediarichtlijn over zelfmoord, die 113 heeft opgesteld. Die hebben zij zelf onder de aandacht van de media gebracht en die bevorderen zij ook zelf. Dat gaat ook hartstikke goed. Ik heb daar dus geen actieve rol in, maar waar ik die kan bevorderen, zal ik dat zeker doen.

Dan kom ik op een vraag van de heer Kops. Hij zei: 4% van de euthanasieverzoeken bij jonge mensen leidt tot suïcide; kan de staatssecretaris daar een reactie op geven? Expertisecentrum Euthanasie en 113 Zelfmoordpreventie hebben onderzoek gedaan naar het euthanasieverzoek van jonge mensen bij het expertisecentrum tussen 2012 en 2021. Hieruit bleek inderdaad dat zeventien van de jonge hulpvragers overleden door suïcide na hun aanmelding. Daar hebben we het net ook even over gehad. Bijna allemaal deden deze hulpvragers al voor hun aanmelding bij het expertisecentrum meerdere suïcidepogingen. Suïcides kwamen in alle fases van het euthanasietraject voor, soms zelfs vlak voor de geplande euthanasiedatum. Over de verschillende soorten doodswensen en hoe die samengaan of juist niet, is nog heel weinig bekend. Statistisch gezien kunnen geen gegronde uitspraken worden gedaan over de relatie tussen het aantal suïcides en het aantal gevallen van verleende euthanasie bij psychisch lijden.

Wat vindt de staatssecretaris van de stijging van het aantal euthanasiegevallen bij jonge mensen? Waar komt dat psychisch lijden door? Valt het te verklaren? Ik heb net ook al gezegd dat ik bezorgd ben over de stijging van het aantal euthanasieverzoeken. Tegelijkertijd zeg ik nogmaals dat er slechts een klein deel wordt ingewilligd. Uit de vierde evaluatie van de euthanasiewet blijkt wederom dat de wet goed functioneert en dat we in Nederland een zorgvuldige euthanasiepraktijk hebben.

Dat neemt niet weg dat het belangrijk is om oog te houden voor ontwikkelingen die zich voordoen en om waar nodig hiernaar onderzoek te laten uitvoeren. Zo wordt er niet alleen onderzoek uitgevoerd naar de oorzaak van de stijging van het aantal euthanasiegevallen, maar zijn er ook in het veld diverse onderzoeken gaande. De komende twee jaren voeren het Expertisecentrum Euthanasie en 113 Zelfmoordpreventie onderzoek uit onder mensen die verzoeken om euthanasie op grond van psychisch lijden. De doelen van dat onderzoek zijn: meer inzicht krijgen in klinische kenmerken van de groep mensen die euthanasie aanvraagt, waaronder suïcidaliteit, meer inzicht krijgen in het beloop van de doodswens in de eerste zes maanden na het euthanasieverzoek en een ondersteuningsaanbod ontwerpen voor deze groep op basis van de hulpbehoefte die wordt gerapporteerd.

Tot slot werd gevraagd welke stappen nodig zijn om mensen met dementie te helpen om een keuze te maken over de wensen met betrekking tot het einde van hun leven. Ik vind het belangrijk dat informatie over het vastleggen van wensen bij dementie, waaronder een schriftelijke wilsverklaring, voldoende begrijpelijk, betrouwbaar en eenduidig is. Samen met verschillende organisaties, zoals KNMG, Thuisarts.nl, Alzheimer Nederland, de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde, Expertisecentrum Euthanasie, Palliatieve Zorg Nederland en de Patiëntenvereniging NPV, brengt het ministerie van VWS momenteel in kaart hoe de bestaande voorlichting en ondersteuning met betrekking tot de schriftelijke wilsverklaring kan worden verbeterd. Het is dan ook zaak dat patiënten en hun familieleden tijdig het gesprek aangaan met hun arts.

Dat was het kopje euthanasie. Zal ik gelijk de vraag over de buitenlandse studenten doen? Nee.

Staatssecretaris Karremans:

In de loop van het jaar. Dat is niet een voldoende antwoord voor mevrouw Paulusma. Dat wist ik op voorhand al, dus voordat ik het ging zeggen. Ik kom daar in tweede termijn even op terug.

Staatssecretaris Karremans:

Ja, maar ik moet het antwoord wel ... En anders schriftelijk.

Staatssecretaris Karremans:

Ja, de vraag over de buitenlandse studenten. Het vermoeden dat ik had, klopte. Het is inderdaad zo dat, als zij in Nederland werken, stagelopen of studeren, ze vaak ook verzekerd zijn. Dan is een abortus gewoon gratis. Dat is dan geregeld. Een uitzondering voor buitenlandse studenten vind ik moeilijk te beargumenteren. Want dan zeggen we: voor studenten uit het buitenland gaan we wel abortus vergoeden, maar niet voor toeristen. Dat vind ik een beetje lastig. Nogmaals, ik zei dat de abortusklinieken daar zelf hun keuze in kunnen maken. Over de financiële reserves had mevrouw Dobbe vragen gesteld. Daar komen we nog op terug, maar het punt van de buitenlandse studenten is dan bij dezen beantwoord.

Staatssecretaris Karremans:

Als u dat zegt, voorzitter, dan klopt dat.

Staatssecretaris Karremans:

Ik zal het zo snel mogelijk proberen te doen, maar het vergt natuurlijk wel enige zorgvuldigheid om alles goed te beantwoorden, zeker bij deze onderwerpen. Ik ga ook geen inleiding doen, dus ik begin gelijk met de vragen.

De eerste vraag op dit onderwerp was van de heer Van Dijk. Transgenderzorg valt onder de minister van VWS. Erkent de staatssecretaris dat de behandeling van jongeren ook een medisch-ethisch vraagstuk is, waar hij wat van kan vinden? Zorg heeft eigenlijk bijna altijd medisch-ethische componenten. Het adagium dat niet alles wat medisch kan, ook hoeft, geldt hier ook. Dat geldt natuurlijk met betrekking tot heel veel en in die zin heeft het ook een medisch-ethisch element.

Dan kom ik op de volgende vraag, gelet op de grote zorgen die er leven over de risico's van behandelingen bij kinderen. Zijn puberteitsremmers misschien zelfs in strijd met de Geneesmiddelenwet, gelet op het lopende onderzoek van de Gezondheidsraad? Is het niet veel verstandiger om te besluiten dat kinderen nu juist beter kunnen of zelfs moeten wachten? Als een geneesmiddel geregistreerd is en tot de markt is toegelaten, kan het worden voorgeschreven door een arts. De werkzaamheid en veiligheid staan dan op die manier vast. Het is vervolgens aan de beroepsgroep om te bepalen welke plaats een geneesmiddel in de behandeling krijgt.

Wat betreft de vraag om te wachten met het behandelen van kinderen tot het advies van de Gezondheidsraad beschikbaar is, benadrukken de umc's — dat zijn natuurlijk de expertisecentra — dat kinderen met gediagnosticeerde genderdysforie recht hebben op goede zorg. De kinderen kunnen in de puberteit ernstige psychische problemen ontwikkelen en behandeling kan hier juist de lijdensdruk helpen verminderen. Hierbij geldt dat iedere stap in het proces uiteraard zorgvuldig getoetst en begeleid moet worden. De behandelaars van het Radboudumc, het Amsterdam UMC en het UMCG doen al jaren gezamenlijk wetenschappelijk onderzoek om zo de genderzorg voor kinderen en jongeren wetenschappelijk onderbouwd in te richten en zo nodig aan te passen aan nieuwe inzichten.

Overigens heb ik deze vraag ook voorgelegd aan de IGJ en die heeft laten weten dat de betrokken professionals met elkaar het gesprek voeren over de kwaliteit en de veiligheid van de zorg. De IGJ baseert haar toezicht op richtlijnen en heeft geen signalen dat de kwaliteit van zorg in het geding is.

Waarom drukken we in Nederland niet, net als in andere landen, voor kinderen met genderdysforie én de behandeling daarvan op de pauzeknop? Ik hecht er waarde aan om te benoemen dat de situatie in andere landen, bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk, niet een-op-een te vergelijken is met Nederland. Medische zorg kan soms noodzakelijk zijn en het is van belang dat er dan heel goed gekeken wordt naar de voorwaarden voor deze zorg. Mede gelet op de vragen die hierover leven heeft het ministerie van VWS de afgelopen jaren al verschillende onderzoeken geïnitieerd, zoals een opdracht tot evaluatie van de kwaliteitsstandaard Transgenderzorg - Somatisch, die beschrijft wat goede transgenderzorg is. Inzicht uit andere landen, over de hormoonbehandeling en de vraag of de andere groep die zich nu presenteert, een andere aanpak nodig heeft, maken onderdeel uit van deze evaluatie. Zoals u ook bekend is de Gezondheidsraad gevraagd om advies uit te brengen over onder andere de aanpak van Nederland in vergelijking met de aanpak in andere landen, met andere zorgstandaarden en de daar geldende wet- en regelgeving, om ook deze laatste te vergelijken.

Vanuit medisch perspectief werd de genderbehandeling bij kinderen verdedigd, omdat die zou leiden tot verbetering van mentale gezondheid. Maar als uit recent onderzoek blijkt dat een behandeling empirisch niet te onderbouwen valt, zou je die eigenlijk niet moeten willen. Op de vraag hoe de staatssecretaris hiernaar kijkt, is mijn antwoord als volgt. Het is aan de wetenschap en het zorgveld om zelf te werken aan kennis- en expertiseontwikkeling. De zorg aan transgenderpersonen staat beschreven in de kwaliteitsstandaard die ik net heb benoemd. Deze is gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, medische praktijkervaring, input van patiënten en internationale richtlijnen. De minister van VWS heeft de schriftelijke beantwoording van deze en andere vragen recent aan de Kamer gestuurd.

Dan kom ik op de vragen van mevrouw Slagt-Tichelman en mevrouw Dobbe.

Staatssecretaris Karremans:

Hoe het natuurlijk niet werkt, is dat we zeggen dat iedereen die met die vraag komt dezelfde behandeling krijgt, of dat die zonder meer die behandeling krijgt. Dat wordt een arts bepaald in samenspraak met de persoon zelf. Dat is hier natuurlijk ook het geval. De artsen kunnen zelf de beschikbare zorg inzetten op de manier waarvan zij denken dat die het beste is voor een volwassene of een kind. Zo hebben we het in Nederland geregeld; gelukkig maar. Dat is hier ook het geval. Dat is precies wat artsen hier zeggen, ook als het gaat om de middelen die ze ten aanzien van dit soort medische ingrepen tot hun beschikking hebben.

Staatssecretaris Karremans:

Het is niet zo dat artsen dat vinden en vervolgens iets anders doen. Artsen handelen natuurlijk in lijn met wat zij denken dat het beste is voor een patiënt. De ene keer is het het een en de andere keer is het iets anders. Dat is iets tussen de patiënt en de arts. En het gaat natuurlijk om de beschikbare middelen, waaronder — daar hebben we het net over gehad — de beschikbare middelen die ze ten aanzien van transgenderzorg tot hun beschikking hebben. Dat is dan echt aan artsen zelf.

Staatssecretaris Karremans:

Dat is natuurlijk de vraag die net aan mij gesteld werd, die ik ook beantwoord heb. Ik zei dat artsen juist zeggen: wij vinden dat ook kinderen die genderdysforie hebben, recht hebben op goede zorg. Voor hen willen wij voorschrijven. Dat is het oordeel van een arts. Ik ben blij dat we dit oordeel overlaten aan een arts en dat we hier niet zeggen: dat doen we niet meer. Ik vind het heel verstandig om dat juist daar te laten. Maar er is naar aanleiding van de motie-Hertzberger/Van Dijk aan de Gezondheidsraad gevraagd om onderzoek te doen naar wat er bekend is over de gevolgen van het gebruik van puberteitsremmers en de aanpak in Nederland in vergelijking met die in andere landen. Daar is al een motie over ingediend. Dat onderzoek wordt ook gedaan. De Gezondheidsraad zal hierover naar verwachting eind dit jaar of begin volgend jaar advies uitbrengen. De uitvoering van die motie wordt ook gevolgd, dus dat wordt ook gedaan. Ondertussen denk ik dat het verstandig is om het aan de wetenschap en aan de artsen te laten.

Voorzitter. Dan de vraag wat er gedaan kan worden aan de patiëntenstop op de genderpoli van het UMC. Helaas zijn er niet alleen in de psychologische transgenderzorg wachttijden, maar ook in de bredere ggz; dat weet mevrouw Slagt-Tichelman natuurlijk ook. Met een groeiende zorgvraag aan de ene kant en groeiende personele schaarste aan de andere kant staat de sector ook hier onder enorm grote druk. We zetten in op die problemen via het IZA en het aanvullend sociaal- en welzijnsakkoord. Het Kennis- en Zorgcentrum Genderdysforie van Amsterdam UMC heeft geen patiëntenstop. Dat is belangrijk om te zeggen. Cliënten kunnen nog steeds worden doorverwezen naar het KZcG. Wel staan de wachttijden onder druk, zoals ik al zei. Daarom is besloten tijdelijk geen nieuwe volwassen cliënten van de wachtlijst op te roepen voor een intake.

Staatssecretaris Karremans:

Daar zien we op toe; dat doen we eigenlijk altijd. Maar ik zei net dat het hier gaat om de personele schaarste. Dat is echt een probleem. Maar we zien erop toe.

Voorzitter. Dan de eerder door NSC ingediende motie om de Gezondheidsraad om advies te vragen. NSC ziet geen voortgang en wil graag een toezegging van de staatssecretaris dat er bij de Gezondheidsraad op wordt aangedrongen haast te maken met het advies. Ik herken niet dat er geen voortgang is. Wellicht ziet u geen voortgang. Daar kan ik me alles bij voorstellen. Daarom is het goed om dat ook even te benoemen. De Gezondheidsraad is volop bezig en heeft onlangs de commissie samengesteld die in februari geïnstalleerd zal worden. Dus daar is men mee bezig. Volgens mij heb ik over de internationale vergelijking ook al wat gezegd.

Dank u wel.

Staatssecretaris Karremans:

Ik heb inderdaad gezegd dat de wachtlijsten en de wachttijden echt een heel groot probleem zijn, net als in de ggz. Ik ben niet het een aan het verhullen met het ander. Sterker nog, dit is waar ik mee bezig ben. Daar ben ik ook vrij duidelijk over naar de Kamer. Binnenkort komt er van mij een brief over hoe wij een aantal problemen in de ggz denken goed aan te pakken. Die komt nog voor het februarireces. Voor de zomer kom ik nog met een brede aanpak op de ggz, omdat die wachttijden voor heel veel mensen echt een probleem zijn. We zien bij de ggz dat problemen kunnen verergeren, hoe langer de wachttijd is. Dat is zeker het geval voor een kwetsbare groep mensen. Dat geldt ook hier. Dus je wilt daar ook snel bij zijn. Daarop nemen wij een aantal maatregelen. Het reikt wat ver om daar nu helemaal in detail op in te gaan. Het doel van die maatregelen is dat we zorgen dat we zo veel mogelijk mensen niet in de ggz krijgen, dat mentale problemen worden voorkomen, dat mensen op een andere manier worden geholpen. We gaan de financiering binnen de ggz verbeteren om ervoor te zorgen dat het beter wordt voor de patiënten en dat we de uitstroom verbeteren. Langs die lijnen werken we aan een plan om dat te verbeteren.

Staatssecretaris Karremans:

Zeker. Daarvoor is er natuurlijk de bredere aanpak die we hebben. We proberen aanvullende afspraken te maken met het veld in het aanvullend zorg- en welzijnsakkoord. Maar de personeelskrapte die er is, is daar ook realiteit. Daar hebben we het hier ook vaak over gehad. Dat heb ik net ook al benoemd. Alleen al bij het Amsterdam UMC zijn er zeven vacatures op dit gebied. Dat zei ik net al: aan de ene kant is er stijgende vraag en aan de andere kant sterke personele krapte. Dat zorgt voor een heel groot probleem, maar daar is de minister van VWS mee bezig, zoals u weet. Zij komt daar binnenkort mee naar de Kamer.

Staatssecretaris Karremans:

Dus we zijn bij het blok orgaandonatie; daar zijn twee vragen over gesteld, beide door de heer Bevers van de VVD. De eerste vraag: klopt het dat de minister naar aanleiding van de evaluatie geen suggestie doet om te kijken naar een eventuele aanpassing van de donorwet? Dat klopt, zo zeg ik namens mijn collega, de minister van VWS. De consequenties van de wet zijn duidelijk. Dat komt ook naar voren uit de evaluatie, en daarom is een aanpassing van de donorwet nu niet aan de orde. Ik geloof wel dat meer bekendheid met de gevolgen van de donorwet helpt om onduidelijkheden weg te nemen. Daarom zal de publiekscampagne 2025 bijvoorbeeld ook de rol van naasten bij een geenbezwaarregistratie extra toelichten.

Dan de tweede vraag van de heer Bevers. Is de minister — tussen haakjes: de staatssecretaris — het ermee eens dat de grote stijging van orgaantransplantaties in 2024 een effect lijkt te zijn van de gewijzigde Wet op de orgaandonatie? Het klopt dat het aantal uitgevoerde orgaan- en weefseltransplantaties gestegen is sinds de wijziging van de donorwet. Dat zeg ik ook weer namens mijn collega, de minister van VWS. De wet heeft natuurlijk het grote voordeel dat het aantal actieve registraties met ruim 50% is toegenomen; 10,7 miljoen mensen hebben hun keuze expliciet kenbaar gemaakt. Dat zorgt voor duidelijkheid voor naasten en voor zorgprofessionals. Maar ik zeg ook: de wet is pas drie jaar geleden volledig in werking getreden en het is nog te vroeg om harde conclusies te trekken. Er zijn namelijk meer factoren die transplantatiecijfers beïnvloeden, zoals de techniek waarbij de te transplanteren organen in betere staat worden gehouden.

Dan het blokje overig, dat zoals u weet altijd vrij aanzienlijk is. Ik begin met de vraag van de heer Bevers over onderzoek met mensen. "Het kabinet gaat in gesprek over een efficiënte toepassing van het toetsingskader voor niet-WMO-onderzoek. Is de staatssecretaris het met de VVD eens dat toch vooral kwaliteit en betrouwbaarheid van de toetsing voorop moet staan?" Het korte antwoord is: ja. Is dat voldoende? Dan kunnen we door, oké.

De volgende vraag is van mevrouw Bikker, over preconceptionele dragerschapsscreening. "De Gezondheidsraad adviseert de uitbreiding van preconceptionele dragerschapsscreening naar iedereen. Uit de antwoorden in de technische briefing leek het maatschappelijk perspectief niet of nauwelijks gewogen. Hetzelfde geldt voor het advies om de grens van 14 dagen op te rekken naar 28 dagen. Hoe ziet de staatssecretaris het advies van de Gezondheidsraad over de lacune? Deelt hij de oproep van Rathenau om tot een maatschappelijke dialoog te komen?"

Ik ben het ermee eens dat het meewegen van de maatschappelijke impact van belang is. Verdieping hiervan met betrekking tot preconceptionele dragerschapsscreening heeft echter al voldoende plaats gevonden. Zo heeft ZonMw in 2022 onderzoek gedaan naar de gevolgen en het maatschappelijk draagvlak voor deze screening. Verschillende maatschappelijke zorgen kwamen hieruit naar voren, zoals over maakbaarheid van het leven en stigmatisering van mensen met ernstige aandoeningen. Het advies van de Gezondheidsraad is grotendeels gebaseerd op het ZonMw-onderzoek. De Gezondheidsraad ziet vooralsnog geen empirische aanwijzingen voor druk om deel te nemen of voor discriminatie of stigmatisering van mensen met ernstige aandoeningen. Wat betreft de 14 dagengrens kom ik nog met een reactie.

Dan de vraag van de heer Van Dijk over preconceptionele dragerschapsscreening. "Het advies van de Gezondheidsraad is sterk ingestoken vanuit de keuzemogelijkheid van wensouders. Het Rathenau Instituut weegt ook het maatschappelijk perspectief mee. Hoe geeft de staatssecretaris hier invulling aan?" Het maatschappelijk perspectief is reeds meegewogen door de Gezondheidsraad. In het opiniestuk van het Rathenau Instituut worden zorgen over maakbaarheid van het leven en stigmatisering van kinderen met ernstige aandoeningen genoemd. In het advies van de Gezondheidsraad wordt op deze en andere maatschappelijke zorgen gereflecteerd. Dat heb ik ook net verteld.

Dan een vraag van mevrouw Bikker. "Er is een herziene richtlijn voor perinatale zorg. Er moet direct gewerkt worden aan een herziening volgens wetenschappers; die komt pas in 2028. Op welke manier stelt u specialisten in staat om nieuwe inzichten toe te passen?" De inhoud van zorg en bijbehorende richtlijnen liggen bij desbetreffende beroepsgroepen. Ik heb daarom de NVK geconsulteerd. De richtlijn uit 2024 geeft ouders de keuze tussen actieve opvang of op comfort gerichte zorg bij een geschatte zwangerschapsduur tussen 24 en 26 weken. De zwangerschapsduur is daarbij niet het enige criterium dat wordt meegenomen. Er wordt bijvoorbeeld ook gekeken naar groei, geslacht en de waarden en de voorkeuren van de ouders bij het gezamenlijk te nemen besluit. Dat gebeurt nu al. Dat neemt niet weg dat de NVK het maatschappelijk belang ziet om voor een selecte groep baby's van 23 weken de ondergrens voor actieve opvang opnieuw te verkennen.

Mevrouw Slagt-Tichelman heeft mij gevraagd om een update te geven over de implementatie van de EHDS. Hoe wordt er met medisch-ethische normen omgegaan? In de eerste plaats wil ik benadrukken dat de EHDS geen invloed zal hebben op bestaande medisch-ethische normen zoals vastgelegd in de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen. De minister van VWS zal in het tweede kwartaal met een brief komen waarin wordt ingegaan op het proces van de implementatie van de EHDS. Deze zal inzicht geven in hoe verschillende aspecten van de verordening opgepakt zullen worden bij de implementatie.

Dan de vraag of de resultaten van de Derde Landelijke Agenda Suïcidepreventie kunnen worden gekwantificeerd. Wat gebeurt er en wat moet er nog meer gebeuren om suïcide daadwerkelijk te voorkomen? Er zijn meerdere factoren, vaak tegelijkertijd, die impact hebben op de mentale gezondheid en suïcidaliteit van mensen. Suïcidaliteit is daarmee complex. Er is dan ook niet één oplossing om suïcides te voorkomen. De derde landelijke agenda gaat in op verschillende aspecten van suïcidepreventie. Vanuit de agenda worden handvatten en instrumenten ontwikkeld, gericht op professionals, doelgroepen en sectoren. Dit is zeker geen beleidsagenda. Daarom wordt ook gewerkt aan het meten van impact op een breed scala aan tussenuitkomstmaten. Denk aan kwaliteit van zorg en aan het aantal mensen, inclusief professionals, die op suïcidepreventie worden getraind. De derde landelijk agenda biedt nog niet op alles antwoord, maar het is wel mooi dat de Wet integrale suïcidepreventie er nu is. Die wet biedt, inclusief de vierde landelijke agenda, mogelijkheden om nog integraler aan suïcidepreventie te werken. Dat is ook nodig.

Voorzitter. Dan de laatste vraag, van mevrouw Paulusma, over proactieve zorgplanning: "Kan er meer tijd en ruimte worden gemaakt voor het gesprek over behandelwensen in de spreekkamer en hoe kunnen we kiezen voor kwaliteit van leven, en dit ook belonen, in plaats van alleen het belonen van de behandeling?" Ik vond dat mevrouw Paulusma het mooi zei: we willen meer leven toevoegen aan de laatste dagen in plaats van dagen toevoegen aan het leven.

Het is belangrijk dat mensen zorg krijgen die uiteraard bijdraagt aan hun gezondheid en kwaliteit van leven. Dit kan ook betekenen dat mensen er in samenspraak met hun arts voor kiezen om bepaalde behandelingen niet meer te doen. Zorgpersoneel moet uiteraard goed worden opgeleid voor het voeren van een dergelijk gesprek. Naar aanleiding van een motie van de leden Paulusma en Hermans gaat de staatssecretaris LMZ samen met het onderwijs en het zorgveld aan de slag om palliatieve zorg, en dus ook het voeren van proactieve zorgplanningsgesprekken, een structurele plek te geven in zorgopleidingen en nascholing, met als doel dat dit een vanzelfsprekend onderdeel wordt van de reguliere zorg.

Daarnaast werkt de NZa aan verbeteringen in de bekostiging van proactieve zorgplanning. De NZa gaat proactieve zorgplanning per 2027 opnemen in de basisbekostiging van de huisartsenzorg. In de tussentijd stimuleert de NZa maatwerkafspraken tussen verzekeraars en huisartsen. Voor medisch-specialistische zorg is de bekostiging per 2025 aangepast, zodat deze nu meer gericht is op langere gesprekken in het kader van proactieve zorgplanning, in plaats van de gerichtheid op diagnostiek en behandeling.

Tot slot. Ik ben het ook met mevrouw Paulusma eens dat alleen kaders scheppen niet genoeg is. Het is ook zaak dat we gesprekken over behandelen versus kwaliteit van leven daadwerkelijk met elkaar voeren.

Dank u wel. Dat waren alle vragen.

Staatssecretaris Karremans:

Echt niet!