Ontwikkelingen rondom het coronavirus

De voorzitter:

Hierbij open ik de technische briefing over de ontwikkelingen rondom het coronavirus. Ik heet iedereen van harte welkom. Ik ben Joba van den Berg, van het CDA, maar ik ben vandaag uw voorzitter. Ik wil eerst even onze gasten introduceren. Meneer Van Dissel is hier intussen zeer bekend. Hij is directeur van het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM. Mevrouw Jolande Sap is voorzitter van het Maatschappelijk Impact Team. De heer Alfons Olde Loohuis is adviseur van C-support en lid van de ZonMw-commissie voor het deelprogramma Aanhoudende klachten en herstelzorg. De heer Rolf Groenwold is hoogleraar klinische epidemiologie van het LUMC en lid van de ZonMw-begeleidingscommissie onderzoek oversterfte. Professor Frits Rosendaal is voorzitter van het Adviespanel Innovatieve Behandelingen COVID-19 en voorzitter van de ZonMw-commissie voor de overkoepelende kennisagenda postcovid.

Even twee dingen vooraf. U denkt misschien: goh, wat veel insprekers. Maar we hebben een enorme diversiteit aan vragen die aan het ministerie zijn gesteld. Dat is de reden dat er ook een diversiteit aan sprekers is. De eerste vier sprekers hebben precies een kwartier om hun presentatie te geven. Professor Rosendaal heeft geen presentatie, maar is er wel om vragen te beantwoorden. Dan hebben wij als commissie nog een uur voor de vragen. Meneer Van Haga en mevrouw Westerveld hebben aangegeven dat ze iets eerder weg moeten.

Ik zou als eerste het woord aan professor Van Dissel willen geven.

De heer Van Dissel:

Dank u wel. Ik wilde een korte update geven over COVID-19, zowel over het aspect van surveillance als over aspecten rondom de postcovid condition, ook wel long covid genoemd.

Waar staan we momenteel met covid? Welke surveillance-instrumenten gebruiken we nog? Dat is de eerste slide. Die is niet veel anders dan die u eerder heeft gezien. We hebben een strategie om het virus in te dammen op geleide van de infectiedruk. We willen met name uitbraakjes voorkomen en bestrijden. We hebben een beleid van vaccinatie om uiteindelijk een brede immuniteit onder de bevolking te bewerkstelligen, die uiteindelijk ons ook het meest helpt om het rondgaan van het virus en met name de consequenties daarvan te beperken.

Dan richten we ons op een aantal doelen. Deels liggen die bij het MIT. Dat zijn de maatschappelijke afwegingen. Het OMT heeft zich altijd gericht op de zorgketen, op ervoor zorgen dat die intact blijft bij het rondgaan van het virus, op het beschermen van kwetsbaren en uiteraard op zicht houden op het virus, zodat je weet hoe je maatregelen kunt nemen. Dat doen we op een aantal manieren. Ik noem early warning en surveillance. Met name dat laatste is belangrijk. Het is in feite de radar die ons laat zien waar covid is en waar we misschien actie moeten ondernemen. Dat doen we momenteel met name met het rioolwatersurveillancesysteem dat is opgezet, omdat de teststraten van de GGD, en daarmee natuurlijk het Osiris en het BCO, het bron- en contactonderzoek, zijn weggevallen. Dat systeem wordt ook uitgebouwd in het kader van pandemische preparedness. De infectieradar maakt gebruik van citizen science. Daar kunnen personen aan deelnemen. Die geven dan om de zoveel tijd, in ieder geval één keer per week, aan of ze klachten hebben. Als ze klachten hebben, sturen ze een kweek in ter bepaling van de oorzaak van de klachten. Dat zal ik u laten zien, want die lopen gewoon door. Dat zijn momenteel onze belangrijkste surveillance-instrumenten.

U ziet op deze misschien wat drukke dia alle essentiële gegevens bij elkaar. Dit toont de rioolwatersurveillance. Dat is met blauw aangegeven, van het begin van de uitbraak tot nu. Die rioolwatersurveillance is natuurlijk wat later beschikbaar gekomen, maar u ziet met name dat we vanaf de afgelopen zomerperiode een aantal pieken hebben gekend. Het meest rechts ziet u dat de blauwe lijn heel hoog geweest is, maar momenteel naar heel laag is gegaan. Ook de laatste week is die weer met pakweg 20% gedaald. Daaronder ziet u in rood de ziekenhuisopnames en in groen de ic-opnames. Als de rioolwatersurveillance ons toont dat er veel virusdeeltjes in het riool komen, ziet u ook dat er pieken zijn in de ziekenhuisopnames, en eerder ook zeker pieken in de ic-opnames.

Ten slotte ziet u door de kleuren die u ziet wisselen op de achtergrond de verschillende varianten die spelen. Momenteel zijn dat de XBB-varianten. U heeft ongetwijfeld in de krant over arcturus gelezen. Die kan ook wat oogklachten veroorzaken. Die meten wij sinds begin maart. Dat is nog heel redelijk beperkt. Dat verspreidt zich nog niet veel. Maar u ziet in ieder geval de alfa en de delta, de verschillende virusvarianten. De laatste tijd zijn natuurlijk de omikronvarianten opgekomen en die gaan weer. Wat u eigenlijk ook al een beetje ziet in deze grafiek, is dat waar de rioolwatersurveillance nog steeds hoge pieken toont, de ziekenhuisopnames al steeds wat lager worden. Dat duidt erop dat, gegeven het feit dat de meeste personen inmiddels immuun zijn, de consequenties van de virussen die rondgaan veel minder groot zijn dan wanneer u helemaal links kijkt; daar waren de ziekenhuisopnames nog heel hoog.

Daar kan je natuurlijk een grafiek van maken die dat toont voor een bepaalde hoeveelheid viruscirculatie, in dit geval per 100.000 personen. Hoeveel ziekenhuisopnames waren er per dag in het verloop van de uitbraak? Als u links kijkt, ziet u dat de zwarte lijn toont dat er vrij veel ziekenhuisopnames per dag waren. Maar inmiddels zie je dat het als het ware is uitgedoofd. Met andere woorden, bij dezelfde hoeveelheid virus in het riool zijn consequenties als ernstig ziek worden, naar het ziekenhuis moeten of zelfs op de ic belanden, een stuk minder vaak voorkomend dan we aan het begin van de uitbraak hebben gezien. Dat komt natuurlijk deels door de virusvariant, omikron. Maar het komt ook met name doordat de weerstand, de afweer onder de bevolking in de loop der tijd wat betreft antistoffen 100% is geworden. Men heeft ofwel antistoffen door een doorgemaakte infectie ofwel door vaccinatie. Met name T-cellen zijn dan belangrijk. Dat is meer de cellulaire afweer van bloedcellen om een kruisreactie te geven voor de verschillende virustypes. Het overall resultaat is dat bij eenzelfde hoeveelheid virus in het riool, en dus afgeleid waarschijnlijk ook eenzelfde circulatie van het virus, de consequenties in de loop der tijd veel minder groot zijn geworden. Er is veel minder druk op de zorgketen, op de ziekenhuisopnames en op de ic's. Dus dit toont eigenlijk heel mooi wat je kunt met een beperkt aantal gegevens. De rioolwatersurveillance is dus een krachtige manier om surveillance te doen, omdat die onafhankelijk is van of men wel of geen klachten heeft of wel of niet naar een teststraat gaat. Dat geeft heel mooie gegevens, in dit geval in samenhang met de ziekenhuisopnames. Dat zijn natuurlijk vrij harde gegevens.

Als we dan nog even naar de laatste piek kijken, ziet u dat we rond 1 maart weer een piek hebben gehad in de rioolwatersurveillance. Dit is even een uitvergroting van de grafiek die u eerder zag. Aan de rechterzijde ziet u de resultaten van de infectieradar. Dat is dus de rapportage van zo'n 10.000 tot 15.000 mensen die via een website aan het RIVM doorgeven of ze wel of niet klachten hebben. U ziet dat dat tijdens de piek tegen de 6% lag, maar inmiddels op ongeveer 2,7% zit. Ook daar zie je dus die daling die je ook in het rioolwater terugziet. Tegelijkertijd ziet u dat de ziekenhuisopnames ook dalende zijn. Die personen geven niet alleen door of ze klachten hebben die bij covid zouden kunnen passen, maar ook of ze zelftesten hebben gedaan. In de voorlaatste week was iets van 0,5% van de zelftesten positief. Deze week is dat alweer wat lager: 0,3%. Dus dat betekent, op grond van de zelftest, dat 0,3% van die hele groep covid doormaakt, terwijl ongeveer 2,5% momenteel klachten heeft. Dat betekent dus dat niet al die klachten door covid worden veroorzaakt. Dat is ook niet zo.

U ziet hier een opsplitsing in een groot aantal virussen. De namen zijn nu niet zo belangrijk, denk ik. Maar de verschillende kleurtjes geven de verschillende virustypes aan die covid-achtige klachten kunnen veroorzaken. In het blauwpaars, aangegeven met een pijltje, ziet u wat het aandeel van covid is, ook bij de personen die aan de infectieradar deelnemen. Dan ziet u dat dit inmiddels zeer gering is en dat de meeste personen met klachten een klassiek neusverkoudheidsvirus, een zogenaamd rinovirus, hebben. Aan de linkerkant ziet u ook een surveillancesysteem voor de pandemic preparedness. Dat zijn de Nivel-huisartsenpeilstations. Mensen gaan naar de huisarts met klachten. De huisarts documenteert dat en neemt bij de eerste paar patiënten met die klachten per dag kweekstokjes af. Die worden opgestuurd en bepaald. Daar zit natuurlijk een selectie in.

Los van dat ook daar covid in een minderheid van de gevallen de oorzaak van de klachten is, zie je ook daar het rinovirus en nog wat influenzavirus terug. Omdat er een soort selectie is — niet iedereen gaat namelijk meteen met z'n klachten naar de huisarts toe — zie je dat het aandeel covidgevallen daar nog ietsje hoger is. Dus met dit type surveillancesystemen kunnen we inmiddels wat we eerder niet konden, namelijk een beeld hebben van het rondgaan van een virus door Nederland op verschillende niveaus. Dat gebeurt door zelfrapportage, personen die naar de huisarts gaan, maar ook aan de hand van de eventuele consequentie voor de zorg en de totale rondgang die blijkt uit de rioolwatersurveillance.

Die afname van het aantal personen met klachten zie je ook terug in verzuimmeldingen. Dat laat ik u hier nog even zien. Dit is van een arbodienst die ongeveer 13% van de Nederlandse werknemers bedient. Ook daar is de laatste tijd een duidelijke afname van het aantal verzuimen.

Ten slotte kom ik nog even op de sterftecijfers van het CBS. Misschien gaat iemand anders daar straks nog meer op in. Het is, zoals u ziet, weergegeven voor verschillende leeftijden: de alleroudsten onder ons, de groep 0 tot 65 en de tussengroep. U ziet dat er momenteel ten opzichte van de normaalwaarde, dus de spreiding die we kennen van de voorgaande jaren, geen oversterfte meer is. Dat even met betrekking tot covid op dit moment.

Dan wil ik u ook nog wat vertellen over onderzoek dat we doen naar de postcovidconditie, ofwel long covid. Het RIVM heeft, ook vanwege andere onderzoeken tijdens corona, een aantal vrij grote cohorten opgebouwd van patiënten, maar ook van groepen die wilden meedoen. Om de zoveel tijd konden we dan naar aanleiding van een bloedprik bepalen of ze wel of geen covid hebben gehad. Dat is natuurlijk ook een groep die momenteel heel geschikt is om te bekijken hoe vaak dat postcovid nou voorkomt. Wat zijn de karakteristieken daarvan? Is het stabiel, dus krijg je het en gaat het niet meer weg? Of zit er een dynamiek in? Wat zijn risicofactoren? Wat is de impact op de kwaliteit van leven? Dat zijn allemaal factoren die worden onderzocht. Dat doen we overigens ook met andere groepen in Nederland en ook samen met internationale groepen. Ik wilde u wat resultaten daarvan laten zien.

Hier is misschien van belang om even te noemen dat we natuurlijk verschillende groepen moeten vergelijken. We moeten een groep vergelijken die covid heeft gehad. We moeten een groep vergelijken die we nog hebben geïncludeerd op een moment dat zij nog geen covid hadden. Dat noemen we hier de controlepopulatie. We weten allemaal dat een deel van die klachten ook bij mensen zonder covid kan voorkomen. We hebben een controlegroep die wel klachten had, maar een negatieve covidtest. Ook dat is een belangrijke controle. Ten slotte hebben we een groep die door zelfaanmelding mee is gaan doen. Die hebben dan dus vanaf het begin af aan longcovidklachten.

Hoe ziet zo'n beeld eruit? Dit onderzoek loopt door, dus dit is pas na de eerste drie maanden. Hier ziet u aan de linkerkant een aantal klachten die iemand kan rapporteren en die verhoogd kunnen voorkomen. Dat zijn met name klachten rondom vermoeidheid, benauwdheid, versneld reageren op prikkels en het waarnemen van een verstoorde geheugenfunctie, wat wordt omschreven als "hersenmist". Dat zijn overigens redelijk goed gedefinieerde klachten, die ook kunnen worden gescoord. Daar zit een systeem achter dat maakt dat vermoeidheid ook vermoeidheid representeert. U ziet verschillende kleuren. In rood ziet u de rapportage na delta, in blauw na omikron, in groen de controlegroep met een negatieve test en paars moet u eigenlijk zien als de bevolking die voor zover bekend geen covidinfectie heeft gehad. Dan valt natuurlijk op dat vermoeidheid ook onder de gezonde bevolking al redelijk vaak wordt gerapporteerd. Maar uit deze grafiek is duidelijk dat met name na delta, maar ook na omikron — maar dat is wel minder frequent — ook die klachten worden gerapporteerd en dat ze dan vaker worden gerapporteerd. Dat betekent dus eigenlijk dat dat verschil ten opzichte van de controlepopulatie de toegevoegde invloed van de delta- of omikroninfectie op deze klachten is.

Dat beeld ziet u eigenlijk voor alle klachten. Een geheugenstoornis wordt vaker opnieuw gerapporteerd na een delta-infectie dan na een omikroninfectie. Maar u ziet dat dat ongeveer 2 tot 2,5 maal hoger is dan dat al wordt gerapporteerd door personen zonder corona-infectie. Dit toont natuurlijk meteen de complexiteit van de situatie. Als iemand klachten van vermoeidheid heeft, hoe bepaal je dan wat daar de reden van is? En wat is daar nou eigenlijk de dynamiek van? Dat laat ik u zo nog even zien. Dit is namelijk drie maanden na de covidinfectie vastgesteld. Laten we zeggen dat het voor delta ongeveer 17% is en voor omikron rond de 10%. Dus al met al komt het uit op ongeveer 14% extra ten opzichte van de achtergrondcontrole. We zien inmiddels dat als je dit onderzoek na een jaar herhaalt, het zich ongeveer halveert. Dus er zit ook een dynamiek in die klachten. Als iemand redelijk kort na corona ernstige klachten krijgt, betekent dat niet automatisch dat die na een jaar nog steeds aanwezig zijn. Tegelijkertijd kun je natuurlijk ook constateren dat na een jaar een aantal personen nog wel degelijk ernstige klachten heeft. Dus het heeft altijd twee zijden. Aan de linkerkant ziet u min of meer hetzelfde. Het is samengevat, maar dan niet voor één klacht maar voor ten minste één klacht. Dan worden de getallen natuurlijk wat hoger, maar bij de controlegroep worden de getallen ook wat hoger.

Dit geeft op zich alleen nog maar weer of die individuele klachten voorkomen. Je zou eigenlijk ook willen weten hoe vaak dit soort klachten echt tot invaliderende klachten leiden. Dat hebben we in Nederland nog niet bepaald. Dat gaat er zeker aankomen, maar daar kan ik u nog geen getallen van laten zien. Engeland heeft daar wel recent een rapport over uitgebracht. Daarvan ziet u hier wat getallen. In Engeland heeft men een groep genomen van zo'n 270.000 inwoners. Dat is dus toch wel een heel redelijke steekproef. Er is nagegaan of daar gerapporteerd wordt dat men klachten heeft van vermoeidheid of benauwdheid et cetera, maar ook of die ernstig invaliderend zijn. U ziet hier het antwoord. Er kwam uit dat ongeveer 2,8% het soort klachten had waarvan men zei: dat beperkt mij toch heel erg in mijn dagelijkse activiteiten. Die klachten zagen ze vaker bij vrouwen dan bij mannen. Ze zagen ze vooral bij de groep mensen van pakweg tussen de 25 en 65 jaar. U ziet ook dat bij kinderen die klachten minder worden gerapporteerd. Engeland laat tevens zien dat als er een tweede infectie optreedt en je geen postcovidklachten hebt gehad hebt na de eerste, de kans dat je het na de tweede infectie krijgt, een stuk kleiner is. Dat ziet u hier weergegeven. Dit soort getallen geven uiteindelijk weer wat die klachten nou zijn, hoe vaak ze ernstig invaliderend zijn voor iemand, en dus ook zonder meer dat het een serieus probleem is.

Stel dat je die Engelse getallen op de Nederlandse situatie betrekt. Dat betreft natuurlijk heel grove statistiek. Engeland heeft een bevolking van pakweg 68 miljoen mensen. Dat is vier keer Nederland. Die 2,8% is iets van 1,9 miljoen mensen, waarvan volgens de opgave in dit rapport ongeveer 1,5 miljoen mensen ernstige klachten hadden. Dat kun je ongeveer door vier delen om een beetje een algemene indruk te krijgen — althans, dat is geëxtrapoleerd van dit Engelse onderzoek — van het voorkomen van deze ernstige klachten in Nederland. Dat is toch een forse groep.

Ik ben bij mijn laatste dia. Ik wil het heel even samenvatten. Ik heb u laten zien dat de virusvarianten nog steeds voorkomen en dat we wel degelijk nog ziekenhuisopnames hebben, maar dat het ten opzichte van wat we twee jaar eerder hadden natuurlijk toch gewoon erg laag is. Het geeft geen heel belangrijke druk meer op de zorg. Een deel van de ziekenhuisopnames komt ook niet zozeer dóór maar wel mét covid, zoals u natuurlijk weet. We zijn wat betreft de beheersmaatregelen niet langer doorgegaan op covidspecifieke maatregelen. We hebben het genomen onder het totaal van de luchtweginfecties die je wil voorkomen. Dat betekent dat de maatregelen daar ook op gericht zijn.

Ik heb u iets laten zien van de postcovidconditie, van long covid. Ik denk dat het heel belangrijk is om dat in kaart te brengen, omdat blijkt dat toch een belangrijke groep ten minste één jaar na infectie nog steeds klachten heeft. Dat zijn serieuze klachten. Dat zijn natuurlijk postinfectieklachten. Dat komt vaker voor. Maar covid is wel een bijzondere infectieziekte met alle trombotische complicaties. Dus er kunnen stolsels vormen die longembolieën kunnen geven. Dat maakt toch wel dat het zich onderscheidt van de langdurige klachten die je bijvoorbeeld na griep kan krijgen. Dus ik denk dat dat verder in kaart moet worden gebracht. Zoals u ziet, zijn wij daar ook mee bezig.

Wat betreft de maatregelen wil je eigenlijk geen enkele luchtweginfectie een kwetsbaar persoon laten bereiken. Hoe doe je dat? Blijf thuis bij klachten als je niet fit bent. Blijf dan thuis en werk thuis en ga niet anderen besmetten die daar soms meer gevolgen van hebben. Bedenk dus ook dat anderen ziek kunnen worden. We hebben praktische tips voor kwetsbaren. Die staan op rijksoverheid.nl. Die grijpen natuurlijk toch vaak terug op: houd afstand, vermijd drukte, plan je reis, plan je bezoek, maak eventueel gebruik van mond-neusmaskers en sneltesten. Vaccineren is natuurlijk heel erg belangrijk omdat we daarvan nog steeds zien dat het toegevoegd effect heeft. We hebben natuurlijk ook medicatie, zoals Paxlovid, die we kunnen gebruiken als kwetsbaren toch worden opgenomen. Daarnaast zijn hoesten en niezen in de elleboog, handen wassen en ventileren de algemene maatregelen.

Hier wilde ik het bij laten. Dank u wel.

Mevrouw Sap:

Dank u wel, voorzitter. Ik ga mijn uiterste best doen. Dank voor de uitnodiging om hier andermaal een korte toelichting te geven. Ik zal in mijn bijdrage kort stilstaan bij het huidige maatschappelijke beeld. Ik zal daarnaast inzoomen op de maatschappelijke impact die de coronapandemie en de pandemieaanpak nog steeds hebben. Ik zal aandacht besteden aan long covid, maar ook aan jongeren. Tot slot kom ik nog even kort op hoe we ervoor staan qua pandemische paraatheid.

Het maatschappelijke beeld. Dit plaatje is u, denk ik, al enigszins vertrouwd. Ik zou het willen kenschetsen als een situatie van onrust. Wat natuurlijk opvalt aan dit plaatje, is dat er een samenloop is, een stapeling van meerdere problemen, meerdere crisissen. Dat heeft consequenties voor het vertrouwen van de bevolking. Daar kom ik later nog op terug.

Ik schets heel kort het economische beeld. Ook daarin zie je de onrust terug. Links in het plaatje ziet u de inflatie, bij de bovenste lijn in het blauw. Die begint langzaamaan wat te stabiliseren. De onderste lijn, in het grijs, is de ontwikkeling van de reële lonen. Je ziet dat de ontwikkeling van de reële lonen nog achterblijft op de inflatie. Ook dat is natuurlijk een reden voor onrust. Rechts in het plaatje ziet u de vacatures. Die blijven op een historisch hoog niveau staan. De krapte op de arbeidsmarkt blijft een grote uitdaging. Maar het neemt nu niet verder toe.

Dan even het ziekteverzuim. De heer Van Dissel verwees er ook al even kort naar. Op het plaatje links ziet u de CBS-gegevens. Degene met heel goede ogen ziet dat het tot eind 2022 is. Het loopt altijd iets achter. Maar we zien wel dat in heel 2022 dat verzuim historisch hoog was. In een analyse die TNO en CBS voor het MIT hebben gemaakt, komt naar voren dat 35% van dat hoge verzuim met corona te maken heeft. Dus dat is daar zeker een substantiële factor in.

Op het plaatje rechts ziet u recentere cijfers van de Arbo Unie. U ziet met dat kleine rode lijntje op de sheet dat die sinds 2023 wel echt aan het dalen zijn. Bij de Arbo Unie, die 1,2 miljoen werkgevers vertegenwoordigt, ligt dat weer op het niveau van voor corona. Maar bij een andere grote arbodienst, HumanTotalCare, is het ook dalende — daar liet de heer Van Dissel al wat van zien — maar wel nog steeds hoger dan voor de coronacrisis. Dus we hebben daarbij nog niet een nieuw, stabiel niveau bereikt.

Ik kom heel even kort op de afschaling van de basisadviezen. Twee belangrijke aanbevelingen die het MIT daarover gedaan heeft zijn als volgt. Het is belangrijk om te zorgen voor de veiligheid van kwetsbare groepen na afschaling. Het is ook belangrijk om te communiceren over de gewenste nieuwe norm, die de heer Van Dissel net uitgebreid heeft uitgelegd. Je ziet dat die afschaling op ruim draagvlak onder de bevolking kan rekenen, namelijk van acht op de tien Nederlanders, volgens onderzoek van de gedragsunit. Maar je ziet ook dat het bij Nederlanders met een kwetsbare gezondheid een lager draagvlak heeft. Dat is dus echt een aandachtspunt. Dat blijft dus zorg verdienen.

Dan gaan we kijken naar de nieuwe norm: wie ziek is, blijft thuis. Op de presentatie ziet u cijfers, ook van de gedragsunit, over hoeveel Nederlanders het daarmee eens zijn en hoeveel Nederlanders dat naleven. Het overgrote deel is het ermee eens. Acht of negen van de tien Nederlanders zijn het ermee eens om thuis te blijven en voorzichtig te zijn in contacten met medisch kwetsbaren. Mensen zeggen ook dat ze het gemakkelijk uitvoerbaar vinden. Maar mensen doen het niet. Dat staat in de kleine cijfertjes op de presentatie. 23% blijft daadwerkelijk thuis als ze zich ziek voelen. 9% staat in contact met medisch kwetsbaren. Daarvan gebruikt een kleine minderheid van 13% een mondkapje en een kwart houdt afstand. Aan de normen is dus nog weinig ruchtbaarheid gegeven, constateren wij als MIT. Wellicht dat dat een deel van die grote kloof zou kunnen verklaren.

Dan de vraag: zijn we nu terug naar normaal? Als MIT constateren wij in elk geval dat de maatschappelijke cyclus niet gelijk oploopt met de epidemiologische cyclus. We zien nog steeds een behoorlijke maatschappelijke impact van de coronacrisis. Groepen die voor de crisis al kwetsbaar waren, zijn na de crisis eigenlijk niet terug op kracht gekomen. Bij de groepen die we in de coronacrisis scherper in het vizier hebben gekregen, vindt een stapeling van effecten plaats. We hebben het dan niet alleen over de medisch kwetsbare groepen, maar ook over de mensen in de vitale beroepen die in de frontlinie werkten, en sociaal-economisch kwetsbare groepen, zoals zzp'ers, kleine ondernemers, mensen met flexcontracten, arbeidsmigranten en migranten.

Er zijn kleine aanwijzingen — we hebben helaas nog niet veel onderzoek — dat een deel van deze groepen met name door long covid geraakt wordt. We zien in de cijfers dat onderwijspersoneel en vooral zorgpersoneel harder getroffen worden door long covid. In een recente AMC-studie wordt hetzelfde geconcludeerd voor migranten. We horen van medisch kwetsbaren en hun vertegenwoordigers dat een deel van die groep drukke plekken echt mijdt of zelfs in isolement leeft om de kans op besmetting en long covid te verkleinen. Tot slot is het waardevol om op te merken dat zelfstandigen en ondernemers, die nu nog lang niet altijd verzekerd zijn voor ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid, daar bij long covid zelf voor opdraaien. Dat kan grote consequenties hebben.

Voorzitter. Daarmee maak ik een bruggetje naar long covid, waar ik het grootste deel van mijn bijdrage bij wil stilstaan. Long covid heeft een grote impact op het leven van mensen. U kent ongetwijfeld de vele verhalen uit de media en misschien ook wel uit de eerste hand. De mate van impact varieert van mensen en kinderen die na twee jaar nog steeds op bed liggen en niets kunnen, tot mensen die redelijk hersteld zijn maar niet meer kunnen presteren op hetzelfde niveau als daarvoor. Ook de soort impact die mensen ondervinden varieert. Dat kunt u ook zien in de tekst op de sheet. Er is een scala aan verschillende klachten, ook maatschappelijke klachten, die mensen daarvan ondervinden. U ziet ook een grafiekje, afkomstig uit het Lifelinesonderzoek, dat weergeeft hoe hoog de zorgkosten zijn van mensen zonder covid, mensen met kortdurende klachten ten gevolge van covid en mensen met langdurige klachten. De grote blauwe balken zijn de kosten van mensen met langdurige klachten. De verschillen zijn echt heel groot.

Het MIT vermoedt ook dat de impact op de samenleving groot is. Er ontstaat een eerste beeld uit de eerste gegevens die we hebben van Lifelines, C-support, het UWV, arbeidsdiensten en de vele gesprekken die wij gevoerd hebben met huisartsen, ziekenhuizen, onderwijsorganisaties en patiëntenorganisaties. Het gaat dan echt om indringende consequenties voor arbeid en inkomen, maar ook om het beroep dat op zorg wordt gedaan. Als MIT willen wij proberen om die impact en de daarmee gepaard gaande kosten zo goed mogelijk in beeld te brengen. Daar hebben we nog even tijd voor nodig, maar we denken ergens begin juni daarover te kunnen adviseren.

Dan de vraag: wie hebben long covid? Er is al vaak genoeg gezegd dat we mensen met long covid beter in beeld moeten brengen in Nederland. Ik wil dat hier nog eens onderstrepen. Herkenning en erkenning zijn echt heel belangrijk voor de mensen zelf, maar die zaken zijn ook belangrijk voor de instituties waar ze mee te maken krijgen, zoals scholen, werkgevers, het UWV en verzekeraars. Het is belangrijk voor de politiek om beter zicht te krijgen op het nodige beleid en voor de wetenschap om er meer licht op te kunnen werpen. Een echte, goede, volledige registratie om mensen beter te kunnen helpen, zouden wij dan ook zeer waardevol vinden. Dat gaat niet alleen om onderzoek naar mensen die zichzelf melden, maar echt om het in kaart brengen van degenen over wie we het hebben.

Op de volgende sheet ziet u twee grafiekjes die we hebben ontleend aan C-support. Links ziet u een cirkeldiagram, waarvan driekwart rood is. Dat is het aandeel vrouwen dat zich bij C-support heeft gemeld. Vrouwen zijn dus sterk oververtegenwoordigd. Het rechtergrafiekje geeft de leeftijdsverdeling weer. Daarin ziet u dat het vooral mensen treft in de leeftijdscategorie van 40 tot 60 jaar, maar ook jongeren en ouderen. Ik waag mij niet aan een biomedische verklaring daarvoor, want dat is echt niet mijn expertise, maar het feit dat long covid meer voorkomt in het onderwijs en in de zorgsector is opmerkelijk. In die sectoren zijn veel vrouwen in deze leeftijdsklasse werkzaam. Dat zou een van de oorzaken kunnen zijn.

Helaas weten we nog heel weinig over kinderen en jongeren, omdat die niet worden meegenomen in de onderzoeken van Lifelines en het RIVM en zich ook nauwelijks melden bij C-support. Wij hebben wel contact met de organisatie Kinderen met LongCovid. Die vertegenwoordigt inmiddels 1.400 gezinnen waarvan kinderen ernstige langdurige klachten hebben.

Hoeveel mensen hebben long covid? In Nederland weten we dat dus niet precies. Van de heer Jaap van Dissel hoorde u net al een aantal extrapolaties op basis van de kennis die we wel hebben en op basis van buitenlandse onderzoeken. De Nederlandse schattingen die nu wel beschikbaar zijn, bevestigen dat veel mensen na corona last houden van klachten. Het Groningse Lifelinesonderzoek komt uit op een op de acht mensen, op basis van besmettingen met de alfa- en de deltavariant. RIVM-cijfers over de omikronvariant komen iets lager uit, op een op de tien. Als we in gedachten nemen dat driekwart van de Nederlandse bevolking ooit corona heeft gehad, betekent dat dat in totaal zo'n 1,3 miljoen Nederlanders langdurige klachten heeft ervaren. Dat gaat om alle klachten, van licht tot zwaar, die langer dan drie maanden aanhouden.

Om de maatschappelijke impact in beeld te krijgen, hebben we als MIT daarnaast een schatting gemaakt van het aantal mensen dat echt ernstige langdurige klachten heeft en daardoor dus niet meer goed kan participeren op de arbeidsmarkt en in de maatschappij. Wij hebben ook een extrapolatie gemaakt op basis van de cijfers van het Verenigd Koninkrijk, maar komen iets lager uit dan de heer Van Dissel. Wij komen uit op zo'n 90.000 longcovidpatiënten die echt ernstige hinder ondervinden in het dagelijks functioneren. Alleen al deze verschillen in cijfers geven aan dat we hier echt meer zicht op moeten krijgen. Dit is een grote groep mensen die niet meer kunnen werken, niet naar school kunnen gaan en vaak niet maatschappelijk kunnen participeren of voor hun gezin kunnen zorgen.

Tot slot wil ik een andere indicatie noemen, van het Zorginstituut. Uit declaratiecijfers blijkt dat van juli 2020 tot eind 2022, dus over een periode van anderhalf jaar, 174.000 mensen gebruik hebben gemaakt van paramedische herstelzorg voor long covid. Ruim 50.000 mensen deden dat langer dan zes maanden. Ten slotte blijkt uit de staatjes van C-support, namelijk uit het grafiekje rechts op de sheet, dat het aantal mensen dat zich daar meldt wel minder wordt, maar dat zich nog steeds iedere maand nieuwe longcovidpatiënten aanmelden. De problematiek is dus zeker niet uitgeblust.

We snappen dat patiënten en behandelaars zich echt op biomedisch onderzoek richten. Maar wij constateren dat er niet alleen behoefte is aan meer biomedisch onderzoek, maar ook aan meer sociaal-economisch onderzoek, te beginnen met meer experimenten die de toegankelijkheid van de zorg voor deze grote groepen nieuwe patiënten kunnen borgen. Wij horen terug van patiënten en artsen dat de toegang tot de zorg voor deze groep nu niet goed geregeld is. Er zijn nu natuurlijk nog geen diagnose-behandelcombinaties voor, maar er is wel een loket nodig om die mensen te kunnen helpen en om in trials of pilots succesvolle behandelingen uit te testen. Voor de eerstelijnszorg is financiering geregeld, maar we zien een tegengestelde beweging in de tweedelijnszorg. We denken dat het belangrijk is dat ook in die tweedelijnszorg meer gaat gebeuren dan nu.

Wij constateren bovendien dat onderzoek naar de maatschappelijke impact van long covid nu nog te veel ontbreekt. Ook hier zou een onderzoeksprogramma voor moeten worden opgezet, bij voorkeur in een consortium, waarbij verschillende partijen hun data en kennis inbrengen. De database van LifeLines en het RIVM hebben ontzettend veel interessante gegevens, maar wij constateren dat op die gegevens op dit moment eigenlijk geen analyses kunnen plaatsvinden. Hetzelfde geldt voor Nivel: heel interessante statistieken, maar die kunnen nu niet gematcht worden met CBS-cijfers, omdat de menskracht en de middelen ontbreken om deze te analyseren.

Ik hoor net dat ik nog twee minuten heb. Dan laat ik u nog een sneak preview zien van het onderzoek dat het MIT op dit moment met behulp van het LISS panel laat verrichten. Eerst een weergave van de cijfers, waarbij we een representatieve doorsnee van de Nederlandse bevolking hebben gevraagd of zij long covid als een maatschappelijk probleem beschouwen of meer als een individueel probleem. We zien dat mensen het op een schaal van zes tot tien — tien is maatschappelijk, nul is individueel — grotendeels waarderen als een zes, dus eerder als een maatschappelijk probleem. Met name medisch kwetsbaren vinden dat vaker, wat niet verrassend is, en jongeren vinden dat wat minder vaak.

Wat u op pagina 13 ziet, komt uit datzelfde onderzoek. Het toont aan dat er een vrij grote steun is onder mensen voor het verkrijgen van meer begrip en meer steun voor longcovidpatiënten vanuit de samenleving, vanuit werkgevers en vanuit de scholen. Wij gaan dat allemaal verwerken en natuurlijk ook die enquête keurig rapporteren. Daarvoor zullen we in juni een mooi advies aanbieden en we hopen dat uw Kamer daar dan ruim aandacht voor zal hebben.

Kort even naar de jongeren. De cijfers over jongeren en mentale gezondheid zijn eigenlijk wel heel alarmerend. We zien dat dit een langere trend is, die door corona versterkt is en dat die mentale gezondheid daarna niet terugkomt. Misschien wel het meest alarmerende gegeven op sheet 14 is het aantal jongeren dat denkt aan zelfdoding en daar serieuze gedachten over heeft. Sinds de laatste lockdownperiode is dat aantal gestegen naar maar liefst een op de zeven jongeren, 14%, die daar serieus aan denkt. Dan hebben we het over jongeren tussen de 12 en de 25. Voor de laatste lockdown was dat aantal met een op de twaalf ook al niet gering. Maar dit is echt iets wat niet terugkeert.

Dat zien we ook terug als we kijken naar jongeren, onderwijs en welzijn. Het aantal voortijdig schoolverlaters is weer aan het toenemen, met name bij het mbo. We zien ook dat er echt sprake is van indrukwekkend leerverlies door die coronajaren. Onderzoek laat zien dat dat ongeveer 35% is in een landenvergelijking, waarbij Nederland gemiddeld scoort. Scholen en ook universiteiten maken zich echt zorgen over de focus, de concentratie en het welbevinden van jongeren en studenten. De kwalificatie in het onderwijs is inmiddels weer enigszins op peil aan het komen, maar dat geldt echt niet voor de andere belangrijke leerdoelen van persoonsvorming en socialisatie.

Mevrouw Sap:

Mag ik nog eentje laten zien?

Mevrouw Sap:

Heel snel. Dan klik ik even door naar sheet 18 over het vertrouwen, want dat vind ik wel een heel belangrijke in het kader van de pandemische paraatheid. Volgens de laatste analyse van het Sociaal en Cultureel Planbureau is het vertrouwen in de regering tot een historisch laag niveau gezonken. Het veert ook niet terug. Dat is vandaag bevestigd door gegevens van het CBS over het vertrouwen in de politiek. We zien in studies die kijken naar deelgroepen dat het vertrouwen — ook weer met name onder economisch en sociaal kwetsbaren en lager opgeleiden — lager ligt. Wij als MIT maken ons hier wel echt zorgen over, omdat dit een enorm belangrijke factor is in de paraatheid van een land voor toekomstige pandemieën.

Als een bevolking en met name de kwetsbare leden van die bevolking er niet meer op vertrouwen dat degenen die het beleid maken, dat ook met het oog op hun welzijn en hun belangen doen, dan is er echt iets aan de hand. Ook daar zouden wij dus aandacht voor willen vragen. Blijven investeren in deze mensen is cruciaal, evenals blijven investeren en veel meer investeren in long covid, investeren in goede communicatie en het vertrouwen terugkrijgen van deze groepen.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Olde Loohuis:

Dank u wel. Ik ben de vorige sprekers heel erg dankbaar dat ze al een klein beetje over onderzoek en ook over het belang van de kliniek hebben gepraat. Ik mag iets gaan vertellen over de onderzoeken die lopen en over behandelmethoden. Ik wil mij even voorstellen, want ik ben een wildvreemde. Mijn naam wordt niet eens goed uitgesproken. Ik ben Alfons Olde Loohuis, ik ben een boerenhuisarts. Ik ben een huisarts die heel zijn leven in een dorp heeft gewoond en Q-koorts heeft ontdekt met zijn collega. Vanaf dat moment had ik in de gaten dat pandemic preparedness niet aanwezig is en dat ook de zorg voor post-infectueuze klachten volledig afwezig was. Daar heb ik mij heel erg hard voor gemaakt.

We hebben de mogelijkheid gehad om Q-support op te zetten, waarmee we mensen ten aanzien van alle dimensies, biologisch, psychisch, somatisch en sociaal, hebben kunnen begeleiden bij werk en inkomen. Er is ons gevraagd om dat ook met C-support te doen. Ik heb dus een dubbelrol. Dat maakt het een beetje lastig. Bij C-support hebben we inmiddels 24.000 patiënten met ernstige postcovid. Alles wat hiervoor is gezegd, kan ik dus bevestigen. We hebben een derde ketenteam van nazorgadviseurs en medisch specialisten die ongelofelijk hard werken om voor deze mensen klaar te staan. Als zodanig mocht ik lid worden van de ZonMw-commissie voor het deelprogramma Aanhoudende klachten en nazorg. Dat wilde ik heel graag doen.

Ik kom nu op mijn antwoorden. Allereerst over de WHO. De WHO zegt dat er wereldwijd 67 miljoen postcovidpatiënten zijn. Over het Verenigd Koninkrijk hebben de vorige sprekers al gesproken. Daar hebben ze het registratiesysteem ONS, waardoor ze het preciezer kunnen registreren dan in Nederland. Maar in Nederland gaat het ook om een grote groep. Het onderzoek Lifelines is al een paar keer aan bod geweest. Ik wil dat herhalen, want dat is een van de onderzoeken die bij ZonMw heeft gelopen. Dat onderzoek laat zien wat de economische schade is, maar het laat in een prospectief onderzoek ook heel goed zien dat burn-out, vermoeidheid en overspannenheid voorkomen in een normale populatie. Maar het aantal mensen met een burn-out in de covidpopulatie laat een heel ander percentage zien. Dat is heel erg indrukwekkend. Dit onderzoek is wereldwijd rondgegaan. Het laat zien dat er een groot verschil is, want het idee heerst nog steeds heel erg: is het niet een vorm van een burn-out? Ik heb net al gezegd dat we veel patiënten bij C-support hebben en we krijgen er nog ongeveer 900 patiënten per maand bij.

Ik wil nog één ding zeggen over de WHO, vanuit mijn gedrevenheid en falen. In het voorjaar van 2021 mocht ik de WHO in Europa toespreken over het mooie model van C-support. Ik gaf toen aan dat het een mooi en aanvullend model is, dat mensen helpt op biologisch en psychosociaal niveau en bij hun werk, inkomen enzovoorts. Ik was ervan overtuigd dat postcovid heel goed verzorgd kon worden in de eerste lijn. Maar in dat jaar kwamen er zo veel mensen bij ons dat ik dacht: dit gaan wij niet meer trekken. Mijn buurvrouw Jolande heeft dat net ook al genoemd. Ik dacht: we moeten ervoor zorgen dat de klinieken beter toegerust zijn op de systeemaanval die "covid" heet. Postcovid is gewoon een pechfactor. Dat heeft Jaap ook al gezegd. Ook al heb je het twee keer niet gekregen, dan kun je de derde keer alsnog postcovid krijgen. Het is een beetje als Russische roulette.

Ik wil nog iets over de WHO zeggen; dat is de laatste keer. De WHO heeft in oktober 2022 een noodkreet geplaatst. De directeur, Ghebreyesus, zei: it is a devastating problem. Hij vroeg om een urgente aanpak van deze verwoestende ziekte. Dat kun je alleen maar doen met vaccineren, zoals Jaap al heeft gezegd, met data, die we allemaal hebben genoemd, met meer biomedisch onderzoek en met een plek waar mensen verzorgd worden.

Ik kom nu op mijn taak op het gebied van onderzoek. Er zijn nationale en internationale initiatieven. Het nationale initiatief ligt, zoals verwacht, bij ZonMw. ZonMw staat voor het werken met kennis aan een goede gezondheid voor iedereen. Daar worden commissies samengesteld en die gaan in gesprek met statistici, met de mensen die de onderzoeksvoorstellen doen. Dat gaat eigenlijk heel erg goed. Dat is een goed systeem. Zo worden er commissies samengesteld. Mijn positie daarin is soms lastig, ook al gaat het nu niet over mij. Ik ben heel vaak betrokken geweest bij allerlei onderzoeksvoorstellen, dus ik word heel vaak geweigerd door veel commissies, wat heel terecht is.

Maar er is ook iets nieuws, wat onze minister van Volksgezondheid heeft bereikt. Via de EU is er internationaal op hoog niveau een expertisenetwerk opgezet. Afgelopen dinsdag is de eerste vergadering geweest. Vanuit Nederland zijn de NFU — dat is ook een van de redenen waarom Frits hierbij zit — C-support en ZonMw uitgenodigd om daaraan deel te nemen. Daarin worden biomedische onderzoeken afgestemd. Dat is geen reden om achterover te gaan zitten. Integendeel, de urgentie blijft, maar biomedisch onderzoek in samenhang is absoluut een stap verder.

Ik kom nu op het onderzoek dat er in Nederland is geweest. Er zijn 21 programma's geweest. Een daarvan is gestopt vanwege EU-redenen. Een biomedisch onderzoek wilde met een app werken en die was niet goedgekeurd. Uiteindelijk zijn er 21 onderzoeken, waarvan 13 biomedische componenten hebben. Er wordt namelijk vaak gezegd: zijn er wel genoeg biomedische onderzoeken? Het onderzoek Lifelines, dat nu al een paar keer ter sprake is geweest, gaat veel over de economische aspecten en over hoeveel mensen het krijgen, maar het heeft ook een biomedische tak. Dat geldt voor veel onderzoeken. Dertien onderzoeken hebben dat aspect.

Ik kom op het deelprogramma waarvan ik deel uit heb gemaakt. Dat bestaat uit tien onderzoeken die gaan over aanhoudende klachten, met pathofysiologie, over herstel- en nazorg en over zorgnetwerken. Dat zijn de thema's. Ik heb daar een plaatje bij gezet. Dat doe ik niet om de andere onderzoeken tekort te doen, want Lifelines is al genoemd. Het betreft een onderzoek uit Amsterdam. Dat is wereldwijd bekend geworden en laat zien dat die hersenmist, waar Jaap het net al over had, mogelijk zichtbaar gemaakt kan worden. Er kan in ieder geval iets van inflammatie zichtbaar gemaakt worden. Zo hebben al die onderzoeken — de meeste lopen nog — een tipje van de sluier opgelicht.

Daarnaast zijn er nog andere onderzoeken geweest in het deelprogramma, zoals Sniffing out COVID. We zien geurverlies bij de omikronvarianten eigenlijk niet meer — ik denk dat Jaap dat kan bevestigen — maar toen was dat een hot item. Ik noem ook COVID-CLIMATE, over de longfunctie. Ook dat speelt nu nadrukkelijk minder bij de omikronvarianten, maar het is goed dat het er is. Daarnaast noem ik nog het onderzoek DEFENCE, naar hartschade, het genetische onderzoek en het onderzoek naar een in-vivomodel. Er is ook nog een studie geweest naar vaccinatie en long covid, RECoVERED, en een onderzoek gericht op kinderen.

We hebben het inmiddels gehad over vaccinatie, data en de onderzoeken die er geweest zijn. Maar het is nog niet af. Ik kom nu op de behandeling. De mogelijkheden zijn beperkt. Er is onderzoek gedaan naar een uniforme en multidisciplinaire richtlijn van het NHG en de FMS voor postcovid. Die is met heel veel enthousiasme gemaakt, maar wel een beetje te vroeg. Het gevolg daarvan is dat de uitkomst is dat we er niet veel aan kunnen doen. Nogmaals, daar hebben ze gelijk in. We hebben nog geen tovermiddel voor postcovid, maar er komt wel veel aan. Mensen zijn dus beperkt in hun mogelijkheden. Dat noemde Jolande net ook al. De kliniek weet het niet. Een orgaanspecialist kijkt naar zijn orgaan en denkt: ik zie niet heel veel bijzonders. Er moet dus een samenwerkingsnetwerk ontstaan om dit te kunnen tackelen.

De mogelijkheden hiervoor zie je in het plaatje dat ik heb meegebracht, met die vijf subplaatjes. Jullie hoeven dit niet te onthouden, maar ik laat jullie het toch even zien. Aan de linkerkant zie je de persisterende infecties en het reactiveren van infecties. Het tweede plaatje gaat over het microbioom. Dit zijn op dit moment volgens wetenschappers wereldwijd de belangrijkste hypothesen voor postcovid. Die geven kansen voor behandeling en voor biomarkers. Het derde plaatje is heel belangrijk en gaat over hyperimmuniteit, waar heel veel over te doen is. Ik vergelijk het altijd met alarmbellen die heel hard afgaan en niet meer uit kunnen, waardoor ze op een gegeven moment de wanden van je huis beschadigen. Het vierde plaatje is ook heel belangrijk. Dat heb ik net al een klein beetje genoemd. Dat gaat over schade aan de kleine bloedvaatjes. Er zijn in dat kader allerlei projecten en mogelijkheden. In het buitenland wordt daar soms iets meer aan gedaan. Dat is een kwestie van afstemming. Het vijfde plaatje gaat over autonome dysregulatie. Er is dus wel een kader voor waar we naartoe gaan met de behandeling.

We hebben samen met VWS, de NFU, ZonMw, C-support en de patiëntenverenigingen gezegd: dit is niet goed. We zien dat mensen vertrekken naar het buitenland voor experimentele en risicovolle behandelingen. Er is een grote urgentie. Het plan is nu om het Adviespanel Innovatieve Behandelingen COVID-19 weer opnieuw in het leven te roepen om op die manier een beetje richting te kunnen geven in die grote chaos.

Voorzitter. Ik kom bij mijn laatste plaatje. We willen een overkoepelende kennisagenda bereiken voor postcovid. Postcovid is echt veel complexer dan we eerst dachten en de behandeling kan niet door één iemand geleverd worden, niet in de eerste lijn, ook al gaat de zorg daar tegenwoordig al veel beter, en niet ten aanzien van de veel ernstigere patiënten, die een klinische beoordeling nodig hebben. Dat moet dus anders gebeuren. We willen toe naar een overkoepelende kennisagenda, waarin de biomedische kernvragen goed terechtkomen en door de expertgroep, door het netwerk, beoordeeld kunnen worden. Ze kunnen daarna doorgestuurd worden naar ZonMw.

Maar we willen ook dat de klinische zorg beoordeeld kan worden. Hoe staat het met de organisatie van de klinische zorg voor specifieke postcovidpatiënten, bijvoorbeeld voor patiënten die een extreem ernstige ziektelast hebben? Daar praten we over. Dat is het groene plaatje, waar het programma voor long covid in zit. Dat betreft zowel het expertisenetwerk als het onderzoeksnetwerk. Uit de Voorjaarsnota moet nog blijken wat de ruimte in de subsidies is. Dat houdt ook verband met het Europees niveau.

Het plaatje daarboven gaat over het programma voor COVID-19 en het programma voor ME/CVS, myalgische encefalomyelitis/chronischevermoeidheidssyndroom. In deze turbulente jaren is heel duidelijk geworden dat postcovid een postinfectieus ziektebeeld kent, net als bij Q-koorts en ebola.

De heer Olde Loohuis:

Ja. Dit worden mijn laatste woorden.

Die postinfectieuze klachten hebben allemaal dezelfde kenmerken, maar met hun eigen topje erop. Ik zou het bijna een "kers op de taart" noemen, maar dat mag je niet zeggen. Jaap zei dat net ook over die nieuwe varianten. In 2005 kregen veel mensen in Ottawa, in Canada, na een jaar last van SARS1. Toen hield het onderzoek op. In de jaren daarna zag je daar een hele grote toename van patiënten met ME/CVS. Oftewel, we moeten meer gaan samenwerken.

Dit was het.

De heer Olde Loohuis:

Wat nodig is, zijn onderzoeken, biomedisch, via een aantal academische centra die daarin een soort netwerk vormen. Maar academische centra kunnen maar kleine aantallen patiënten zien. Wat nodig is — dat is ook het perspectief voor de covidpatiënt die er ernstig aan toe is — is een aantal perifere klinieken, die met een andere kijk, vanuit het nieuwe Integraal Zorgakkoord, hiernaar kunnen kijken. Dus niet: als orgaanspecialist fixeren op dat hart, maar breed naar iemand kijken. Wat kunnen we bieden en waarbij kan men aansluiten? Dat betekent een andere vorm van zorg, die investeringen vraagt. Ik durf bijna niet over geld te praten, maar met een paar miljoen ben je er niet.

De heer Groenwold:

Dank u wel, mevrouw de voorzitter. Dank u wel voor de uitnodiging ook. Ik ga u helpen, want ik zal het kort houden. Dan zijn we weer een beetje terug in de planning. Ik zit hier mede namens de ZonMW-commissie die onderzoek faciliteert naar oversterfte. Deze commissie is opgezet in het voorjaar van 2022, dus vorig jaar, om meer inzicht te krijgen, met name in de redenen en oorzaken van oversterfte in de jaren 2020-2021. Binnen de commissie is gekozen voor een opdeling in drie onderzoekslijnen. Ik zal een en ander toelichten. De eerste onderzoekslijn is uitgevoerd in de zomer van 2022, dus afgelopen zomer. Door het onderzoeksinstituut Cochrane Netherlands is onderzoek gedaan naar de internationaal beschikbare literatuur. Onderzoeken die al zijn uitgevoerd, zijn samengevat om een indruk te krijgen van wat internationaal determinante factoren zijn die een bijdrage leveren aan oversterfte. Daaruit komt naar voren dat oversterfte met name hoger lijkt te zijn onder ouderen, mensen met een lagere sociaaleconomische status, mensen die in instellingen wonen en migranten. Het beeld dat er ook uit naar voren komt, is dat vaccinaties lijken samen te hangen met een lagere oversterfte. Als u wilt, kunt u dat hele onderzoeksrapport nalezen op de website van ZonMw.

Tegelijkertijd wil ik daarbij opmerken dat het een samenvatting is van internationaal beschikbare informatie en onderzoeken. Veel van die onderzoeken zijn gedaan in een hectische periode. Ze zijn dus kwalitatief niet altijd van optimaal niveau, laat ik het zo zeggen. Ook de vertaling naar de Nederlandse situatie is niet altijd eenvoudig te maken. Als je het onderzoek samenneemt, denk je: er komt een beeld uit naar voren. Maar wat kunnen we daar nu echt mee voor de Nederlandse situatie? Daartoe zijn dan ook lijn 2 en lijn 3 opgezet, waarmee specifiek onderzoek wordt gedaan binnen de Nederlandse context.

Ook hier geldt niet dat u op detailniveau moet gaan lezen wat er staat. Ik zal toelichten dat binnen onderzoekslijn 2 onderzoeksvoorstellen zijn gehonoreerd die een relatief korte looptijd hebben van zes maanden, waarbij gebruik werd gemaakt van reeds bestaande onderzoeksbestanden en databestanden, om een indruk te krijgen van wat factoren zijn die in de Nederlandse situatie bijdragen aan oversterfte. Er zijn diverse onderzoeksvoorstellen, die uiteenlopende factoren bestuderen. Dan moet u denken aan medisch kwetsbare groepen en sociaaleconomische groepen binnen de samenleving. Er zijn onderzoeken die specifiek kijken naar de inrichting van het zorgsysteem en naar zorginstellingen, om op die manier een breed palet aan onderzoeken te doen en in gezamenlijkheid te komen tot een betere inschatting van wat die factoren nou zijn.

Deze onderzoeken lopen momenteel. Sommige ervan zijn in de afrondende fase, dus ik verwacht dat de resultaten daarvan binnenkort breed beschikbaar komen.

De onderzoeken die in lijn 3 zijn gehonoreerd, bouwen verder op de onderzoeken uit lijn 2. Die onderzoeken worden uitgevoerd door dezelfde onderzoeksgroepen, die een verdiepingsslag maken, of door nieuwe onderzoeksgroepen. Naast de al bestaande onderzoeksgegevens waartoe deze onderzoekers toegang hebben, zijn de onderzoekdatasets aangevuld met vaccinatiegegevens en covidtestgegevens. Van de negen onderzoeken die zijn gehonoreerd binnen deze onderzoekslijn kijken zeven onderzoeken, de gearceerde stukjes op deze sheet, expliciet naar de rol van vaccinatie in Nederland en de relatie met oversterfte.

Ik wil toch gebruikmaken van de gelegenheid om heel kort iets te zeggen over de uitdaging van dit type onderzoek. Ik heb een aantal keer gezegd dat er gebruik wordt gemaakt van reeds bestaande onderzoeksbestanden. In de derde lijn wordt daar informatie over vaccinatie of testgegevens aan toegevoegd. Je zou kunnen denken: die informatie is beschikbaar, dus waarom is dat onderzoek niet al klaar en kost dat wellicht relatief veel tijd? Dat heeft er alleszins mee te maken dat veel van die data niet primair voor onderzoeksdoeleinden worden verzameld. De data die beschikbaar zijn, kunnen niet in een middag worden onderzocht. Dat heeft te maken met methodologische uitdagingen die inherent zijn aan dit soort databestanden. Dan gaat het over de beschikbaarheid en met name over het toegankelijk maken van de databestanden, de kwaliteit van de data, waar verschillende checks overheen moeten, en ook de inherente onvergelijkbaarheid van de groepen waarnaar je wilt kijken binnen dit soort onderzoek. Daar zijn verschillende methodologische oplossingen voor te bedenken, waar ik hier niet bij zal stilstaan, maar dat maakt wel dat dit onderzoek tijd kost en dat het, om te komen tot betrouwbare resultaten, gedegen moet worden uitgevoerd. Daarom heb ik wellicht helaas het teleurstellende nieuws dat we nog moeten wachten op de resultaten van dit onderzoek.

Daar zou ik het even bij willen laten.

De voorzitter:

Dank u wel, ook voor de korte samenvatting. Wilt u wel uw microfoon alstublieft uitdoen? Anders kan de camera de Kamerleden niet in beeld brengen. Ik zou de Kamerleden kort willen introduceren: meneer Haga, meneer Dijk, mevrouw Westerveld, mevrouw Kerseboom, die meneer Van Houwelingen vervangt, meneer Drost, mevrouw Tielen en mevrouw Paulusma. Ik kijk naar de klok. Ik gun u allen twee vragen. Dan weet meneer Haga, die eerder weg moet, dat hij nu ook gelijk twee antwoorden kan krijgen en dan weet mevrouw Westerveld dat ze in ieder geval nog één vraag kan stellen. Ik vertrouw er dan wel op dat u allemaal korte vragen zult formuleren en dat onze inbrengers ook een kort antwoord zullen geven, want anders heeft mevrouw Paulusma geen kans. Dank u wel.

Meneer Haga.

De voorzitter:

Eerst meneer Van Dissel.

De voorzitter:

Eerst meneer Van Dissel en dan mevrouw Sap.

De voorzitter:

Mevrouw Kerseboom, wilt u ook aangeven aan wie u de vraag wilt stellen?

De voorzitter:

Ik kijk nu even naar professor Rosendaal, omdat professor Van Dissel uw naam noemde. Ik weet niet of u nog wat wilt aanvullen.

De voorzitter:

Dank u wel. Meneer Drost.

De voorzitter:

En aan wilt u die vraag stellen?

De voorzitter:

Als eerste mevrouw Sap.

De voorzitter:

Dat is wellicht ook een mooie vraag voor de minister.

De voorzitter:

Ik zag dat professor Rosendaal ook nog wat wilde toevoegen.

De voorzitter:

Als eerste in ieder geval meneer Van Dissel.

De voorzitter:

Misschien kan professor Rosendaal daarbij nog iets aanvullen.

De voorzitter:

En de tweede vraag.

De voorzitter:

Er was nog een tweede vraag van mevrouw Paulusma, over het Europese netwerk.

De voorzitter:

Mevrouw Paulusma wil een vraag stellen, maar ik zag mevrouw Sap ook de vinger opsteken, dus die zou ik dan eerst nog even het woord willen geven.

De voorzitter:

Ik kijk naar de klok. Volgens mij kunnen we nog één rondje maken. Volgens mij hebben we daar tijd voor.

De voorzitter:

Ik wil daar zelf graag één aanvullende vraag aan toevoegen, naar aanleiding van de opmerking van professor Groenwold. Die gaat over de beschikbaarheid van data. Veel data kunnen niet voor onderzoek gebruikt worden. Is er een algemene les uit te trekken? Wat zouden we kunnen doen in de toekomst? Dat is in ieder geval mijn aanvulling op de vraag van mevrouw Paulusma. Wie zich geroepen voelt, kan daar even op antwoorden.

De voorzitter:

U mag de microfoon uitdoen. Over de UAVG hebben we in deze commissie al eerder gesproken. Mevrouw Tielen moet helaas weg. Ik kijk nog even. Heeft iemand nog een prangende vraag? Meneer Dijk als eerste, en daarna meneer Drost.

De voorzitter:

Dank u wel. Als u de microfoon wilt uitzetten, dan geef ik meneer Drost als laatste het woord.

De voorzitter:

Dan moet u echt heel kort zijn.

De voorzitter:

Dan wil ik nu wel tot een einde van deze bijeenkomst komen. Allereerst natuurlijk heel veel dank aan onze gasten. Meneer Van Dissel, we hebben in de media gelezen dat u met pensioen gaat. Ik vraag me af of we u hier nog een keer welkom mogen heten.

De voorzitter:

Dat duurt nog een hele tijd. Dat is goed om te weten. Nogmaals veel dank aan onze gasten. Veel dank aan de Kamerleden, de ondersteuning, de griffier en de bode, iedereen in de zaal die heeft gekeken, en de mensen thuis.