3e vergadering, donderdag 21 september 2023

De voorzitter:

Ik open de vergadering van donderdag 21 september 2023.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van de Algemene Politieke Beschouwingen, de eerste termijn van de kant van het kabinet. Het woord is aan de minister-president. Gaat uw gang.

Minister Rutte:

Dank, mevrouw de voorzitter. Het is altijd mooi om hier zittend in vak-K te luisteren naar de eerste dag van de Algemene Beschouwingen; dat heb ik al een paar keer eerder mogen doen. Dat is toch altijd een hoogtijdag. Dat geldt denk ik voor iedereen die een liefhebber is van het politieke debat. Het geldt in ieder geval zeker voor mezelf. Dat was het ook gisteren weer. Ik zou de woorden van de heer Stoffer willen aanhalen, die in zijn bijdrage het beeld schetste van de werkplaats van zijn opa. Volgens mij is dat een mooi beeld, zo'n ruimte vol gereedschappen, bedrijvigheid en ondernemerschap. Ook in deze, toch weer bijzondere, Algemene Beschouwingen, want er komen natuurlijk verkiezingen aan, hebben we veel kunnen zien van de politieke werkplaats, waarin al die politieke werkstukken en gereedschappen hun plek hebben. Ik denk aan de moties, amendementen, de inbrengen van alle Kamerfracties en het politieke handwerk, want dat is natuurlijk ook een gereedschapstuk. Ik noem het articuleren wat er leeft in het land — dat mag stevig; dat mag ook botsen — maar ook het zoeken naar compromissen. Ik zag veel politieke kopstukken aanschuiven in de bankjes van politieke tegenstanders en volgens mij was dat meer dan alleen maar gezellig bijbabbelen. Daar worden de compromissen gesloten, in de openbaarheid en soms ook even in alle rust van een gesprek. Kortom, democratie in actie.

Dan lijkt het misschien een reuzesprong, maar er was nog een gedachte die mij gisteren bekroop, namelijk dat dit dus is waar de oorlog in Oekraïne over gaat. Die gaat over het recht van vrije mensen om in een soeverein land over hun toekomst te mogen beslissen, en dat te doen in een democratisch proces, zoals wij dat hier sinds jaar en dag gewoon zijn. De schrijnende verhalen uit Oekraïne herinneren ons dagelijks aan hoe de oorlog nu gewone mensen raakt, die niet meer vanzelfsprekend vrij kunnen zijn of besluiten kunnen nemen. We hebben de ontvoering gezien van duizenden kinderen door Rusland. Ik zal daar morgen in mijn toespraak bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties aandacht voor vragen. Maar we zien ook het bestoken van burgerdoelen en de enorme vernietiging van dorpen en steden. Dat gebeurt allemaal op een paar uur rijden van hier. Daarom is het zo cruciaal dat wij Oekraïne blijven steunen, waar wij gisteren een mooie dag beleefden en heel Nederland kon meekijken via de televisie. Het gaat namelijk niet alleen over Oekraïne — ja, wel in de eerste plaats natuurlijk — maar ook over ons. Het gaat ook over de verdediging van onze waarden en de verdediging van onze veiligheid, want Rusland zal niet stoppen bij Oekraïne.

Overigens zagen we de afgelopen dagen nog een andere internationale ontwikkeling die niet acceptabel is, namelijk de militaire escalatie door Azerbeidzjan. Veel Europese leiders hebben erop gereageerd. De minister van Buitenlandse Zaken, Bruins Slot, heeft zich sterk uitgesproken en Azerbeidzjan opgeroepen om onmiddellijk de escalatie te beëindigen. Zij is op dit moment bij de Algemene Vergadering in New York en zij zal daar ook spreken met haar evenknieën van Azerbeidzjan en Armenië. Belangrijk hierbij is de verantwoordelijkheid van Azerbeidzjan voor de veiligheid van de Karabach-Armeniërs en het belang dat er humanitaire internationale hulp kan komen, en dat die wordt toegelaten. Wij zullen daaraan blijven werken, ook in EU-verband. In dat verband is het belangrijk om te melden dat vandaag ook de VN-Veiligheidsraad bijeen zal komen over dit onderwerp.

Voorzitter. Terug naar de Algemene Beschouwingen. Er zijn gisteren heel veel vragen gesteld, opmerkingen gemaakt en reacties van het kabinet gevraagd, niet op alle punten, want er was hier en daar ook wel discussie onderling, merkte ik, maar ik heb toch een paar vragen genoteerd en die ga ik proberen goed te beantwoorden.

Ik wil daarbij wel zeggen dat we ons in een uitzonderlijke situatie bevinden. In de recente geschiedenis hebben namelijk maar een keer zo laat in het jaar verkiezingen plaatsgevonden. Dat was in 2006. Toen was er op Prinsjesdag nog sprake van een tussenkabinet, namelijk het tussenkabinet-Balkenende III, na de val van Balkenende II. Dit demissionaire kabinet heeft het als zijn taak gezien een verstandige begroting neer te leggen voor 2024, met allerlei concrete plannen waarmee we niet kunnen wachten. Daarbij ging het bijvoorbeeld om een evenwichtig koopkrachtbeeld, maar ook om twee wensen die politiek breed waren gearticuleerd. Het ging dan bijvoorbeeld om het voorkomen van oplopende armoedecijfers en het verminderen van armoede onder kinderen. Daarbij proberen we ook oog te houden voor de overheidsfinanciën. We zien gelukkig dat het tekort, maar ook de staatsschuld, allemaal acceptabel zijn. Het tekort blijft binnen de grens. De staatsschuld is zelfs 20% minder dan die van Duitsland. Dit maakt Nederland een heel stevig lid van het kleine clubje landen die bij alle grote kredietrating-agencies triple A hebben.

Voorzitter. Tegen die achtergrond wil ik zo de vragen beantwoorden. Maar sta mij toe, voor de heer Paternotte iets wil zeggen, nog even twee dingen te doen.

Minister Rutte:

Ik wil vaststellen dat dit de Algemene Beschouwingen zijn waarbij in de zaal maar niet meer het woord voerend aanwezig zijn: Kees van der Staaij, Attje Kuiken en Farid Azarkan. He is bijzonder dat ze in ons midden zijn. Mevrouw de Voorzitter, u gaat zelf na de verkiezingen niet verder. Het is fijn om onder uw voorzitterschap hier te mogen debatteren. Ook u natuurlijk alle succes gewenst. We gaan elkaar allemaal nog zien. Pieter Heerma is aanwezig; hij zal ook na deze verkiezingen niet terugkeren. Het zijn ook de laatste Beschouwingen voor mevrouw Den Haan, mevrouw Gündoğan en mevrouw Simons. We moeten nog maar zien waar Klaver en Hermans eindigen na de verkiezingen, maar zij staan in ieder geval wel weer op hun lijsten. En dan gaan we kijken of zij wellicht terugkeren. We wensen ook hen natuurlijk alle succes.

Minister Rutte:

Ik zeg dit niet om afscheid te nemen, want we gaan nog weken en maanden verder. Maar het is in ieder geval zeker dat Klaver eerder stopt in zijn rol dan ik in mijn rol. We gaan kijken waar hij terugkeert na de verkiezingen.

Voorzitter. Dat ter inleiding. Dan wil ik zo praten over een paar onderwerpen: financiën, de fysieke leefomgeving en het klimaat, zorg, en internationaal. Dan heb ik nog het kopje overig. Ik heb dus een beperkt aantal kopjes.

Minister Rutte:

Over Oekraïne komt er niet meer, en over Azerbeidzjan ook niet meer.

Minister Rutte:

Het is niet helemaal zeker of ik hem daar nog tref. Maar daartoe ben ik zeker bereid. We spreken elkaar anders regelmatig telefonisch en op enig moment zal ik ook weer die kant opgaan. Dat geldt ook voor collega's uit het kabinet. Die contacten zijn intensief. Het antwoord is absoluut ja. Nederland is leidend, en dat kunnen we ook zijn omdat er hier in de Kamer heel brede steun voor is. Die steun kwam uit de hoek van D66 van Sjoerd Sjoerdsma als het ging om de F-16's. Maar die steun betreft zoveel andere onderwerpen. Dus die steun en ook die actieve bijdrage aan de discussie zijn cruciaal. Het is ook cruciaal om te doen wat nodig is. Daar gaan we mee door. Het betekent dat Defensie ook door kan gaan als er weer verstandige dingen kunnen worden gedaan; we gaan daarmee verder. Dat staat los van allerlei ramingen. Er zullen dus geen vertragingen optreden in onze verdere steun aan Oekraïne, ook in militaire zin.

Minister Rutte:

Zo gaan we door.

Minister Rutte:

De minister van Financiën fluistert mij terecht in het oor dat dat natuurlijk allemaal niet gratis is en saldo-effecten heeft, maar de afspraak in het kabinet is dat we hiermee doorgaan. We zullen er altijd voor zorgen dat we het kunnen inpassen in een verstandig financieel beleid.

Minister Rutte:

Ja, er is natuurlijk al wat langer irritatie bij een paar landen, Polen voorop, als het gaat om de graanleveranties. Ik denk dat Oekraïne terecht tegen Europa zegt: probeer zo veel mogelijk om de graanexport vanuit Oekraïne mogelijk te maken. De toespraak die Zelensky, de president van Oekraïne, heeft gehouden bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties heeft irritatie opgeroepen bij de Polen. Ik denk dat dit daar een uiting van is. Ik denk dat deze soep niet zo heet gegeten wordt als die op dit moment wordt opgediend, omdat Polen tot nu toe écht ook vooroploopt als het gaat om de steun aan Oekraïne. Het lijkt me dus een tijdelijk probleem. Wij zullen achter de schermen natuurlijk ook proberen om te helpen om de sfeer weer goed te krijgen.

Minister Rutte:

Het is niet zo dat wij al onze Nederlandse wapens aan Oekraïne leveren. We bekijken heel gericht wat we kunnen doen. Uiteraard kijk je dan ook naar wat je hier nodig hebt. Maar het is van zo'n groot militair belang dat Oekraïne dit wint en dat Rusland dit verliest, dat het ook voor onze veiligheid van groot belang is dat wij die steun geven. Dus in die zin past het dat je ook bereid bent om met wapensystemen ver te gaan. Dat doen we ook, soms door in coalities op te treden en soms door dat zelf te doen.

Minister Rutte:

Bij iedere leverantie die wij doen en elke hulp die wij leveren, bekijken wij natuurlijk wat kan en wat niet kan. Daarbij bekijken we ook hoe je de voorraden weer kunt aanvullen. We hebben ook intensieve contacten met partners elders in de wereld, die soms niet rechtstreeks aan Oekraïne kunnen leveren om politieke redenen, maar dat wel kunnen doen via andere landen. Dus op alle mogelijke manieren zijn we daarmee bezig. Onze militaire planners en de mensen op het ministerie van Defensie zijn ongelofelijk slim en handig, en zorgen ervoor dat wij via alle mogelijke kanalen zo veel mogelijk onze voorraden aanvullen. We hebben gelukkig het geld er ook weer voor. Er is 5 miljard op de Defensiebegroting gekomen. Die is nu naar 20 miljard gestegen en zit dus heel dicht tegen die 2% van het nationaal inkomen aan. Dat is natuurlijk goed nieuws.

Minister Rutte:

Nee. Uiteraard voer je een heel goed gesprek met de militaire leiding om te bekijken wat je wel en niet kunt missen. Maar ook de militaire leiding en de politieke leiding, wij allemaal realiseren ons dat onze veiligheid daar op dat moment ook in het geding is. Dus if, at any moment, het van belang is dat Nederland bereid is dit soort leveranties te doen, dan is het nu. Daarbij zouden de F-16's sowieso verdwijnen, want die worden vervangen door de F-35's. Dat heeft dus geen directe gevolgen voor de inzet van de Nederlandse krijgsmacht. Bij andere wapensystemen bekijk je wat je kunt missen. De pantserhouwitser zijn een voorbeeld. Minister van Defensie Ollongren en ikzelf hebben vorig jaar in mei daar een hele discussie over gehad met onze counterparts in Duitsland. Er waren ook momenten dat Duitsland zei: kunnen jullie ze niet allemaal leveren? Nee, zeiden wij, laten we dat nou in een verstandige mix doen. Daar zijn we ook goed uit gekomen. Wij willen natuurlijk zelf ook het nodige houden. Bovendien vindt de huidige minister van Buitenlandse Zaken het natuurlijk van belang dat zij hierna ook weer een baan heeft.

Minister Rutte:

Ja, dank. Niemand snapt die grap. Zij was hiervoor pantserhouwitsercommandant.

Goed. Ik kom bij de financiële punten. Het eerste punt gaat over de energieprijzen. Wat ga je eraan doen als de energieprijzen oplopen? Het is nu niet de verwachting dat ze zullen oplopen. De verwachting is — dat zie je ook in het koopkrachtbeeld van volgend jaar — dat die energieprijzen niet zullen gaan stijgen. Je ziet daarmee ook dat het gemiddelde inkomen van de meeste huishoudens door het hele gerichte koopkrachtpakket met maatregelen van het kabinet erop vooruitgaat. Je ziet in toenemende mate dat mensen weer vaste contracten afsluiten als ze zekerheid willen hebben over de energieprijs. Die tarieven liggen in veel gevallen onder het prijsplafond. Wel hebben we besloten om het Tijdelijk Noodfonds Energie te verlengen, zodat kwetsbare huishoudens met een hoge energierekening ook deze winter extra steun kunnen aanvragen.

Minister Rutte:

Het is niet 2 miljard. Het komt natuurlijk in aansluiting op wat wij doortrekken van het pakket van bijna 5 miljard van vorig jaar. Daarvan vervallen er een paar dingen, maar er loopt ook heel veel door. Het is dus een veel groter bedrag dan 2 miljard; die is daarbovenop. Het is ook structureel geld, terwijl die grote fondsen allemaal eenmalig zijn. Waarom moet je die andere dingen ook doen en is het en-en? Omdat je moet zorgen voor een evenwichtig koopkrachtbeeld — we slagen er nu in om de armoede niet te laten toenemen en het aantal kinderen onder de armoedegrens zelfs behoorlijk te laten dalen — én je tegelijkertijd moet zorgen voor de concurrentiekracht van onze economie. Als je al, zoals sommigen, zou denken dat de aarde niet opwarmt — ik denk wel dat dat het geval is — dan nog is het ook voor de concurrentiekracht van onze economie van groot belang dat we die klimaatmaatregelen nemen en dat het land een schoon en modern land blijft, waarin bedrijven willen investeren. Dat geldt ook voor stikstof. Als je al niet gelooft in het stikstofprobleem: als we het niet oplossen, kun je heel lastig nieuwe wegen en nieuwe huizen bouwen. Dus ook vanuit, laten we zeggen, al dat soort perspectieven heb je die uitgaven nodig. Maar het is en-en: je moet het allemaal doen.

Minister Rutte:

Zeker. Dat doen we dus ook. Omdat we zagen dat anders de armoede zou toenemen en ook het aantal kinderen in armoede zou toenemen in plaats van afnemen, hebben we voor dat extra pakket van 2 miljard gekozen, boven op de vele miljarden die structureel doorlopen uit het pakket van vorig jaar. Dat pakket van vorig jaar was in principe natuurlijk eenmalig, dus een paar elementen daarvan vervallen, ook omdat ze gewoon minder geschikt zijn. Het energieplafond heeft bijvoorbeeld nadelen: het is kostbaar, het is ongericht en er is ook een juridisch probleem als je kijkt naar de Europese afspraken. Hetzelfde geldt natuurlijk voor het vraagstuk van de zorgtoeslag, die ook afloopt omdat die minder effectief is dan de huurtoeslag en het kindgebonden budget waarvoor we in het pakket van nu kiezen. We maken dus andere keuzes. Maar als je gaat bekijken wat wij doen voor de koopkracht, dan denk ik dat dit een zeer aanzienlijk pakket is, waardoor in de afgelopen jaren, sinds 2012, het aantal mensen in armoede per saldo halveert ... En sinds 2012 loopt met een derde terug ... Sorry: het aantal mensen in armoede vermindert met 35%, en het aantal kinderen in armoede halveert sinds 2012. We hebben met elkaar dus echt wel behoorlijke stappen gezet.

Minister Rutte:

De Nederlander kijkt nu waarschijnlijk naar dit debat, maar ik denk dat die het ook belangrijk vindt dat we in de toekomst in staat zijn om huizen te bouwen en wegen aan te leggen, en dan zal je toch iets aan stikstof moeten doen. Dat staat nog even los van de vraag hoe je stikstof verder apprecieert als probleem voor de natuur. Die Nederlander wil dat er in de toekomst banen zijn. Dat betekent dat als je wilt dat bedrijven hier investeren, je de klimaatproblemen zult moeten aanpakken, nog even los van de vraag of je het er wel of niet mee eens bent dat de aarde opwarmt; ik ben het daar wel mee eens. Dus of je nou een hele rechtse of een hele linkse Nederlander bent: het is altijd en-en. Ik denk dat mensen dat heel goed snappen. Én je moet ervoor zorgen dat er een fatsoenlijke koopkrachtontwikkeling is. Ik vind dat die er nu is. Dat hebben we voor elkaar gekregen. Je ziet de armoedecijfers en de armoede onder kinderen ook echt fors dalen in de afgelopen tien jaar. Én tegelijkertijd moet je er ook voor zorgen dat die andere dingen gebeuren. Je kunt niet zeggen: ik doe maar een van die dingen. Ik denk dat dit toch het verschil is tussen partijen die de integrale afwegingen maken en een partij die meer is zoals die van Wilders, die zegt: maar ik kies heel erg voor één aspect. Het risico daarvan is dat je op langere termijn je economie uitholt. Dat is niet goed. Dat is ook niet in het belang van die Nederlander.

Minister Rutte:

De heer Wilders verschuift een beetje de doelpalen. Hij had het namelijk net ook over klimaat en stikstof, en nou gaat het helemaal terug naar asiel. Als het specifiek over asiel gaat, zeg ik: het kabinet is daarover gevallen, omdat we daar niet uitkwamen, dus ik denk dat de vraag of partijen dat willen beperken of niet een zaak voor de campagne is. Dat zien we verder in de verkiezingscampagne. Ik snap dat allemaal, maar ik ga toch maar even terug naar de oorspronkelijke vraag van de heer Wilders, want daar richtte ik mij op. Uiteindelijk geldt wel dat je al die dingen moet doen als het gaat om stikstof, klimaat en natuurlijk een fatsoenlijk migratiebeleid. De echte Nederlander snapt dat.

Minister Rutte:

Nou juist voor die kwetsbare huishoudens met een hoge energierekening hebben we besloten om dat noodfonds te verlengen. Niet alles wordt dus afgeschaft.

Minister Rutte:

Op dit moment is er helemaal geen verwachting dat de energieprijzen die stijging gaan doormaken. Die verwachting is er niet. Daar is helemaal geen basis voor. Er is internationaal niemand die dat nu voorspelt. Met de zekerheid die we hebben dat we dat Tijdelijk Noodfonds Energie doortrekken, geef je mensen die kwetsbaar zijn, de zekerheid dat ze daar een beroep op kunnen doen, maar het prijsplafond zelf is echt onaantrekkelijk om te doen. Even los van de vraag of dat Europees allemaal wel kan, heeft dat echt allerlei gevolgen. Het is heel ongericht en het is ook heel kostbaar. Dus dan ben je wel bezig om een hele, hele dure paraplu op te zetten terwijl er geen regen wordt verwacht.

Minister Rutte:

Het klopt niet wat de heer Van Baarle zegt. Het is gewoon niet waar. Begin vorig jaar zagen we de inflatie natuurlijk ook al toenemen, zelfs al voor de Russische inval in Oekraïne. De keuze die aanvankelijk door het kabinet werd gemaakt, ook in goede discussie met de Kamer, was om generieke koopkrachtmaatregelen te nemen. Daarvan hebben we er een hele hoop genomen. Vervolgens hebben we hier vorig jaar bij de Algemene Beschouwingen de discussie gehad om daar dat specifieke instrument van het prijsplafond aan toe te voegen. We hadden kort voor de Algemene Beschouwingen besloten om dat te doen en ik denk dat dat goed was, met in aanloop daarnaartoe de twee keer €190 in november en december. Op dat moment had je te maken met een gasprijs van gemiddeld 300 in plaats van 30. Dus het was ook verstandig om dat te doen; mensen waren er ook zeer bezorgd over. Ik heb net echter geschetst wat de grote nadelen daarvan zijn en dat er ook geen verwachtingen zijn dat zich dat nu gaat voordoen. Dat zie je op geen enkele manier, plus de gasvoorraden zijn nu goed gevuld. Vorig jaar was dat natuurlijk ook voor de langere termijn nog de vraag: gaat het je lukken om snel extra capaciteit neer te zetten, bijvoorbeeld van lng, om ervoor te zorgen dat er voldoende voorraden zijn?

Minister Rutte:

De heer Eerdmans is een van die Kamerleden, dus ik weet niet of de Kamer dat vindt, maar even vanuit het kabinet geredeneerd: wij vinden dat hier een evenwichtig pakket ligt. Het is absoluut waar dat de belastingen op de energierekening aanzienlijk zijn, maar als je die niet zou hebben — je ziet de gigantische investeringen die nodig zijn — dan zou je die uit de algemene middelen moeten halen. Het is niet zo dat als je de belasting op de energierekening zou verlagen, de mensen in het land daar dan helemaal niks van zouden merken. We zijn met een grote transitie bezig. Die vraagt ook investeringen. Kijk bijvoorbeeld naar de enorme investeringen die gaande zijn in het elektriciteitsnet, maar ook in de brede energietransitie. In de Nederlandse specifieke systematiek vind je dat onder andere terug in je belasting op de energierekening. Maar nogmaals: doe je het daar niet, dan zal je het ergens anders vandaan moeten halen. Het is niet zo dat die investering dan ineens niet meer nodig is.

Minister Rutte:

Dit is nou precies waar het om gaat: keuzes maken. De heer Eerdmans noemt Italië en België. Die hebben hebben een staatsschuld van respectievelijk 150% en 120%. Nederland heeft nu een staatsschuld van 20% onder die van Duitsland. We zitten op 46% als percentage van het nationaal inkomen. Dat is historisch laag. Dat hebben we met elkaar bereikt omdat dit ook een land is waar mensen, die ook naar dit debat kijken, zich grote zorgen maken als de overheidsfinanciën uit het lood worden geslagen. Dus een van de dingen waar wij ook op moeten letten, is dat we een verstandige koers blijven varen met de overheidsfinanciën. Dan krijg je dus de vraag waar je dat geld vandaan haalt als je dat niet haalt uit het laten oplopen van je schuld. En dat kan gewoon niet. Dat past ook niet in de Nederlandse traditie. Dat is ook op de lange termijn slecht, want dan schuif je de rekening door naar de kinderen en kleinkinderen. Maar je zal dat toch moeten financieren. Als je het dan niet financiert met een opslag op de energierekening, dan moet je het ergens anders vandaan halen. Maar het is niet zo dat die investeringen dan niet meer nodig zijn.

Minister Rutte:

De Kamer kan amendementen indienen. We zullen zien hoe het allemaal loopt met dat voorstel. Ik zag ook voorstellen over het wml; ik zag allerlei voorstellen. Die hebben allemaal voor- en nadelen en ik verdedig hier het kabinetsplan. De nadelen van de voorstellen over het wml zijn bekend en de nadelen van het weer verlagen van de benzineaccijnzen zijn bekend. Natuurlijk zijn er voordelen — dat snap ik ook — maar er zijn ook grote nadelen. Dus uiteindelijk is dat een vraag van meerderheden hier in de Kamer. Dat zien we dan.

Minister Rutte:

Ja. De heer Omtzigt heeft de traditie alle vragen die hij gesteld heeft en waarvan hij weet dat die antwoorden komen, toch nog een keer te stellen bij tussentijdse debatten. Ik ga hierop dus het procedurele antwoord geven. De vraag is bekend. Die is ontvangen. Volgens mij heeft staatssecretaris Vijlbrief ook gezegd dat hij heel goed snapt wat de heer Omtzigt bedoelt en waarnaar hij op zoek is. Hij heeft toen gezegd: ik kom daarop terug; we gaan het precies uitzoeken. En hij heeft toegezegd om dat te doen vóór het verkiezingsreces. Dat zal waarschijnlijk, zo begreep ik van hem, medio oktober zijn. Ja, medio oktober krijgt u het antwoord. Maar dat wist u al.

Minister Rutte:

Ik snap dat helemaal. Maar, nogmaals, daarom is het goed om er hier even procedureel voor te zorgen dat we dat precies uitzoeken. Vandaar dat ik er verder niet inhoudelijk op inga. Ik maak wel één problematiserende opmerking. Die is dat de Staat geen directe rol heeft in de koop en verkoop van gas op de markt. Op zichzelf zijn die mogelijkheden dus beperkt. Maar de vraag van Omtzigt is helder. De richting waarin hij denkt is dat ook. Het is ook helemaal niet vreemd; ik snap dat allemaal. We komen erop terug.

Minister Rutte:

We hebben nu een begroting neergelegd waarin de energierekening en alle verwachtingen daarover, inclusief trouwens allerlei tarieven waarnaar de heer Eerdmans zonet vroeg, zijn meegenomen in het koopkrachtbeeld. Alle deskundigen zeggen dat die verwachting er niet is, maar je weet het natuurlijk nooit zeker. Dan zul je altijd moeten kijken wat je in zo'n geval kunt doen. Maar het lijkt me ook ingewikkeld om voor iedere denkbare eventualiteit, omdat die zich toevallig vorig jaar heeft voorgedaan, nu alweer het regenscherm klaar te zetten.

Minister Rutte:

Er gebeuren een heel aantal dingen. Denk aan langetermijncontracten. Mensen zijn natuurlijk in toenemende mate bezig om zelf die vaste contracten af te sluiten. Je ziet ook maatschappelijk alle mogelijke dingen gebeuren. Maar belangrijk hierbij is ook het valscherm, de opvang van het tijdelijke noodfonds.

Minister Rutte:

Voordat wij de Consumentenbond worden: ik ben het hierin met u eens.

Minister Rutte:

In de eerste plaats toch nog even heel kort over dat prijsplafond zelf. Daar zitten een hoop nadelen aan, en het is ook Europeesrechtelijk ingewikkeld. Dan is dat noodfonds gerichter. Stel nou dat het toch allemaal fout zou gaan, en stel dat inderdaad de hemel naar beneden komt, dan kun je natuurlijk altijd zo'n regeling als we in november en december van het vorig jaar hadden met de €190 in het leven roepen; dat kan snel. Verder worden de regels aangepast, waardoor er ook weer vaste contracten worden aangeboden.

Minister Rutte:

We hebben dus mogelijkheden.

Minister Rutte:

Dat prijsplafond vind ik echt heel onverstandig, nog even los van de Europees-juridische kant ervan. Het is heel ongericht. Het is buitengewoon kostbaar. We zijn vorig jaar, nadat de inflatie al was gestegen, vóór de Russische inval ook geconfronteerd met een heel snelle afsluiting van het Russisch gas naar Europa. Wij zijn daarvan inmiddels onafhankelijk. Onze voorraden zijn goed gevuld. Er zijn alternatieve routes wat betreft de energievoorziening via lng. Nogmaals, zou tóch inderdaad alles misgaan, dan is het in ieder geval zo dat je regelingen zoals die €190 snel weer in het leven kunt roepen.

Dan ga ik door.

Minister Rutte:

Ja, ik ga verder met financiën. Er zijn ook vragen gesteld over de pensioenen. We weten natuurlijk dat per 1 juli de Wet toekomst pensioenen in werking is getreden. Die heeft als voordeel dat bij positieve rendementen er eerder pensioenverhogingen mogelijk zijn, wat ook eerder uitzicht biedt op een koopkrachtiger pensioen. Belangrijk was, denk ik, dat vooruitlopend op de Wet toekomst pensioenen fondsen die voornemens waren om hun zaken in te varen in dat nieuwe stelsel, bij het indexatiebesluit, dus voor 1 juli, al door de bril van het nieuwe stelsel konden kijken. Dat heeft ertoe geleid dat de pensioenen in 2023 sneller en meer worden verhoogd dan onder de oude regels het geval zou zijn geweest.

Dan was er de vraag waarom Nederland nog steeds het enige land is waar je meer krijgt als je niks doet dan als je werkt. Dat is niet waar. Een alleenstaande die gaat werken vanuit de bijstand en een baan accepteert op het minimumloon, gaat er komend jaar bijvoorbeeld 38% in inkomen op vooruit als het een alleenstaande is. En die gaat er 13% op vooruit als het een alleenstaande ouder is die vier dagen gaat werken.

Dan was er de vraag over de grensregio's. Natuurlijk is het zo dat ...

Minister Rutte:

Nee, maar het is dus ook niet zo dat je erop achteruitgaat als je vanuit de bijstand aan het werk gaat. Dat is niet zo.

Minister Rutte:

Even twee punten, zou Joop den Uyl zeggen. Eén: ga je uit de bijstand werken, dan ga je er wél op vooruit. Ik blijf dat toch nog een keer herhalen voor mensen die kijken en denken: die Van Haga zegt dat je erop achteruitgaat. Dat is dus niet zo. Verder zijn we natuurlijk bezig om te kijken naar hoe het überhaupt zit met het hele stelsel van de onderkant van de arbeidsmarkt, de toeslagen et cetera. Er werd gisteren ook iets gezegd over de marginale druk die op een gegeven moment kan ontstaan voor alleenverdieners. Daar kom ik nog op terug. Er zijn allerlei issues die we moeten oplossen en er is absoluut ook sprake van een armoedeval. Die is er al heel lang. Ik ben voor veel verantwoordelijk, maar deze heb ik niet in mijn eentje gecreëerd. Maar het is wel iets waar we met elkaar aan moeten werken om die op te lossen.

Minister Rutte:

Ja. Dan was er de vraag over de grensregio's en de effecten van de verhoging van de brandstofaccijns. Dat leidt zeker tot een groter prijsverschil met buurlanden en daardoor tot meer grenseffecten. Dat kan ook een impact hebben op de ondernemers. Uiteraard is het wel zo dat Belgen en Duitsers op dit moment gemiddeld genomen meer aan boodschappen besteden in Nederland dan omgekeerd. Laten we het effect dus ook weer niet al te zwaar aanzetten, maar het zal er zeker zijn. We wegen het ook steeds mee, maar uiteraard in combinatie met andere belangrijke overwegingen zoals het beprijzen van externe kosten en de CO₂-uitstoot. Dit is uiteraard een nationale competentie.

Het kabinet is niet voornemens om de erf- en schenkbelasting af te schaffen. Dat zou 3 miljard kosten en dat heeft een enorme impact op de schatkist.

Verder gaat de digitale euro niet contant geld vervangen. Die komt naast contant geld en niet in de plaats daarvan.

Waarom zijn er geen plannen om te bezuinigen op de overheid? Als je kijkt naar wat wij gedaan hebben in de Voorjaarsnota, dan zie je dat we natuurlijk wel degelijk maatregelen nemen, ook in de sfeer van de loon- en prijsbijstelling.

Minister Rutte:

Maar nu merk ik dus dat de heer Baudet niet op de hoogte was van het Convenant Contant Geld. Ik wist dit tot een seconde geleden ook niet, maar mevrouw Kaag fluisterde mij dit net in. Dat convenant zegt dat er binnen 5 kilometer altijd een betaalautomaat is. Jammer dat hij dat niet wist. Ik wist het trouwens ook niet, maar dat convenant is er.

Minister Rutte:

Om te beginnen wordt wettelijk vastgelegd dat er contant geld moet zijn. Ik begrijp dat op dit moment zo'n 20% van de Nederlanders daar nog gebruik van maakt. Het is belangrijk dat ze dat kunnen blijven doen. Verder, even procedureel: ik ben natuurlijk alwetend — ik ben blij dat de heer Baudet dat denkt — maar hij heeft die vraag niet gesteld in zijn eerste termijn. Ik moet zeggen dat hier mijn kennis over contant geld ook wel is uitgeput. Als hij nog meer wil weten, stel ik voor dat hij dat opneemt met de minister van Financiën.

Minister Rutte:

Geen vraag gesteld.

Minister Rutte:

Maar dat is toegezegd. Hij heeft het al binnen. De minister van Financiën heeft al toegezegd dat er gewerkt wordt aan nationale wetgeving om contant geld bereikbaar en betaalbaar te houden.

Minister Rutte:

Ik zal ambtelijk even vragen wat precies uit dat onderzoek blijkt, maar er zijn dus onderzoeken waaruit blijkt dat Belgen en Duitsers hier meer besteden dan andersom. Overigens is Duitsland inmiddels weer het populairste land voor Nederlanders. Dat was Frankrijk, maar nu is het Duitsland. Heel veel Nederlanders gaan dus in Duitsland op vakantie. Dat zien wij natuurlijk niet. Wat wij zien, zijn de Duitsers die hier op vakantie zijn. Maar dat neemt niet weg dat het ook de andere kant op is. Maar ik zal nog eens even vragen of dat uit dat onderzoek is te halen.

Minister Rutte:

Er was ook een vraag over verkeersboetes. Dat heeft deels te maken met de inflatie op basis van de CPI, de consumentenprijsindex. Daarnaast hebben we natuurlijk ook rijksbrede vraagstukken rondom de dekking van de begroting. Daar wordt op alle mogelijke manieren naar gekeken. Wat we vooral niet wilden, was dat het ten laste zou gaan van de politie of het Openbaar Ministerie. Dat is ook niet gebeurd. Ik denk dus dat dat evenwichtig is.

Ook is er een vraag gesteld over het vestigingsklimaat voor onze bedrijven. Ik denk dat Nederland per saldo nog steeds een heel aantrekkelijk land is om in te investeren en om je te vestigen. We zijn niet voor niks de nummer vijf op de wereldwijde index voor competitiveness, de zogenaamde IMD-index, die dit jaar weer is aangepast. Daarop staan wij dus op plek nummer vijf. We hebben een heel aantrekkelijk ondernemingsklimaat. Dat heeft overigens niet alleen te maken met de ligging van het land. Mensen uit het buitenland vinden het ook heel prettig om hier te gaan werken en vinden het om allerlei andere redenen een aantrekkelijk land. Zo kunnen ze hier snel cultureel integreren. Ook is het een land dat heel openstaat voor buitenlandse investeringen. Daar doen we natuurlijk ook nog wat extra dingen voor. We hebben natuurlijk de Wbso, we zijn bezig met de regeldruk, we zijn bezig met kijken wat we kunnen doen op het gebied van de Energie-investeringsaftrek. Ook trekken we 100 miljoen extra uit voor een aantal Europese initiatieven om tech scale-ups te kunnen financieren. Dit jaar is ook het borgstellingskrediet, BMKB-Groen, voor verduurzaming van het mkb geïntroduceerd. Dus ook vanuit het kabinet doen we veel. Maar laten we gewoon trots zijn op dit land: er zijn veel problemen, en die moeten we ookoplossen, maar we blijven een land waar het aantrekkelijk is om je bedrijf te vestigen en om te groeien.

Minister Rutte:

Nog niet; nog een paar dingen, voorzitter.

Minister Rutte:

Er was nog een vraag over familiebedrijven die worden opgekocht door investeerders die financieel in die bedrijven participeren. Dat gebeurt ook in de zorg. Daarover kan ik zeggen dat dat op zichzelf geen probleem hoeft te zijn, want die zorgpartijen moeten dan natuurlijk blijven werken binnen alle kaders en regels die publiek zijn vastgelegd, zoals toezichts- en kwaliteitseisen. Voor de kinderopvang is daar onderzoek naar gedaan door het ministerie van Sociale Zaken, en daaruit blijkt dat er geen concrete aanwijzingen zijn dat de kwaliteit en de toegankelijkheid onder druk staan. Ook de minister van VWS doet op dit moment, vanwege de motie-Van den Berg/Dijk, onderzoek naar deze investeringen van bedrijven in die sector, om te kijken wat voor effect het op die markt heeft. Uiteraard moet dat binnen alle regels gebeuren.

Dan de vraag over het WRR-rapport Goede zaken. Dat is vorige week gepubliceerd en het is in ontvangst genomen door de minister van Economische Zaken, mevrouw Adriaansens. Het kabinet neemt even de tijd om dat goed te bestuderen en daarop te reageren. Daar wil ik wel aan toevoegen dat bedrijven ook nu al een grote bijdrage leveren in Nederland aan de vraagstukken waar we gezamenlijk voor staan. Denk aan de energietransitie en kijk naar de enorme investeringen die Shell op dit moment doet, bijvoorbeeld in groene waterstof. We moeten ons beleid zo vormgeven dat de bedrijven hun maatschappelijke verantwoordelijkheid goed kunnen blijven invullen. Over het perspectief op de economie is door mevrouw Adriaansens, de minister van Economische Zaken en Klimaat, vlak voor de zomer ook een hele brief aan de Kamer gestuurd. Ik denk dat dat voor groot belang is.

Dan de vraag over de maatwerkafspraken: waarom zijn die er nog niet? Dat gaat in stappen. Eén: je legt de ambities vast. Aan die stap wordt vreselijk hard gewerkt. Ik zal alle Engelse termen proberen te vermijden, maar die ambities worden allemaal nu vastgelegd. Er zijn inmiddels acht van dat soort afspraken gemaakt, om heel precies vast te stellen waaraan we gaan werken. Dat moet vervolgens worden uitgewerkt in bindende maatwerkafspraken. Daarbij gaat het om enorme investeringen vanuit de overheid en ook vanuit de bedrijven, die vaak ook te maken hebben met afstemming met de hoofdkantoren in het buitenland. Ook gaat het om technisch ingewikkelde vraagstukken, zoals het vervangen van branders, en vraagstukken rond de keuze die je maakt tussen de overgang naar waterstof en elektrificatie. Dus dat kost tijd, maar daar wordt heel hard aan gewerkt.

Voorzitter, tot slot was er nog de vraag over hoe het precies zit met de alleenverdieners. De vraag had betrekking op de groep eenverdienerhuishoudens, die door de samenloop van een uitkering, vaak van het UWV, soms ook de bijstand, en fiscaliteit en toeslagen, dus de huur- en de zorgtoeslag, minder te besteden hebben dan een paar in de bijstand. Dat gaat waarschijnlijk om 10.000 mensen. Dat is een grote groep. Het afgelopen jaar is samen met gemeenten en uitvoeringsorganisaties intensief gezocht naar een oplossing. De minister voor APP, voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen, minister Schouten, heeft samen met de minister van Sociale Zaken, de staatssecretaris Fiscaliteit en de staatssecretaris Toeslagen een brief gestuurd. De bedoeling is dat we naar een structurele oplossing toewerken, maar in de tussentijd de gemeenten vragen om de betreffende huishoudens te ondersteunen. Dat heeft inderdaad lang geduurd. Deze problematiek is al sinds 2016 bekend. Maar ik denk wel dat het belangrijk is dat er nu een oplossing in zicht is.

Minister Rutte:

Dat is natuurlijk altijd het punt. Als overheid moet je ervoor zorgen dat je een sluitende begroting presenteert. Dan moet je ook altijd keuzes maken. De keuze die wij hebben gemaakt, is om niet te gaan bezuinigen op het Openbaar Ministerie of de politie. Sterker nog, naar veel van die begrotingsposten gaat extra geld, en terecht. Bij de aanpak van ondermijnende criminaliteit gaat het zelfs om forse extra bedragen. Daar wil je dus niks aan afdoen. Tegelijkertijd moet de begroting natuurlijk ook een bijdrage leveren aan de vraagstukken die er zijn. Die verhoging is deels gewoon inflatiecorrectie. Dat is ongeveer 6% van die 10%. Maar een stukje, die 4%, is inderdaad ook bedoeld voor het dekken van een financieel probleem; dat is zo. Dat is ook het werk dat wij hier moeten doen. Je kunt dat voorkomen door geen overtreding te begaan. Als het een foutje is, is dat heel vervelend. Het kan natuurlijk altijd gebeuren dat je het bordje "invalidenparkeerplaats" niet ziet en daar per ongeluk je auto neerzet. Dat snap ik. Tegelijkertijd moet je ook keuzes maken. Ik vind dit evenwichtig.

Minister Rutte:

Luister, het eerste voorbeeld van de heer Van Baarle snap ik natuurlijk, maar sommige verkeersboetes worden opgelegd omdat mensen wel degelijk zeer gevaarlijke dingen doen in het verkeer. Ik ga niet proberen om die allemaal te vergelijken met andere vreselijke dingen die mensen kunnen doen, maar soms worden die boetes ook opgelegd voor echt heel gevaarlijk rijgedrag. Laten we het dus niet helemaal bagatelliseren. Overigens kijkt de minister van Justitie en Veiligheid met het Openbaar Ministerie nu breder, dus niet specifiek ten aanzien van die boetes, naar de balans tussen boetes. Dat staat los van dit specifieke vraagstuk van die 10%.

Minister Rutte:

Bijvoorbeeld, ja.

Minister Rutte:

Het is altijd en-en. Vandaar ook alle investeringen die we doen in het verbeteren van de pakkans en het hebben van voldoende politie. Daar heeft de heer Van Baarle natuurlijk gelijk in. Het is altijd een balans, maar dit is wel onderdeel van die balans.

Minister Rutte:

Ik zou ook het liefst in een ideale wereld leven, waarin we als overheid genoeg geld hebben om alles keurig te betalen vanuit de belastingcenten, maar dat gaat niet. Je zult op een gegeven moment ook toe moeten staan dat er in de zorg in bescheiden mate ruimte is voor dit type private investeringen. Ik vind dat niet op voorhand verkeerd. Je moet wel heel goed kijken dat het niet leidt tot verkeerde effecten. Nogmaals, uit het onderzoek van SZW blijkt dat er in de kinderopvang geen aanwijzingen daarvoor zijn. Dan heb ik er moreel geen bezwaar tegen dat die investeringen plaatsvinden, maar je moet dus wel in de gaten houden of die verkeerde effecten er zijn en of iedereen zich aan de regels en de kwaliteitseisen houdt.

Minister Rutte:

Ja … Ik sta inderdaad voor het Rijnlandse model en ik behoor ook niet tot degenen die zeggen dat je alles moet privatiseren, maar ik vind ook echt dat we moeten oppassen om te zeggen: daarmee kan wat de overheid doet nooit en te nimmer te maken krijgen met investeerders die financieel willen participeren. Volgens mij is dat prima als dat gebeurt, maar je moet wel zorgen dat er aan alle randvoorwaarden zijn voldaan. De kwaliteit van de opvang wordt intensief gemonitord, en terecht. We zijn natuurlijk bezig met het opzetten van een heel nieuw stelsel en er wordt op dit moment opnieuw onderzoek gedaan naar prijsvorming. Je wilt ook overwinsten voorkomen. Die moet je ook niet hebben. Dat is heel helder. Er is dus echt wat dat betreft een breder onderzoek aan de gang. Er zijn op dit moment in het bestaande stelsel geen gekke dingen vastgesteld. Ook in het kader van dat nieuwe stelsel wordt dat in dat hele brede onderzoek echt goed bekeken. Als daaruit zou blijken dat er dingen niet kloppen, dan moet je daar natuurlijk op handelen. Bij VWS is dat onderzoek op dit moment gaande om precies te kijken wat de effecten zijn in de zorgmarkt.

Minister Rutte:

Op zichzelf ben ik het ermee eens dat je dat heel goed moet monitoren. Daarom is het ook goed dat we in het kader van dat nieuwe stelsel van de kinderopvang heel goed kijken of er bijvoorbeeld geen sprake is van overwinsten. Maar ik zou er niet voor zijn om op voorhand te zeggen dat het een overheidstaak is en dat er dus nooit sprake mag zijn van investeerders die ook financieel participeren.

Minister Rutte:

De heer Omtzigt wordt op zijn wenken bediend, want er ligt natuurlijk de motie-Van den Berg/Dijk. Dat onderzoek wordt nu gedaan door VWS.

Minister Rutte:

Maar dan heeft de heer Omtzigt al allerlei conclusies getrokken. Zover ben ik niet. Wij hebben op grond van die motie toegezegd dat onderzoek te doen. Zouden daar dingen uitkomen zoals de heer Omtzigt nu suggereert, dan kan dat weer leiden tot allerlei vervolgstappen. Maar laten we nou eerst precies in kaart brengen wat de situatie is. Daar is Ernst Kuipers, de minister van VWS, mee bezig.

Minister Rutte:

Ik krijg net nog even aangereikt — Ernst Kuipers weet hier tien keer meer van dan ik — dat de eerste indrukken zijn dat die investeringen van private investeerders in de huisartsenzorg tot nu toe beperkt zijn. Er zijn natuurlijk allerlei anekdotische verhalen, maar als je echt gaat kijken wat er is, dan is het beperkt. Maar nogmaals, we doen dat onderzoek. Ik vind de punten van Omtzigt ook helemaal niet vreemd, maar laten we eerst even kijken of het zo erg is dat we er wat aan moeten doen.

Minister Rutte:

Nou, dat vond ik een goede uitspraak.

Minister Rutte:

Ja.

Minister Rutte:

Als mevrouw Marijnissen begint over neoliberalisme, moet ik altijd meteen, net als in een radioreclame voor medicijnen, even zeggen dat dat een stroming is waar ik me in ieder geval niet toe aangetrokken voel en ook geen lid van ben. Het is een sticker die zij op mij of op het kabinet wil plakken. Dat moet ik altijd eerst even doen; dan heb ik dat gedaan. Ik ben liberaal. Bij het neoliberalisme zou ik niet graag horen, maar wel bij het liberalisme. Waarom is dat zo belangrijk? Omdat je dan niet een blind geloof hebt in de markt, helemaal niet, want ik vind dat er een hele sterke publieke sector moet zijn. De gezondheidszorg is in overwegende mate in publieke handen, om hele goede redenen. Maar het is ook weer niet zo dat je helemaal zelotisch moet proberen om iedere vorm van ondernemerschap uit zo'n sector weg te houden. Dat is ook niet verstandig. Als dat er is, moet je kijken wat op dat moment het geheel aan effecten en regelgeving is, en dat zijn we aan het doen.

Minister Rutte:

Ik zie dat iets minder dramatisch, maar je moet wel opletten op wat er gebeurt. Dat ben ik wel met u eens. Ik zie het wat minder stellig dan mevrouw Marijnissen het nu stelt. Bovendien heeft de overheid, zoals wij hier gezamenlijk als wetgever zitten, alle mogelijkheden om een publiek kader neer te leggen. Wij gaan over de regels, het toezicht en de kwaliteitseisen.

Minister Rutte:

Zeker.

Minister Rutte:

Eén. Ik ben het eens met mevrouw Marijnissen dat je ervoor moet zorgen dat het publieke belang volledig geborgd is. Twee. Ik ben het ook eens met mevrouw Marijnissen dat je niet moet denken dat je deze grote publieke vraagstukken allemaal privaat kan oplossen, nee. Maar ik ben het er niet mee eens dat er dan helemaal nul ruimte zou zijn voor enige vorm van particuliere investeringen, mits de kaders goed gesteld zijn. Dat is precies de discussie die we vorig jaar hadden bij de energierekening. Toen hebben we ook om die reden heel grondig met elkaar die discussie gevoerd.

Minister Rutte:

De media voorspelden dat ik hier heel zielig mijn boekje zou voorlezen en dat niemand iets zou vragen. Het gaat toch beter!

Minister Rutte:

Ik vind het leuk.

Minister Rutte:

Daar kijken we allemaal heel graag naar.

Minister Rutte:

Na ruggespraak met minister Kuipers: gaan we doen.

Minister Rutte:

Voor ons allebei!

Minister Rutte:

Nee, dat doe ik om mevrouw Kaag te plagen.

Minister Rutte:

Ik ben het met mevrouw Kaag eens — ik zeg het hier maar even formeel — dat het goed zou zijn als die formatie snel afgerond wordt.

Minister Rutte:

Ik miste hem ook hevig.

Minister Rutte:

We doen het niet slecht met onze vennootschapsbelasting, als je kijkt naar de hele lastendruk. Je moet er alleen voor oppassen dat je die heel snel als een pinmachine ziet en dat zie ik in sommige plannen. Misschien kun je nog wel iets doen, maar ik ben daar een beetje bezorgd over. Dat is echt een risico. Het gaat ook een beetje over de manier waarop je praat over bedrijven en ondernemerschap. Zoals elke sector in Nederland willen ook de ondernemers af en toe even horen dat we het fijn vinden dat ze er zijn. Ze zorgen wél voor driekwart van de banen in Nederland. Ze zorgen ervoor dat al de mensen die daar werken, belasting kunnen betalen en ook de bedrijven zelf betalen belasting, zodat we hier een discussie kunnen hebben over de financiering van de gezondheidszorg, het onderwijs en defensie. Nog even los van het feit dat het leuk is als er bedrijven zijn, omdat ze innoveren en problemen oplossen, mogen we ook een beetje zuinig zijn op bedrijven en moeten we niet meteen daarnaar grijpen. Ik zie bij sommige partijen nog weleens de neiging om heel snel te bedenken: o, daar kan nog wel wat extra. Overigens betalen ze heel fors extra belasting, omdat ze op dit moment goed draaien, gelukkig, en dat leidt ook tot een lage werkloosheid.

Minister Rutte:

Ik krijg dit net even aangereikt. Ik begrijp dat we net iets onder het Europese gemiddelde zitten. Ik geloof dat we op een effectief tarief van 23% zitten en in Europa is dat ruim 25%.

Minister Rutte:

Nee, daar zou ik niet voor zijn. Overigens gaat het kabinet er ook niet over. Als Sophie Hermans van de VVD mij vraagt wat ik van haar plannen vind om bijvoorbeeld de verhoging van de accijnzen zoals die nu voorzien is niet door te zetten, zal ik daar ook kritische kanttekeningen bij plaatsen, omdat dat vandaag mijn taak is als voorman van dit kabinet, van deze coalitie. Dus ik probeer dat evenwichtig te doen. Natuurlijk is er altijd ruimte, bij alle belastingtitels, om iets extra's te doen, maar er zijn ook risico's, zeker ook bij onze bedrijven. Als je bekijkt hoe die er op dit moment voor staan en als je de grote vraagstukken waar zij mee te maken hebben en de grote investeringen die ze moeten doen in de energietransitie et cetera ziet, dan moeten we daar echt een beetje de kerk in het midden houden, denk ik.

Minister Rutte:

Pas nou op. Je kijkt naar het Europese gemiddelde. Daar tikken de grote landmassastaten als Duitsland en Frankrijk heel erg in door. Die hebben sowieso gigantische voordelen omdat ze die enorme schaal en omvang hebben. Nederland heeft een kleinere economie. Wij zullen altijd moeten bekijken hoe we ervoor zorgen dat we competitief blijven. Het is niet voor niks dat bedrijven als Shell, Unilever en DSM nu Nederland hebben verlaten met hun hoofdkantoren en respectievelijk naar Londen en Zwitserland zijn gegaan. Dat heeft te maken met de fiscale stelsels en alle omgevingsfactoren. Dus je kunt niet alleen maar door een rietje naar het Vpb-tarief kijken. Dat zou echt onverstandig zijn.

Minister Rutte:

Ja, dat was de vraag van Omtzigt.

Minister Rutte:

Ja, dat is ook een punt dat de heer Omtzigt gister noemde bij de start van het debat. Hij hoorde de vraag. Anders gaan we die dadelijk nog een keer krijgen. Hier zitten we dus met de vraag over de marginale druk bij de eenverdieners, zeker bij die grens. Dat is een reëel punt. Maar eerst even het volgende. Wat we doen is ook het gevolg van het feit dat we heel gericht ondersteuning geven. Dat doen we met veel geld. Dat is van groot belang. Dat heeft dan ook effecten. Die effecten zijn niet altijd goed. Maar in de kern is het natuurlijk belangrijk dat die ondersteuning plaatsvindt. De gemiddelde belastingdruk is 4% voor deze groep. Dus dat moeten we ook meewegen. Dat neemt niet weg dat er hier een probleem is. Daar ben ik het mee eens. Je ziet overigens dat deze groep niet heel sterk reageert op financiële prikkels. Dat blijkt uit het onderzoek van het CPB. Dus gelukkig leidt het er niet toe dat mensen dan zeggen: dan gaan we niet meer werken of werken. Dat is goed nieuws.

Wat is hier het probleem? Het heeft natuurlijk alles te maken met het feit dat we te maken hebben met een inkomensstijging en met inkomensafhankelijke afbouw. Bij deze groep is het dan zo dat rond het inkomen dat de heer Stoffer noemt de huurtoeslag wordt afgebouwd. Dat heeft die effecten. Wil je dat oplossen, dan kun je dat naar mijn overtuiging niet heel geïsoleerd doen. Dan ga je namelijk al die systemen die we hebben nog meer zitten tweaken. De heer Omtzigt heeft daar ook weleens kritiek op gehad. Dat heeft uiteindelijk allemaal weer andere risico's. Je zult dat holistischer moeten doen. Je zult echt breder moeten kijken, denk ik, naar het hele vraagstuk van toeslagen, arbeidskorting en het fiscale stelsel, wil je dit soort problemen eruit halen. Maar voordat mensen thuis nu denken "er is hier een probleem": ja, er is een probleem in de zin van een effect. Maar het goede nieuws is dat deze groep dus wel bereikt wordt. Dat is natuurlijk wat we in de eerste plaats moesten doen met de maatregelen waardoor de gemiddelde belastingdruk daar heel laag is.

Minister Rutte:

Nee, nee, bij Yeşilgöz V zal dit opgelost zijn. Ik hoop eerder. Maar het is zo dat de maatregelen zoals de afschaffing van de maximale inkomensgrens in de huurtoeslag hier natuurlijk een rol spelen, net als de verhoging van het zogenaamde dakje op de arbeidskorting, waarbij de arbeidskorting de marginale druk verlaagt op het punt waar deze het hoogst ligt door afbouw van toeslagen. Dus dat zijn inwikkelde dingen. We doen daar dus wel dingen, maar nog niet voldoende.

Minister Rutte:

Ik verdedig hier wat wij nu neerleggen. Daar zitten natuurlijk altijd voor- en nadelen aan. Je wilt deze groep echt bereiken en dat lukt eigenlijk ook spectaculair goed: er gaat veel geld naartoe, waardoor de gemiddelde lastendruk heel laag is. Maar dat heeft natuurlijk vervolgens een effect op wat er gebeurt met elke extra verdiende euro. Dat was al hoog en het wordt hier nog wat hoger. Het is ingewikkeld om dat op te lossen, want als je zou doen wat de heer Omtzigt voorstelt, heeft dat natuurlijk weer ramificaties elders in het inkomensgebouw en de koopkrachtplaatjes. We gaan al die debatten natuurlijk nog hebben. We zitten hier diep in de techniek. Als er misschien een hele simpele, kleine ingreep is, die geen geld kost, kunnen we er altijd naar kijken. Maar wij menen op dit moment ... Maar goed, Sociale Zaken is altijd bereid om opnieuw te kijken of we het nog slimmer kunnen doen. Dat moet natuurlijk budgetneutraal en heeft dan altijd weer effecten ergens anders in de koopkrachtplaatjes. We zijn altijd bereid om te kijken, vanzelfsprekend.

Minister Rutte:

Ik wil nog wel even doorgaan over dat dakje op de arbeidskorting waar ik het net over had.

Minister Rutte:

Nee, eens!

Minister Rutte:

Ja, er was een bepaalde fiscaal woordvoerder van het CDA. Toen moesten we toch een hoop doen.

Minister Rutte:

Nou, ik wel: u was woordvoerder!

Minister Rutte:

Maar het was óók een woordvoerder. Al onze partijen hebben veel erfenissen.

Minister Rutte:

Ik snap de vraag, maar het is iets complexer. Ik heb een antwoord in tweeën. Ten eerste. Er wordt op dit moment door alle organisaties die erbij betrokken zijn, heel proactief gewerkt om huishoudens te benaderen. Sommige gemeenten zijn daar al mee begonnen, zoals Amsterdam, Rotterdam en Nijmegen. Daarbij leveren wij als Rijk natuurlijk alle gegevens aan die daarvoor nodig zijn. Het probleem is dat je hier praat over 9.000, 10.000 mensen. De Toeslagenwet gaat over meer mensen, 27.000 mensen, dan de groep waarover we het hier hebben. Dan zou je dus die hele groep van 27.000 mensen moeten aanschrijven. Dat gaat onduidelijkheid geven. Die gaan zich dan terecht ook melden bij de gemeente met de vraag: val ik hier misschien ook onder? Dat zou ik ook doen als ik aangeschreven werd. Dat gaat bij de gemeenten een enorm probleem opleveren in de verwerking. Dat gaat elders in de dienstverlening ook weer problemen opleveren. De gemeenten worden al heel zwaar belast met hun rol in de afwikkeling van het vreselijke schandaal met de kinderopvangtoeslag. We willen huishoudens dus echt gericht benaderen en zullen aan eind van het jaar de Kamer informeren over hoe goed dat loopt.

Minister Rutte:

Maar het punt is wel dat wij er op dit moment niet in slagen om die groep van 27.000 kleiner te krijgen. Dan ga je dus 27.000 mensen aanschrijven om 10.000 mensen te bereiken. Dat geeft echt, ook in gemeenteland, een enorme extra uitvoeringslast en onduidelijkheid. Volgens mij moet je dat echt niet doen. En we gaan heel gericht allemaal stappen nemen, waarover u wordt geïnformeerd.

Minister Rutte:

O, ja. Waar had ik die?

Minister Rutte:

Ik vind dat ongepast. Ik vind de heer Wilders ook niet consequent. In 2009 had hij zijn partij al opgericht en stemde hij voor de Wet financieel statuut van het Koninklijk Huis. Dat deed hij overigens met de rest van de Kamer, op één Kamerlid na. In die wet is geregeld dat het salaris van de koning, de uitkering, meegroeit met het salaris van de vicepresident van de Raad van de State, net zoals onze salarissen. Wij zijn allemaal gelijk behandeld. We groeien allemaal mee met het salaris van Thom de Graaf, dus zijn naam zij geprezen. Ik zou zeggen: laten we nou ook een beetje consequent blijven. Die wet hebben we met z'n allen aangenomen en laten we ons daar nou ook een beetje aan houden. Dat geldt voor ons, voor de koning en voor heel veel anderen. Als we dat iedere keer weer ter discussie stellen, wordt het een zootje.

Minister Rutte:

Nee hoor! Ik moest even wat oprapen.

Minister Rutte:

We zagen gisteren Wilders als een vlinder uit de cocon komen, helemaal veranderd in een rechtsstatelijk denker, dus ik dacht: hij is het met mijn redenering eens. We moeten toch een beetje consequent blijven in onze redeneringen? Als wij met z'n allen, met 149 van de 150 Kamerleden voor, in 2009 een wet hebben aangenomen waarin het allemaal geregeld is, dan is het toch ook verstandig om daaraan vast te houden? Dan is het toch — ik zeg het heel zachtjes — een tikje goedkoop om nu dit soort vergelijkingen te gaan maken? Er is toch een heel verschil? Deze familie levert al 500 jaar in de Republiek de hoogste ambtenaar en sinds wij van het Weens Congres een koninkrijk moesten worden in 1813 ook nog het staatshoofd van dit land. Dat hebben we in de afgelopen jaren allemaal besproken. Daar hoort ook representatie en van alles bij. Dat zijn allemaal goede redenen om het zo doen. Ik vind het dan niet goed dat je zegt: vanwege het feit dat bepaalde inkomenscategorieën geen forse stijgingen hebben, zet ik dat af tegen de koning.

Minister Rutte:

Of de heer Wilders mijn antwoorden als grap beschouwt of niet, laat ik aan hem. Ik heb het woord "goedkoop" gebruikt omdat ik dat echt vind, en dat was geen grap. Ik vind het geen goede manier van politiek bedrijven. We moeten met elkaar ook een beetje consequent blijven. Dit zijn allemaal kwetsbare instituten. Als je die op die manier opzet tegen andere groepen in de samenleving, vind ik dat niet verstandig.

Minister Rutte:

Maar dan moet de heer Wilders wel het hele verhaal vertellen. Als je meerjarig kijkt naar de ontwikkeling van die groep mensen in de koopkrachtplaatjes, dan zie je een hele forse stijging. Ik baal er ook van dat het niet lukt voor 2024. Dat hadden we anders gewild. We hebben, ook naar aanleiding van vragen van de Kamer, prioriteit gegeven aan het niet laten stijgen van de armoede en het laten dalen van de armoede onder kinderen. Dat is allemaal gelukt. Maar als je meerjarig kijkt, zie je wel degelijk een hele andere en veel positievere ontwikkeling.

Minister Rutte:

Daarom moet je als het gaat om onze koopkracht, denk ik, ook steeds kijken naar het geheel. Dus je kijkt naar alle effecten van inflatie, wat je doet in de belastingen en wat er breder in de economie gebeurt. Dat leidt uiteindelijk tot een totaalbeeld. Dan zie je dat de koopkracht in Nederland volgend jaar gelukkig gaat stijgen, dat sommige groepen er ook echt behoorlijk op vooruitgaan, en dat we erin slagen om, als je meerjarig kijkt, vanaf 2011-2012 — dat zei ik net al — een halvering van de kinderarmoede en een terugloop met een derde, met 35%, van de algemene armoede te realiseren.

Minister Rutte:

Als je praat over het algemene inkomensbeeld kun je er niet één maatregel uitlichten. We zijn wel degelijk bezig op alle mogelijke plekken te kijken hoe je het fiscale stelsel verder kunt vereenvoudigen. Daar zijn in de afgelopen jaren ook stappen in gezet. We zijn erin geslaagd om terug te gaan naar twee tarieven in de inkomstenbelasting, een basistarief en een toptarief. We zijn dus heel dicht in de buurt van zo'n flat tax gekomen. Dat was in 2017 al, in het eerste kabinet met dezelfde partijen als samenstelling. Wij zijn dus op alle mogelijke manieren aan het vereenvoudigen. Sommige maatregelen om het belastingsysteem verder te vereenvoudigen hebben ook allerlei gevolgen voor je concurrentiepositie, hoe het burgers en bedrijven raakt et cetera. Dat is niet altijd makkelijk. Daarom zou mijn advies ook altijd zijn om niet te kijken naar iedere individuele ingreep in het belastingsysteem, maar ook naar het algemene koopkrachtbeeld. Dan draai je aan allerlei knoppen om ervoor te zorgen dat de effecten goedkomen.

Minister Rutte:

Dat is niet zo eenvoudig. Als je het hebt over de totale opbrengsten van de inkomstenbelastingen, dan praat je over tientallen en tientallen miljarden. Het is dus ook niet zo dat dit nu zó materieel is, dat deze verhoging van het TES, de eerste schijf, zulke enorme effecten heeft. Overigens ben ik het met de heer Dassen eens dat we met elkaar heel scherp moeten blijven kijken naar de middengroepen, naast de mensen met een kleine beurs. Dat doet het kabinet ook.

Minister Rutte:

Ik ben mevrouw Van der Plas nog een antwoord schuldig. Daarna ga ik verder met het volgende blokje. De vraag ging over de bestedingen in Nederland, België en Duitsland. Dat is inmiddels even uitgezocht; ik kreeg dat net aangereikt. Er is een koopstromenonderzoek; dan is het land af, als dat er is. Uit het Koopstromenonderzoek Oost-Nederland 2019 van I&O Research volgt dat Duitsers uit het grensgebied naar schatting drie en een half keer zoveel besteden in Nederland als andersom. In de niet-dagelijkse sector is dat 1,9 keer zoveel. Verder volgt uit het onderzoek van het Instituut voor Transnationale en Euro-regionale cross-border cooperation en mobility dat de koopstromen van Duitsers en Belgen richting Nederland groter zijn dan de koopstroom van Nederlanders richting Duitsland en België. Nederlandse consumenten en producenten in grensregio's profiteren netto van de grenseffecten. Voor Nederlanders geldt dat het combineren van het doen van boodschappen met tanken slechts in 1% van de besluiten leidend is voor het doen van dagelijkse boodschappen in het buitenland. De rol hiervan is dus beperkt.

Minister Rutte:

Ja.

Minister Rutte:

Ik kom minder vaak in Enschede dan mevrouw Van der Plas, maar als ik daar ben dan moet ik toch, zeker in de weekenden, meer Duits dan Nederlands spreken. Dus er is massaal grensverkeer. Dat weet zij als geen ander. Ik kan hier nu geen toezeggingen doen over nieuwe onderzoeken. Dat lijkt me iets om te behandelen bij de Begroting Economische Zaken. Of kan ik dat wel toezeggen? Ja, ik hoor dat ik dat kan toezeggen. We zeggen toe dat we gaan kijken of we nieuw onderzoek kunnen doen. Prima. Gaan we doen.

Minister Rutte:

Je ziet dus hoe aantrekkelijk dit land is! Het is een optelsom van alle factoren: mooie winkels, betaalbare prijzen en een prachtige stad.

Minister Rutte:

Ik kom bij de fysieke leefomgeving. De eerste vraag — we gaan nu even in alle ernst terug — van de heer Paternotte gaat over COP28.

Minister Rutte:

De heer Paternotte snelt naar binnen. Zou het mogelijk zijn om een kopgroep te vormen? Het antwoord is: dat doen we. Dus daarmee ben ik het eens. We zijn daar al mee bezig op alle mogelijke manieren. Er zijn een aantal clubs en coalities waar we nauw mee samenwerken. Op de klimaattop in Glasgow is het een en ander gebeurd. We trekken met gelijkgezinde landen op om die afspraken verder in te vullen. Dat doen we ook met de Europese partners. Dat is een van de zaken waar Rob Jetten, de minister voor Klimaat en Energie, actief aan zal werken bij de Milieu- en Energieraad, waar gesproken wordt over de COP-inzet. Ik zal dat zelf uiteraard ook weer doen, in de beste tradities, bij de Europese Raad. Dit past ook helemaal bij het verzoek, heel eervol, dat de secretaris-generaal van de Verenigde Naties een aantal jaren geleden heeft neergelegd bij de toenmalige minister voor BHOS en de premier, Kaag en Rutte, namelijk of wij zouden willen helpen met wat hij noemde die internationale klimaatdiplomatie. Wij zijn daarmee ook aan de slag gegaan en we zijn er op dit moment volop mee bezig. Maar ik ben het er zeer mee eens: daar gaan we mee door.

Dan de vervuilende bedrijven. Daar waren natuurlijk zorgen over. Terecht; ik snap dat. Voor alle bedrijven in Nederland geldt dat zij zich moeten houden aan de wettelijke regels en de vergunningen zoals die zijn verleend door het bevoegd gezag. Dat is meestal de provincie, via de omgevingsdiensten. We weten inmiddels op basis van het rapport van de OVV dat hiermee niet automatisch de gezondheid van de omwonenden is geborgd. Wij komen zeer binnenkort met een reactie op het OVV-rapport. Er wordt binnenkort ook een rapport verwacht van het RIVM over Tata. Ik sprak al over de maatwerkafspraken. Dit is onderdeel van die gesprekken.

Dan was er de vraag over de piekbelasters en het onderzoek van de Universiteit van Amsterdam. Dat laat op basis van metingen zien dat 10% van de emissie van een bron binnen 500 meter neerslaat. Dat is de zogenaamde depositie. Daarmee bevestigt het onderzoek de juistheid van de RIVM-modellen. Dat is ook aan de Kamer medegedeeld. Ik noem ook het onderzoek van het RIVM over de rekenkundige ondergrens van 9 juli 2021. Uiteraard slaat de rest van de emissie ook neer, maar buiten die 500 meter. Dat is moeilijk precies te meten, omdat je die moeilijk kunt onderscheiden van andere bronnen in de omgeving. Hoe verder weg, hoe kleiner de depositie per hectare. Het blijft van groot belang om dit zo te doen. Het is duidelijk wat ons te doen staat: de natuur herstellen en ruimte creëren voor PAS-melders en uiteraard ook voor maatschappelijke ontwikkelingen.

Dan was er een vraag over de PAS-melders. We hebben het daar vaker over gehad. Het is niet mogelijk om een generaal pardon te geven, omdat er stikstofruimte voor moet zijn. Er is een advies van de landsadvocaat over gestuurd door de minister voor Natuur en Stikstof, op 23 juni. Om PAS-melders te legaliseren, moeten we de stikstofuitstoot en -neerslag eerst reduceren. Dat geldt ook voor de interimmers.

Dan was er een vraag over het rapport Elke regio telt! van de drie adviesraden. Op 12 juli heeft kabinet een eerste reactie op die adviezen gestuurd. Wij doen de vormgeving van de vervolgreactie nu heel precies samen met medeoverheden. Dat zullen we dit najaar doen. Dan concretiseren we ook heel precies de voortgang en de uitwerking van de adviezen, waarbij het natuurlijk van groot belang is om te komen tot passende oplossingen voor de betreffende regio's.

Er was ook nog de vraag naar een aantal specifieke knelpunten. Daarop kan ik antwoorden dat eind juni de minister van Infrastructuur en Waterstaat aan de Kamer heeft laten weten dat we vanwege de opeenstapeling van zorgen, zoals prijsstijgingen maar ook weer —daar is-ie — stikstof, én — daar is ook die weer — de personeelstekorten, keuzes moeten maken. Daarover heeft de Kamer ook een brief ontvangen met Prinsjesdag. Dat leidt tot aan de ene kant het pauzeren van een aantal aanlegtrajecten, terwijl we tegelijkertijd de middelen wel goed besteden, zodat we ervoor zorgen dat we bijvoorbeeld door middel van onderhoud en kleine aanpassingen in het bestaande wegennet en andere infrastructurele voorzieningen Nederland bereikbaar houden. Er vindt intensief overleg plaats tussen de minister en de staatssecretaris van IenW met regiobestuurders om de woningbouw en de bereikbaarheid van Nederland zo goed mogelijk op peil te houden. Daarover vindt in november weer een bestuurlijke ronde plaats.

Ik heb nog twee vragen bij het kopje infrastructuur. Er was een vraag van de heer Bontenbal over het Didam-arrest. Daarover het volgende. Gemeenten moeten plannen kunnen realiseren met maatschappelijke meerwaarde, zeker op hun eigen grond. Dat arrest vraagt om gelijke behandeling van gegadigden; ook dat is belangrijk. De minister van Binnenlandse Zaken heeft naar aanleiding van het arrest een factsheet gepubliceerd, eigenlijk een handreiking, en een symposium georganiseerd over wat er nou wel kan en wat niet. Ik denk, alles afwegend, dat spoedwetgeving hierbij niet voor de hand ligt, maar de minister van Binnenlandse Zaken zal wel bekijken wat er binnen de kaders van het arrest nog verder mogelijk is. Daarbij kijken we ook naar mogelijkheden in brede zin, dus niet alleen naar de wettelijke mogelijkheden. Gemeenten hebben bijvoorbeeld beleidsvrijheid bij het vaststellen van plannen en het bepalen van selectiecriteria op basis waarvan zij een gegadigde selecteren. Door het bepalen van objectief en redelijk toetsbare criteria is het ook mogelijk om zorg te dragen voor een gelijk speelveld tussen lokale partijen en andere partijen.

Tot slot zeg ik bij dit kopje nog iets over het regionaal vervoer. Daarover is natuurlijk al het nodige gezegd in de eerste termijn. Je ziet daar natuurlijk dat de tijdelijke steunregelingen aflopen. Dat leidt tot begrijpelijke zorgen bij partijen in de ov-sector, doordat er sprake is van lagere reizigersaantallen terwijl tegelijkertijd een aantal kosten stijgen, zoals die voor energie en personeel. Daardoor moet de dienstverlening hier en daar worden beperkt. Daarover zijn we intensief in gesprek. Er wordt, ook door staatssecretaris Heijnen, gewerkt aan een reactie op de motie van Slootweg en Kuiken. Die reactie komt in oktober.

Minister Rutte:

Ik snap die vraag, hoor ...

Minister Rutte:

Sorry.

Minister Rutte:

Dat zijn twee vragen. Ik kijk even naar mevrouw Van der Wal of ik het goed formuleer. In de eerste plaats hebben we te maken met de piekbelastersaanpak en allerlei regelingen daarvoor. Die zijn echt bedoeld voor die bedrijven die daadwerkelijk in de buurt van natuurgebieden effect hebben op die natuurgebieden. Daarnaast geldt dat, met het Nationaal Programma Landelijk Gebied en alles waar de provincies mee bezig zijn, we breed bezig zijn met de hele stikstofaanpak. Het is dus niet alleen de piekbelastersaanpak; het is veel breder. In een optelsom moet dat ertoe leiden dat we zowel de depositie op kwetsbare natuurgebieden als nationaal — hoeveel stikstof zit er in wat is gaan heten in dat vreselijke jargon de deken? — verminderen. Dit klopt nog? Ja.

Dan naar het UvA-onderzoek. Daarvan blijkt dus dat die metingen helemaal in lijn zijn met de RIVM-modellen.

Minister Rutte:

Mevrouw Van der Plas heeft niet het monopolie op de emotie en op de zorgen van mensen die te maken hebben met de stikstofproblematiek. Die voel ik precies zo en die voelen we volgens mij breed in deze Tweede Kamer. Dus laat ze nou stoppen met dat helemaal te claimen alsof zij de enige is die dat doorheeft. Dat hebben we allemaal door. Maar zij stelt ook concrete vragen en ik probeer die concrete vragen te beantwoorden. Ik heb dat net gedaan. De eerste concrete vraag was: wat bedoelde Van der Wal in de tv-uitzending? Ik heb die vraag beantwoord, niet jolig, gewoon inhoudelijk. De tweede vraag was: hoe zit het met dat onderzoek van de UvA? Die heb ik beantwoord. Dat is in lijn met het RIVM-rapport, namelijk dat 10% terechtkomt in de buurt, dat de rest in die deken verdwijnt en dat je dat niet precies kunt meten, omdat je dan te veraf zit van de boerderij. Dat zijn de inhoudelijke feiten. Laten we hier nou niet elkaar de maat nemen. We hebben allemaal al jaren te maken met deze vreselijke ellende van de stikstof. Het heeft een enorme impact op boeren, op bedrijven, op heel veel mensen. Dat raakt het hele land, dus daar hoeven we elkaar niet van te overtuigen. Dat is gewoon zo en daar moeten we dus een oplossing voor vinden.

Minister Rutte:

Ik zal nog even aan Harbers vragen om me speciaal over die weg bij te lichten. Maar in algemene zin is dit precies het probleem; dit is precies het probleem. Mevrouw Van der Plas, u loopt hier ook tegenaan, namelijk dat we tegen de grenzen aanlopen van wat kan. Los van personeelstekorten en prijsstijgingen hebben we in dit land te maken met het enorme stikstofvraagstuk. Dat moeten we dus oplossen. We moeten dit oplossen in een balans waarin er toekomst is voor een sterke boerensector en waarin vervoer en bedrijven, ook de scheepvaart, bijdragen aan het verminderen van de stikstofuitstoot die zij veroorzaken. Dit is een van die vraagstukken. Dit zou mijn laatste algemene beschouwing kunnen zijn, dus daarom misschien toch een heel klein vaderlijk woord: pas nou op dat je als politici één aspect helemaal heilig verklaart en op grond daarvan zegt "dat bestaat niet" of "het is er niet". Hier zie je dat het probleem er is en dat we het moeten oplossen. Als we dat niet doen, loop je tegen de grenzen aan. Dat zien we bij allerlei problemen, ook in de woningbouw en in de eerste plaats bij de boeren zelf, die natuurlijk zo snel mogelijk duidelijkheid willen hebben over hun toekomst.

Dan over die specifieke weg. Ik heb net aangereikt gekregen dat daarover moties zijn aangenomen. We kijken nu wat kan doorgaan. Dat doen we dit najaar. Dit is nu de schuif. Die projecten zijn nu geparkeerd. Maar nogmaals, specifiek over Mariënheem: daar zijn moties op aangenomen en we bekijken wat nog wel kan doorgaan.

Minister Rutte:

Ja, maar ik snap ook — dat maakt het zo ingewikkeld, want we zijn lid van de Europese Unie — dat je bij openbare aanbestedingen ook moet zorgen voor een gelijk speelveld en dat iedereen kan meedoen. Dat moet je dus ook regelen. Dat kan blijkbaar ook, maar nogmaals, daar zijn workshops over geweest, georganiseerd door de vorige minister van BZK, zodat je binnen alle wettelijke mogelijkheden kijkt naar wat er kan. Dan zie je dat gemeenten beleidsvrijheid hebben, maar dan moeten ze dat heel slim doen. Dat kunnen ze ook, bij het vaststellen van de plannen en bij het behalen van de criteria op basis waarvan de selectie gaat plaatsvinden en ze dan een gegadigde selecteren. Als dat redelijk toetsbare criteria zijn, dan is het wel degelijk mogelijk om én veel beleidsvrijheid voor gemeenten te hebben én te zorgen voor een gelijk speelveld voor lokale partijen en andere partijen.

Minister Rutte:

Ja, dat hoor ik ook trouwens.

Minister Rutte:

Ik snap heel goed dat u zegt "er moet wetgeving komen", als het anders tot rechtszaken leidt. Het standpunt van het ministerie en deskundigen is: je kunt binnen de huidige wetgeving wel degelijk voor maatwerk zorgen, maar dan moet je dat heel precies met elkaar doen; dat is misschien iets ingewikkelder, maar dan kun je wel degelijk het gelijke speelveld overeind houden en tegelijkertijd de criteria zo toepassen dat je als gemeente ongeveer weet wat er daarna met dat geld gaat gebeuren. Als er bij het CDA, bij de heer Bontenbal, andere signalen bestaan ... Overigens herken ik het algemene probleem. Je hoort dat vaak. Dat geldt ook voor sommige aanbestedingen in de gezondheidszorg, waarover ik hetzelfde hoor, maar zeker ook voor dit soort projecten in een gemeente. Toen ik een en ander naar aanleiding van de opmerking van de heer Bontenbal vanochtend doorlas, was mijn indruk dat dit een verstandige route is. Het is ook niet zo dat wij per se tegen iets wettelijks zijn, maar wij denken dat het niet nodig is. Wat we kunnen doen, is dat we er bij de behandeling van de BZK-begroting over doorpraten. Zou het helpen als we vanuit het kabinet een brief sturen waarin we nog eens op een rij zetten wat de voor- en nadelen zijn, en hoe dat precies zou moeten? Die handreiking voor de gemeenten is er al, maar misschien kunnen we ook bekijken wat een wettelijke regeling zou kunnen toevoegen.

Minister Rutte:

Als dat helpt.

Minister Rutte:

Helaas niet. Daar zitten we echt aan de grenzen. Ik hoor allerlei voorstellen rondgaan in de Kamer. We gaan kijken wat daar gebeurt. Mijn algemene opvatting over die voorstellen zal zijn — als u naar mijn mening vraagt, maar dat geldt voor alles — dat ik terugval op de begroting, omdat ik vind dat die in een verstandig evenwicht is. Ik snap overigens dit probleem, maar ik snap ook alle andere problemen met koopkracht, met accijnzen et cetera. Ik heb voor alles veel begrip, maar de minister van Financiën en ikzelf, en met ons natuurlijk het kabinet, hebben natuurlijk ook te maken met de financiële kaders. Maar we gaan natuurlijk luisteren naar wat de Kamer daar zelf van vindt.

Minister Rutte:

Ik snap dat. Vanwege corona is er tijdelijk fors geïnvesteerd in het ov. Dat loopt op enig moment af, en niet iedereen is teruggekeerd naar het ov. Dan moet je of verschralen — dat wil men natuurlijk ook niet — of de prijs verhogen, of er moet meer belastinggeld heen. Wij proberen daar een balans in te vinden. Ik denk dat de balans die het kabinet gevonden heeft per saldo een goede is. Ik hoor natuurlijk de gesprekken in de Kamer, maar die hoor ik ook over het wettelijk minimumloon, de accijnzen en heel veel andere punten. Mijn zorg is dan wel hoe je dat op een verstandige manier gaat dekken en of je daar met elkaar uit komt, maar dat is verder aan u. Ik sta hier om de begroting te verdedigen.

Minister Rutte:

Daarom komt er overigens ook nog een reactie van het kabinet op de motie-Slootweg/Kuiken. Die komt in oktober. De staatssecretaris van IenW zal die geven. Maar dat staat even los van de vraag die mevrouw Bikker nu stelt over de directe financiële injecties. Daarover heb ik gezegd wat ik heb gezegd. Ik vind dat we nu een goede balans hebben gevonden. Daar zitten natuurlijk ook pijnlijke keuzes in. Dat is altijd zo. Dat geldt ook voor het wml en voor de accijnzen. Dat is altijd breed. Gelukkig ligt het ook breed en zit niet alle pijn in één politieke hoek.

Minister Rutte:

Nee, nee, nee, dan heb ik iets uitgelokt. Ik stel slechts vast dat ik merk dat u elkaar in de verschillende bijdragen probeert te vinden, en dat ik hier sta om de begroting te verdedigen.

Minister Rutte:

Er zijn twee moties aangenomen over Mariënheem om te kijken wat er wél kan. Daar werken we nu ook aan met de provincie. Niet al het geld is weg. Ik laat het daar nu even bij, want ik heb net aan mevrouw Van der Plas toegezegd dat ik hier in tweede termijn nog even op terugkom. Dan neem ik ook de vragen die de heer Omtzigt nu stelt nog even mee.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van de Algemene Politieke Beschouwingen met de eerste termijn aan de kant van het kabinet. We hebben nog een drietal thema's over: zorg, internationaal en overig. Ik wil aan de leden vragen om hun plaatsen weer in te nemen. Dat geldt ook voor vak-K. Zijn dit alle bewindspersonen, minister-president? We gaan toch beginnen gezien de tijd. Het woord is aan de minister-president.

Minister Rutte:

Mevrouw de voorzitter. Wij willen ten aanzien van de ouderenzorg er natuurlijk voor zorgen dat die goed en toegankelijk is, zowel nu als in de toekomst; ik denk dat we dat allemaal willen. We staan daarbij echt voor een paar grote vraagstukken met elkaar. In 2020 was een op de vijf mensen ouder dan 65. Dat zal in 2040 een op de vier zijn. Dat is natuurlijk allemaal prima en goed nieuws; we worden met z'n allen steeds ouder. Maar dat leidt er ook toe dat de vraag naar de zorg groter wordt. Als we niets zouden doen, dan zou in 2040 een op die vier mensen in de gezondheidszorg werken. Dat is nu een op de zes. 1,3 miljoen mensen in Nederland werken nu in de zorg. We zien al hoe moeilijk het soms is om alle vacatures te vervullen en de goede dienstverlening te blijven leveren.

Daarom is het ontzettend belangrijk dat we als kabinet ook de maatregelen nemen om de ouderenzorg toekomstbestendig te maken en te houden. Dat doen we met het programma Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen. Met de minister die hiermee bezig is, de minister voor Langdurige Zorg, mevrouw Helder, kijken we hoe mensen langer zelfstandig kunnen blijven wonen, bijvoorbeeld met ondersteuning thuis en hulp van nieuwe digitale technieken, maar ook met behulp van vrijwilligers en mantelzorgers. Ook zetten we in op het bouwen van bijna 300.000 woningen gericht op ouderen. Dat zijn soms geclusterde woonvormen. Dat zijn ook hofjes van vroeger. Het knarrenhofje werd net al even genoemd door de heer Bontenbal.

Als thuis wonen niet meer gaat, moet er uiteraard wel een plek zijn in een verpleeghuis. Maar omdat de personele krapte voelbaar is, hebben wij in het coalitieakkoord al de afspraak gemaakt om het kwaliteitskader, zoals dat in het jargon heet, samen met de sector verder te ontwikkelen. Dan blijft uiteraard de kwaliteit van leven van bewoners van de verpleeghuizen vooropstaan. Er bestaat brede steun in de ouderenzorg voor deze veranderingen; dat is het goede nieuws. Iedereen ziet ook de noodzaak daarvan, ook vanwege de langetermijnontwikkeling. Maar we zagen deze zomer ook dat er in de sector onrust is ontstaan over de snelheid en de daarmee gepaard gaande besparingen. Dat dreigt de noodzakelijke stappen in de weg te gaan zitten. Daarom hebben wij in augustus besloten om twee maatregelen die in 2024 zouden beginnen, met een jaar uit te stellen. Dat geeft ook meer financiële lucht en tijd om de maatregelen voor te bereiden. Dan gaat het om doorontwikkeling van het kwaliteitskader en het zogenaamde meerjarig contracteren uit het coalitieakkoord; dan praat je over 225 miljoen. Daarnaast stellen wij als kabinet vanaf 2024 structureel 220 miljoen beschikbaar om een hoge instroom op te vangen; dat gaat breed over de Wet langdurige zorg. Daarmee voorkomen we dat de wachtlijsten verder oplopen.

Overigens, voor degenen die zeggen dat er wordt bezuinigd: de totale uitgaven voor de ouderenzorg stijgen van 17,7 miljard in 2023 naar 20,5 miljard in 2028. Dat is dus een toename van 2,7 miljard in vijf jaar tijd. Er is dus geen sprake van lagere uitgaven, maar wel van het afremmen van de groei. Het is een kwestie van minder meer.

Voorzitter. Ik heb nog een paar andere vragen over de zorg. Zal ik die meteen doen?

Minister Rutte:

De volgende vraag raakt een beetje aan beide en heeft te maken met het punt van mevrouw Van der Plas. Zij zei: durf te investeren. Je ziet bij de verschillende akkoorden dat de toegankelijkheid nu en in de toekomst vooropstaat. Die staat dus onder druk. De arbeidsmarkt speelt daarbij een rol. Hier zie je specifiek vraagstukken in Amsterdam. Die zijn uiteraard anders in een stad als Amsterdam, met ook de arbeidsmarkt, dan vraagstukken die zich bijvoorbeeld in Friesland of Zuid-Limburg voordoen. Daarom is het zo belangrijk om dit regionaal op te lossen. Dat is ook de kern van de zorgakkoorden, zodat zorgaanbieders, gemeenten, zorgverzekeraars en patiëntenorganisaties afspraken kunnen maken over het organiseren. Dat betekent dat afspraken, meer dan in het verleden, gericht zijn op samenwerking. Dan praat je over de curatieve zorg, maar ook over de langdurige zorg en het sociaal domein. Daarbij is het uitgangspunt: dicht bij mensen als het kan. Uiteraard is dat het liefst thuis, bij een lokale huisartsenpost of in het regionale ziekenhuis, maar soms, als het gaat om complexe aandoeningen, dan is dat verder weg.

Dan was er nog een vraag over mantelzorgers. Zij zijn uiteraard van groot belang. We zien dat zij vaak druk en stress ervaren door de combinatie van werk, school en zorg voor de naaste. We hebben er een hele agenda voor opgesteld. Staatssecretaris van VWS, Maarten van Ooijen, is daarmee bezig, evenals minister Conny Helder. Zij werken aan de ondersteuning van mantelzorgers. Dan gaat het bijvoorbeeld, maar niet uitsluitend, om maatregelen om de samenwerking en kennisoverdracht tussen de professional in de zorg en de mantelzorger te verbeteren, zodat die laatste ook beter is toegerust om zorg en ondersteuning te bieden. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid inventariseert welke mogelijkheden er zijn om het verlofstelsel uit de Wet arbeid en zorg te vereenvoudigen. Dat betreft ook het kort en langdurig zorgverlof.

Dan was er nog een vraag over het telefoonnummer 113, maar die vraag behandel ik apart. Er was ook gevraagd wat ik vind van de parlementaire enquête corona. Nou, daar ga ik niet over. Er was ook een vraag over vaccinatieschade. Die zal ik zo meteen behandelen. Over transgenderacceptatie is mij geen vraag gesteld, maar zouden er vragen over zijn, dan ben ik gewapend. Dit waren even de vragen over de curatieve zorg en de langdurige zorg.

Minister Rutte:

Dat doen we dus niet. Je ziet dat de zorguitgaven tussen 2010 en 2017 opliepen met de groei van onze economie. Dan gaat het, maar je ziet nu het risico ontstaan dat de zorguitgaven in de komende jaren fors sneller stijgen. We hebben er alles aan gedaan om die enigszins in lijn te houden met de groei van de economie, ook in de jaren daarna, maar je ziet nu dat ze echt fors sneller gaan stijgen. Dat betekent twee dingen. Dat betekent een enorm probleem met vacatures die moeilijk vervulbaar zullen zijn, maar het heeft ook gevolgen voor onze hele huishouding, ook financieel, in de relatie tussen burger en overheid. Als je niet de belastingen heel fors wilt verhogen, dan gaat dat gevolgen hebben voor andere grote uitgaven als onderwijs, veiligheid en natuurlijk voor de uitkeringen en de sociale zekerheid. Ons is er dus alles aan gelegen om de kwaliteit hoog te houden en tegelijkertijd de groei van de zorguitgaven enigszins in lijn te houden met de groei van de economie.

Ik heb nog twee zinnen, voorzitter. Daarbij is innovatie van belang. In de doorontwikkeling van het kwaliteitskader zie je dat het niet alleen gaat over wat precies die personeelsnorm is, maar dat er ook gekeken wordt naar het moment waarop men naar het verpleeghuis gaat. Misschien kan iemand langer thuis blijven met innovaties. En welke innovaties zijn er in het verpleeghuis zelf mogelijk? Zo bekijk je wel degelijk wat er mogelijk is, ook omdat je weet dat je niet al die vacatures vervuld zult krijgen.

Twee. Je ziet in de komende jaren nog steeds een hele forse stijging van de uitgaven. Van bezuinigen is dus al helemaal geen sprake, maar daar pleit ik ook niet voor. Ik pleit er wel voor dat we er als land met elkaar in slagen om die zorguitgaven als percentage van het nationaal inkomen enigszins onder controle te houden. Dat is op macroniveau noodzakelijk en heeft op microniveau een effect. Naar mijn overtuiging is namelijk het effect dat je in staat bent om de vacatures wél te vervullen en ook goede service te leveren.

Minister Rutte:

Het was even zoeken welke van de discussies u het minste ging missen.

Minister Rutte:

Jajaja, dat deel van de vraag.

Minister Rutte:

Nee, kijk, het monster van de regelgeving — we hebben het er vaker over gehad — zie ik helemaal. Mevrouw Marijnissen weet ook dat twee van mijn zussen ooit wijkverpleegkundigen waren en er helemaal klaar mee waren. Eén was al veel eerder gestopt, maar de ander deed dat vanwege alle bureaucratie. We zien ook hoe veelkoppig dat monster is. Gelukkig is er al heel veel verbeterd en is de bureaucratie in bijvoorbeeld de thuiszorg minder hysterisch dan tien, vijftien jaar geleden. Dus dat zie ik, maar het is wel en-en. Je kunt niet het hele probleem oplossen met alleen die maatregelen, omdat de opbrengst daarvan in financiële zin natuurlijk beperkt is. Het geeft wel meer werkplezier, en dus ben ik er ongelofelijk voor. Tamara van Ark en Hugo de Jonge waren daar in het vorige kabinet druk mee bezig. Dat geldt ook voor de huidige twee bewindslieden.

Daarnaast zijn private partijen slechts in beperkte mate betrokken in de zorg. Ik weet dat mevrouw Marijnissen ze er helemaal uit wil hebben. Dat is eigenlijk de vorige discussie. Je kunt het erover hebben. Voor mij is het geen geloofsartikel. Maar het hoeft ook niet de andere kant op, dus dat er helemaal geen sprake zou mogen zijn van private partijen in de zorg. Maar het is allemaal heel beperkt. Voor het over-, overgrote deel is het natuurlijk een overheidssector. Dat is ook heel begrijpelijk, omdat het natuurlijk een publiek goed is dat we met z'n allen aanbieden.

Minister Rutte:

Als zorgbestuurder. Nee, dat is niet mijn eerste keuze, maar misschien wel als verpleegkundige. Nee! Nogmaals, het is niet zwart-wit. Ik ben het er op zichzelf mee eens dat er zeker in de bureaucratie, in het werkplezier en bij al dit soort aspecten heel veel verbetering mogelijk is. Ik ben al jarenlang bezig met het financiële vraagstuk in de gezondheidszorg. Hoe hou je die enorme post enigszins onder controle, terwijl er gewoon groei is? Die groei begrijp ik ook. Maar als het te snel gaat groeien, heb je het bijna niet meer onder controle en dan drukt dat naar mijn overtuiging andere uitgaven uit het nest. Het gaat dan ten koste van het onderwijs en de veiligheid; dat willen mensen ook niet. Het is dus iedere keer in het bestuur en ook hier weer zoeken naar een balans tussen kabinet en Kamer.

Ik heb goed geluisterd naar wat mevrouw Den Haan zei over 113. Ik kan haar nu niet helpen. Er is nu geen voornemen om daar al meteen extra middelen voor te reserveren. Daar kan ik geen positief antwoord op geven. Ik kan wel zeggen dat we op dit moment heel precies bekijken wat we moeten met de motie die daarover is aangenomen. Dat betekent dat er opnieuw wordt gekeken naar de precieze situatie en wat het allemaal kost. We willen de Kamer daar in 2024 over informeren. Dit is niet het antwoord dat mevrouw Den Haan wil krijgen. Gezien haar indrukwekkende bijdrage van gisteren denk ik dat ze had willen horen: het wordt opgelost. Maar ik kan wel zeggen dat we eraan werken. Ik wil het belang ervan ook onderstrepen.

Er was een vraag over vaccinatieschade en de relatie tussen vaccinatie en oversterfte. Daar wordt zeker onderzoek naar gedaan, kan ik zeggen. Het Bijwerkingencentrum Lareb monitort de veiligheid van de coronavaccins. Mensen die een vaccin hebben gehad, kunnen bijwerkingen bij Lareb melden. Daarnaast heeft Lareb een onderzoek gedaan met 30.000 mensen die een vaccin hebben gehad. Ook voert Lareb op basis van de beschikbare wetenschappelijke literatuur een aanvullende analyse uit van langdurige klachten na vaccinatie tegen COVID-19. De eerste bevindingen hiervan worden in het najaar van dit jaar verwacht. Verder laat de minister van VWS, Kuipers, via ZonMw uitgebreid wetenschappelijk onderzoek doen naar oversterfte in 2020 en 2021. Meerdere onderzoeken richten zich op een mogelijke relatie tussen vaccinatie en oversterfte. Die resultaten worden eind dit jaar verwacht. Daar zal de Kamer meteen van op de hoogte worden gesteld.

Dat waren de vragen over de gezondheidszorg.

Dan kom ik bij het kopje internationaal.

Minister Rutte:

Die heb ik niet gehoord, sorry. Ik heb het antwoord ook niet bij me. Ik ga dat even ambtelijk vragen voor in de tweede termijn.

Minister Rutte:

Precies, ik herinner het me, maar daarna is die helemaal ... Sorry. Ik noteer 'm even voor in de tweede termijn en er wordt ambtelijk meegeluisterd. Ik schrijf op: tandarts Wilders.

Minister Rutte:

Nee, sorry! Ik bedoel: een vraag van Wilders over de tandarts. Anders krijgen we grote verwarring.

Voorzitter. Dan kom ik bij het kopje internationaal. We hebben al over een paar zaken gesproken bij de verschillende interrupties. De heer Bontenbal vroeg naar een Europees industrieoffensief en het verkleinen van de afhankelijkheid van onberekenbare landen, bijvoorbeeld in de maakindustrie, in technologie en artificial intelligence, en in voedsel en landbouw. Ik herken wat hij zegt. Er wordt door het kabinet gewerkt aan wat in het Europese denken "open strategische autonomie" is gaan heten. Dat gaat over de vraag: hoe zorgen we ervoor dat Europa strategisch autonoom is, maar tegelijkertijd wel een open relatie heeft met andere landen, zodat je je niet helemaal op je eigen eiland terugtrekt? Dat gaat overigens behalve over het verminderen van dit soort afhankelijkheden ook over het versterken van de Europese concurrentiekracht en het Europees verdienvermogen. Daarbij moet je denken aan het versterken van de maakindustrie. Dat is altijd lastig, want je kan vanuit de overheid zeggen dat bepaalde sectoren moeten gaan groeien, maar je maakt als overheid niet per se de goeie keuzes. Toch hebben we gezegd dat we hieraan moeten werken.

Twee. Wat kun je doen om de Europese positie in strategische sectoren te verzekeren? Daarbij kun je bijvoorbeeld denken aan het versnellen van de energietransitie. Neem bijvoorbeeld de hele kwestie van wind op zee. Als je niet doorgaat met daarin investeren, is een heel praktisch risico dat bedrijven vanwege de beschikbaarheid van de logistiek benodigde infrastructuur op een gegeven moment naar andere delen van de wereld trekken. Dan heb je jaren vertraging. Maar hier zitten ook meer conceptuele zaken achter, zoals het Green Deal Industrial Plan, de Chips Act, uiteraard de Critical Raw Materials Act, maar ook de Act in Support of Ammunition Production. Het is allemaal gericht en proportioneel, en allemaal natuurlijk weer gericht op het gelijke speelveld.

Daarnaast praat je natuurlijk over handel. Hoe zorg je ervoor dat je door middel van handelsakkoorden minder afhankelijk wordt van bepaalde delen van de wereld, zodat het breder wordt? Hoe zorg je er tegen die achtergrond voor dat je de economische veiligheid versterkt? Daarbij helpen bijvoorbeeld de Wet veiligheidstoets investeringen, fusies en overnames, de Wet vifo, en andere instrumenten. Daarnaast hebben we 100 miljoen apart gezet om te voorkomen dat bedrijven van strategisch belang via investeringen of overnames in verkeerde handen vallen. Dat is landenneutraal, maar uiteraard is het dreigingsbeeld niet landenneutraal. Daarom is het zo belangrijk dat wij in Europa ook samenwerken met gelijkgezinde landen. Dus zeer eens met het CDA op dit punt. Het is onderhanden werk, als ik het zo mag noemen.

Minister Rutte:

In algemene zin: ik ben het ermee eens dat je ervoor moet oppassen dat je voor je strategische behoeften te afhankelijk wordt van dit soort heel grote economieën. We zagen bijvoorbeeld bij corona hoe afhankelijk je voor je persoonlijke beschermingsmiddelen bent van een beperkt aantal landen en hoe je van een beperkt aantal landen afhankelijk bent voor de grondstoffen voor vaccins. Zo zijn er meer voorbeelden. De reden dat we dit doen, is niet zozeer om ons af te zetten tegen een of een paar landen, maar om ervoor te zorgen dat Europa in staat is om zelf veel meer autonoom te kunnen doen. Daarom ook de handelsakkoorden en diversificatie. Alleen, ik maak het even landenneutraal, want als je een of twee landen er apart gaat uitlichten, krijgt het dan ook iets onmachtigs als ik dat ga herhalen. Daarmee ben ik het niet helemaal oneens met wat de heer Bontenbal analyseert, maar ik vind ook dat Europa dat vanuit een zekere kracht moet doen. Daar hebben we natuurlijk dingen laten liggen. Dat kun je die andere landen ook niet verwijten.

Minister Rutte:

Ik wil daar een genuanceerd antwoord op geven. In Duitsland is nu een heel debat over de Ruslandpolitiek van Merkel. Die wordt zwaar bekritiseerd. Ik ben het daar niet mee eens. Ik verdedig de Ruslandpolitiek van Merkel. De tegenstander vraagt dan: had je niet kunnen zien hoe fout Poetin was? Nou, dat is grappig; we hadden eigenlijk best wel door dat die man niet deugt, maar daarmee ging hij niet weg. Het is nog steeds een heel groot land dat voor een deel in Europa ligt. Na de bezetting van de Krim door Rusland was er geen andere weg voor Frankrijk en Duitsland, die vooropliepen, om uiteindelijk te komen tot de Minsk-akkoorden. Die weg steun ik ook volledig. Als je dan gezegd zou hebben "by the way, we stoppen met je gas kopen", waren die akkoorden er ook niet gekomen. Ik ben het dus oneens met diegenen die analyseren dat Merkel hierin de verkeerde keuzes heeft gemaakt. Ik denk echt dat toen de goede keuzes zijn gemaakt en dat alles erop gericht was om er zo veel mogelijk voor te zorgen dat je Rusland inbedt in een bredere Europese structuur. Dat is overigens totaal mislukt met de inval in Oekraïne. Dat erken ik ook. Maar dat een strategie niet de gewenste uitkomst heeft, betekent niet per se dat die strategie verkeerd is. Uiteindelijk heb je ook te maken met autonoom handelen van Rusland en met het feit dat het bereid was nog veel verder te gaan dan wij dachten te kunnen voorkomen met die inbedding. Dat geldt natuurlijk breder. Ik denk dus wel dat we soms naïef waren. Ik ben zeer voor een globale benadering van de vraagstukken en ook voor een globale wereldhandel, maar wel met een scherp oog voor alle risico's en afhankelijkheden. Ik denk dat we dat in brede zin, even los van de Ruslandpolitiek, weleens uit het oog verloren.

Minister Rutte:

Dat zou kunnen, maar daarom is het zo belangrijk dat we natuurlijk bezig zijn om onszelf minder afhankelijk te maken. Een eyeopener vond ik de hele crisis rond corona en het feit dat ik met een paar landen regelmatig aan de telefoon zat om voor Nederland te vragen: kunnen er vliegtuigen landen, want we moeten spullen ophalen, en kunnen we ervoor zorgen dat wij ook ons deel krijgen? Dan denk je: wacht eens eventjes, die globale wereldhandel is heel mooi, maar er zijn dus ook grote risico's.

Minister Rutte:

Toch heeft China op dit moment een zeer hoge jeugdwerkloosheid en een ingezakte economische groei. De vastgoedsector die normaal gesproken 5% van je economie is, is daar 20% van de economie en staat op omvallen of is deels omgevallen. Het land bevindt zich economisch in grote problemen. De keuzes die China maakt, zijn dus niet gratis. We horen het niet iedere dag, maar er zijn duizenden demonstraties per jaar in China, kleinschalig, tegen de gevolgen van de grote milieuvervuiling. De leefomstandigheden in Shanghai en Beijing zijn op een niveau dat diplomaten een snellere omloopsnelheid hebben zodat ze eerder even terug mogen dan in andere landen het geval is. Dus het is allemaal added price.

Wat betreft Nederland heb ik al eerder gezegd: ik denk wel dat de aarde opwarmt maar ook al zou je dat niet denken, voor onze economie, voor ons bedrijfsleven geldt dat als je ervoor wil zorgen dat dit een aantrekkelijk land blijft om te investeren, je dan ook moet werken aan dat schone land. Een deel van de investeringen die we doen, gaat naar groene waterstof. Het kost miljarden om die backbone te bouwen. Bedrijven moeten natuurlijk ook investeren maar ook de overheid moet daarvoor investeren. Ik refereer ook aan de reis die ik laatst maakte met de Deense collega naar Namibië en Zuid-Afrika en daarna alleen naar Marokko. Maar ook met Oman en andere landen zijn we op dat punt bezig. Rob Jetten is er zelf ook op alle mogelijke manieren mee bezig om ervoor te zorgen dat we stap voor stap die groenewaterstofbackbone bouwen voor onze zware industrie. Waarom doe je dat? Als je dat niet doet, bestaat het risico — vandaar ook die maatwerkafspraken — dat grote bedrijven zoals SABIC, Dow, Tata, Shell, Pernis en noem al die clusters maar op, het land verlaten. Dat is dan heel veel werkgelegenheid die je kwijt bent, wat slecht is. Bovendien heb je de innovatiekans gemist van groene waterstof; wat mij betreft mag het ook roze waterstof zijn maar in ieder geval waterstof. Maar erger nog, als je al wel denkt dat de aarde opwarmt, gaan die bedrijven elders vervuilen. De kans is er zelfs dat ze dat gaan doen in landen waar de regels veel minder sterk zijn. Dus je krijgt ook nog eens enorme CO₂-lekkage. Dus het is niet zo dat al dat geld gaat naar allemaal hele lieve kleine projectjes. Dat gaat ook echt naar hele zakelijke investeringen, samen met normeren en beprijzen, om ervoor te zorgen dat je een modern schoon land bent.

Minister Rutte:

Dat zie ik ook als grote winst.

Minister Rutte:

Ik ben helemaal voor de kerncentrales, maar daar zeg ik twee dingen bij. Eén: het gaat niet het hele antwoord zijn, want als je kijkt naar de enorme toename van de elektriciteitsbehoefte en de enorme investeringen die we moeten doen in ons elektriciteitsnet, dan weet je dat de vraag naar elektriciteit nog enorm zal stijgen. Dus alleen al daarvoor heb je die kerncentrales nodig, maar dat ga je niet alleen met kerncentrales regelen.

Twee: het kost echt tijd. Dat is niet omdat Jetten zit te vertragen; dat doet hij namelijk niet. Hij zit het op te jagen, maar je ziet in alle landen in Europa dat het tijd kost: de planning, de bouw et cetera, alle mogelijke procedures. Die proberen we allemaal te versnellen, maar je zit al heel snel na 2030 en je moet wel nú die investeringen allemaal doen en dat allemaal in gang zetten. Ik ben blij dat dit kabinet dat doet. Ik merk ook dat daar breed draagvlak voor is. De Duitsers vragen me altijd: hoe kan het nou dat jullie in Nederland kerncentrales bouwen? Ik zeg: nou, omdat wij het uiteindelijk een bijdrage vinden leveren aan CO₂-neutraliteit, dus natuurlijk doen we dat; we willen onze elektriciteitsproductie zo snel mogelijk CO₂-neutraal hebben.

Minister Rutte:

Maar het is niet het hele antwoord. Je kunt het niet alleen met kernenergie af. Ook hiervoor geldt weer en-en.

Minister Rutte:

Om twee redenen vind ik het wel verstandig om dat te doen. Dat is in de eerste plaats omdat ik er, even los van de precieze bijdrage die je daarmee levert aan de wereldwijde CO₂-uitstootreductie, echt in geloof dat je de wens moet hebben om te investeren in die klimaattransitie en CO₂-reductie, als een van de leidende economieën van de wereld. Want dat zijn we. We zijn zeventiende, maar als je kijkt naar het inkomen per hoofd van de bevolking zijn we een van de leidende economieën. Wat betreft de gelukkigste kinderen staan we op nummer een in de wereld, wat betreft een gelukkige bevolking staan we op vijf en wat betreft innovatiekracht staan we ook op vijf. Als je op al dat soort lijstjes zo hoog wil blijven staan — dat is cruciaal, ook in de toekomst, om investeringen hiernaartoe te halen en bestaande bedrijven extra te laten investeren — dan moet je investeren in die klimaattransitie en CO₂-reductie, nog even los van welke bijdrage je precies wereldwijd levert.

Dat is meteen mijn tweede deel van het antwoord. Los van het tegengaan van de opwarming, is het ook het bouwen van de moderne economie met werkgelegenheid. Als liberaal geloof ik passioneel in een sterk bedrijfsleven als werkgelegenheidsmotor. Daar is dit voor nodig.

Minister Rutte:

Je moet naar alle factoren kijken. Dat is een van de redenen waarom het zo belangrijk is dat we … Of het nou gaat over fossiel, hoe we onze elektriciteit produceren, hoe het zit met het net: het is een samenhang tussen al die dingen.

Minister Rutte:

Ja, maar ook hiervoor geldt dus weer dat je met kernenergie alleen niet die heel snel stijgende elektriciteitsvraag kan gaan opvangen. Bovendien kost dat tijd. Twee. Ik zie heel goed het punt van de windmolens. Ik denk dat dat op zee al een stuk minder een probleem is dan op land. Er zijn ook veel aanwijzingen dat er qua biodiversiteit rond die windmolens wel degelijk allerlei interessante dingen gebeuren, dus het is niet alleen maar negatief. Ik vind ze ook niet altijd mooi, maar luister: we hebben hoge welvaart en we willen alles tegelijk. Als je dan ook nog overal helemaal vrij uitzicht wil hebben … Je kan niet alles, en-en-en, overal tegelijk hebben; dat gaat niet.

Minister Rutte:

Natuurlijk moet je al die dingen doen. Maar kijk naar de enorme projecten die ontwikkeld worden op de Noordzee, ook voor de kust van Scheveningen. Die behoren tot de grootste windmolenparken ter wereld. Waarom is dat? Dat is niet door mij bedacht, hoor. Ik neem aan dat daar op Economische Zaken slim over is nagedacht door Rob Jetten, Micky Adriaansens, ambtenaren en anderen. Ik hoor terug uit de industrie dat Nederland een manier van aanbesteden heeft gevonden waardoor de prijs gunstig is — inmiddels worden die windmolenparken vaak zonder subsidie gebouwd — en er ook nog ruimte is om te innoveren. Dus ik wil bestrijden dat Nederland hier het traagste jongetje van de klas was. Natuurlijk had je alles wat je nu goed doet, al een jaar eerder willen doen. Maar wat is het beste moment als het niet gisteren was? Dat is nog altijd vandaag.

Minister Rutte:

Dat doet u nooit.

Minister Rutte:

Een van de voordelen van het verminderen van de asielinstroom, is dat er dan weer meer geld voor ontwikkelingshulp is. Dat is nu eenmaal zo. Die zaken zijn gekoppeld. We hebben op dit moment een zeer hoge asielinstroom; het kabinet is daarop gevallen. Dat heeft dit soort effecten.

Minister Rutte:

Nee, maar dan wordt het en-en. Dan moet je dus zeggen: we moeten die enorm hoge asielinstroom financieren en dat mag niet ten koste gaan van ontwikkelingssamenwerking. De begrotingssystematiek is nu eenmaal zo dat je de asielinstroom het eerste jaar uit de OS betaalt. Dat mag ook van ODA. Als je dat niet meer wil, en als je de systematiek wil veranderen, dan kost dat miljarden extra. Die hebben we niet.

Minister Rutte:

Als je praat met landen in Afrika, is eerlijk gezegd niet het eerste punt van discussie hoeveel geld wij uitgeven aan OS. De eerste discussie is: waarom nam je de telefoon nooit op toen we jullie nodig hadden? Nu bellen wij landen in Afrika: help ons in de strijd van Oekraïne, want dat is ook jullie strijd. Ik ga er morgen ook iets over zeggen in mijn speech bij de VN. Ik kan mij heel goed de irritatie voorstellen. Ik hoop dat ook wij in het Westen echt de les geleerd hebben dat wij een volstrekt ebenbürtige relatie moeten bouwen met andere delen van de wereld.

Het tweede punt is dat OS voor hen in de totale omvang een klein deel is. Zij hechten groot belang aan de rol van de Wereldbank en aan IMF-leningen, maar ook: welke foreign direct investments vinden er plaats? Maar het is absoluut waar dat je in onze systematiek niet een hele hoge asielinstroom kunt hebben én de OS-uitgaven helemaal overeind kunt houden. Die zijn gekoppeld. Dat is nu eenmaal zo; anders moet je miljarden extra uittrekken en die hebben we niet.

Minister Rutte:

Zeker.

Minister Rutte:

Ook klimaatfinanciering.

Minister Rutte:

Wat Afrika betreft speelt Europa hierin natuurlijk ook nog wel weer een rol. Als je met veel landen in Afrika praat die in het verleden grote leningen hebben gehad uit landen uit Azië, merk je dat dat inmiddels niet alleen een onverdeeld succes is. Het is niet zo dat men er alleen maar blij mee is. Ga maar eens praten in Sri Lanka of in sommige landen in Afrika. Dan hoor je absoluut terug dat er toch ook nog wel wat positiefs zat aan dat democratische, meer op ooghoogte werkende Europa in vergelijking met die leningen. Maar weet je, uiteindelijk is het ook een kwestie van keuzes maken. Het kan niet zo zijn dat we miljarden extra nodig hebben om die hoge instroom op te vangen en dan óók doorgaan met het besteden van diezelfde miljarden aan OS. Dat zeg ik ook maar even tegen GroenLinks. Mocht zijn leider, de heer Timmermans, op enig moment ook weer in een kabinet als vicepremier deelnemen, dan zal hij ook te maken krijgen met dat soort problemen.

Minister Rutte:

Verenigd links, verenigd links!

Minister Rutte:

Dan vervangt hij blijkbaar de premier, maar goed.

Minister Rutte:

Wat betreft ontwikkelingshulp zijn we wél een stukje dichter bij elkaar gekomen, vind ik. Dat geldt misschien niet nu voor de vraag hoe je de extra asielinstroom financiert, maar dat is wel het geval in de zin dat wel degelijk — dat is begonnen bij kabinetten met de Partij van de Arbeid erin, ook zonder de VVD — de hele besteding van dat geld veel breder is, veel meer gericht op bepaalde landen en op het realiseren van bepaalde doeleinden, ook met een grotere rol voor het bedrijfsleven et cetera. Er is dus heel veel gebeurd.

Minister Rutte:

Ik ben het er ook mee eens dat een rijk land als Nederland daaraan natuurlijk altijd een fatsoenlijke bijdrage moet blijven leveren. Daar is geen discussie over.

Minister Rutte:

Waar staat dat?

Minister Rutte:

Toch even kort reagerend; inderdaad, ik hoor geen vraag.

Minister Rutte:

Waarschijnlijk gaat de vraag over het volgende. Begin maart 2016 in eerste aanleg, en vervolgens eind maart 2016, is de afspraak EU-Griekenland-Turkije gemaakt waarvan eigenlijk de kern was dat als iemand overvaart, een Syrische vluchteling of een andere vluchteling uit Turkije — het waren toen vooral Syrische vluchtelingen — die persoon wordt teruggebracht naar Turkije en dat Europa dan iemand anders uit Turkije, een Syrische vluchteling, overneemt. De gedachte was dat degene die overvaart en veel geld betaalt, denkt: dat is dus niet zo zinvol, want ik word teruggebracht en iemand die ik niet ken — een landgenoot waarschijnlijk, maar ik ken hem of haar niet — gaat wel naar Europa; wat heb ik daar nou aan, behalve een soort nationale solidariteit? Het werkte niet perfect, omdat Griekenland weinig mensen heeft kunnen terugsturen. Tegelijkertijd leidde de dreiging er wel toe dat in maart het aantal vluchtelingen is teruggelopen. In januari 2016 kwamen er per week 700 Syrische vluchtelingen Nederland binnen. In Europa als geheel waren er dagen dat er 10.000 mensen overvoeren in de eerste maanden. Dat is teruggelopen naar een paar honderd. Die afspraken zijn dus wel heel succesvol.

Het heeft overigens allemaal gevolgen. Ook het verhaal uit het eerste wetenschappelijk rapport zou ik willen ontkrachten, namelijk dat er geen sprake is van behoorlijke migratiestromen. Misschien is dat macro niet zo, maar micro wel. Je zal maar in Syrië wonen en naar mevrouw Gündoğan geluisterd hebben. Van de 22 miljoen Syriërs wonen er nog maar 11 miljoen thuis. Een groot deel van de mensen die niet meer thuis wonen, woont nog in Syrië, maar is gedwongen om op een andere plek in het land te wonen. En miljoenen en miljoenen wonen inmiddels buiten Syrië, waarvan 3 miljoen in Zuid-Turkije. Dus macro zal het kloppen, maar micro gaat het om grote aantallen. Dat zie je nu ook met grotendeels economische migranten uit Afrika, die toch heel vaak uit veilige landen komen en via Tunesië naar Lampedusa gaan.

Minister Rutte:

In ieder geval veel dank voor het cadeau.

Minister Rutte:

Ik beantwoord alle vragen over buitenland en begin met Tunesië. Er is half juli een afspraak gemaakt om tot een afspraak te komen. Er is een zogenaamd MoU gesloten met de bedoeling om dat uit te werken en om tot gedegen afspraken te komen tussen de Commissie en Tunesië. Giorgia Meloni van Italië en ikzelf zijn mee geweest om daarmee uit te stralen naar Tunesië dat er ook breder in Europa steun is voor deze benadering van de Europese Commissie, en die is er. Ook binnen de Europese Raad van juni is die uitgesproken.

Ik had eerlijk gezegd ook gehoopt dat de aankomsten op Lampedusa nu veel lager zouden zijn op basis van het MoU. Dat is niet gebeurd, dus dat is te betreuren. De Commissie probeert nu tot een snelle uitwerking te komen van de afspraken met Tunesië. Ik denk dat dat van groot belang is. Dat is inclusief alle randvoorwaarden zoals mensenrechten; die zitten allemaal in het MoU. Zelf heb ik intensief contact met de premier van Italië en met de voorzitter van de Europese Commissie. Ik hoop binnenkort ook de president van Tunesië weer te spreken. Van der Burg, de staatssecretaris voor Migratie, en/of mevrouw Schreinemacher zal ook zo spoedig mogelijk die kant op gaan om vooral te praten over de bilaterale relatie met Tunesië. Dat geeft weer de gelegenheid om in de bilaterale agenda ook de bredere kwestie van mensenrechten te adresseren.

Wat doet het kabinet nog om de asielinstroom te beperken? Eén. Aan de buitengrenzen van Europa kunnen we blijven werken, zoals met het uitwerken van de afspraken met Tunesië. Dat is zo relevant, omdat Lampedusa zo vlak bij Tunesië ligt. Het is een heel klein stukje varen, maar nog steeds een levensgevaarlijke overtocht. We zien heel vaak berichten dat mensen daar op een ongelofelijke wijze om het leven komen. Het blijft een cynisch businessmodel van die bootjessmokkelaars, maar goed, we proberen er alles aan te doen. Zo probeer je ook met andere landen buiten Europa tot afspraken te komen, tot een breder pakket aan afspraken.

Twee betreft binnen Europa. Daarbij is het van belang dat Dublin weer gaat werken. Dat is ook onderdeel van het grotere asielpakket, waar in ieder geval in eerste aanleg politieke overeenstemming over is en dat nu moet worden uitgewerkt. Frontex: dat gebeurt al; die is bezig. België en Roemenië, met behulp van de Europese Commissie, Frontex en het Europees Agentschap, zijn bezig met enorme investeringen in het grensbeheer. Denk ook aan de Westelijke Balkan. Dat begint ook echt te werken. We hebben afspraken gemaakt met landen daar, en vooral met Servië — Nederland is daar nauw bij betrokken geweest — om de visumpolitiek gelijk te schakelen met de rest van Europa, waar zij zo graag lid van willen worden. Dit is een bewijs dat je dat ook echt wil. Nederland heeft er met Marokko bilateraal goede afspraken over gemaakt dat economische vluchtelingen die hier geen kans hebben, teruggaan naar Marokko. Daar beweegt nu het nodige.

Binnen Nederland zelf is het natuurlijk ingewikkelder. Het kabinet is gevallen en we zijn niet tot een pakket gekomen. Uiteraard doen we er alles aan om de zaken enigszins in goed banen te blijven leiden. Ik moet wel zeggen dat de situatie in de opvang kritiek is, zeker ook vandaag. Het aantal personen dat zich dagelijks meldt in Ter Apel is boven verwachting hoog. Er is een toenemend aantal ongeregistreerden en een oplopende druk in Ter Apel. De afspraak met de gemeente Westerwolde, waar Ter Apel ligt, is dat de maximale bezetting van 2.000 asielzoekers niet wordt overschreden.

Op korte termijn zijn drie dingen heel belangrijk, want ook afgelopen nacht was het weer spannend. Daar lopen ook gesprekken over met meerdere gemeenten, zowel door de staatssecretaris van JenV als de minister van Binnenlandse Zaken. Uiteraard zijn ook alle andere leden van het kabinet beschikbaar om te helpen. Eén: het snel openen van extra locaties en het vergroten van de capaciteit om asielzoekers te identificeren en te registeren. Twee: lege bedden vullen. Er staan nu bedden leeg omdat sommige gemeenten bepaalde doelgroepen niet willen opvangen. Met die gemeenten worden nu opnieuw gesprekken gevoerd.

Voorzitter. Dan over arbeidsmigratie. Wij hebben de Kamer er al over bericht dat wij in het kabinet geen overeenstemming hebben bereikt over migratie. Daarom ook de val van het kabinet en de ontslagaanvraag. Daarom zullen wij op dat punt geen maatregelen nemen. Over studiemigratie heeft de minister van OCW het wetsvoorstel Internationalisering in balans voorbereid. De internetconsultaties zijn net afgerond. Daarin zitten maatregelen op het gebied van numerus fixus, opleidingstaal, Nederlandse taalvaardigheid en regievoering. Wij willen voor de korte termijn bestuurlijke afspraken maken met instellingen in de geest van die wet, dus over het beperken van de instroom waar nodig. Dat op dat punt.

Waarom weigeren we niet de asielaanvragen van asielzoekers die komen via veilige landen? Dat heeft alles te maken met Dublin; dat heb ik net al genoemd. Daarom is het zo belangrijk dat we mensen via Dublin kunnen terugsturen. Dat is ook de kern van de relatie die we met Italië aan het bouwen zijn. Wij zeiden: jullie nemen geen Dublinclaimanten terug. Zij zeiden: ja, en de buitengrens van Europa … Het is daar dus ook en-en. Dat over migratie en het buitenland.

Minister Rutte:

Het korte antwoord is ja. Het iets langere antwoord is dat ik nog een keer wil benadrukken hoe belangrijk die rechterlijke uitspraak is. Ik weet dat de heer Wilders zelf ook veel in de rechtbank aanwezig is geweest. Ik wil alleen maar proberen met beginnen te snappen wat dat voor hemzelf betekent. Ik heb groot respect voor wat hij moet doorstaan. Ik ben blij dat dat kleine succes, maar misschien is het ook wel een groot succes, is geboekt. Op het ministerie is gesproken met de ambassadeur van Pakistan. Ik zal mijzelf uiteraard ook weer in verbinding stellen. Er wordt gekeken of dat morgen lukt. Ik weet niet of de Pakistanen er dan nog zijn, want de hoofddagen van die VN-week zijn vooral dinsdag en woensdag geweest, maar door de Algemene Beschouwingen ben ik er alleen vrijdag. Maar ik zal kijken wat ik daar kan doen, en anders zal ik andere wegen zoeken om snel contact te hebben. Dus het antwoord is ja. Dat geldt ook voor anderen in het kabinet, voor Hanke Bruins Slot, de minister van Buitenlandse Zaken, en iedereen die daarbij betrokken is.

Minister Rutte:

Dat ga ik doen. Dank dat de heer Wilders dit zo opneemt.

Minister Rutte:

De motie kan niet worden uitgevoerd, want er is geen voorbereid pakket. Er is pas een deal in het kabinet als er over alles een deal is. Robbert Dijkgraaf, de minister van OCW, was slim. Die is voortgegaan met zijn plannen voor studiemigratie, met volle steun van de ministerraad. Maar verder was er ook politiek een samenhang tussen de verschillende andere aspecten van de migratiediscussie. De ene was verder dan de andere, maar er is pas een afspraak over arbeidsmigratie als er ook een afspraak is over asielmigratie. Die laatste is er niet gekomen, en daarmee is er ook geen pakket over arbeidsmigratie om naar de Kamer te sturen.

Minister Rutte:

Ik heb nieuws voor de heer Omtzigt: het kabinet is gevallen. Het is gevallen omdat we er op migratie niet uit konden komen. Dat kan soms in de politiek. Dat hebben we overigens in een zo goed mogelijke sfeer gedaan, omdat alle vier partijen zich verplicht voelen om de komende tijd alles te doen wat nodig is en de persoonlijke verhoudingen zo goed mogelijk te houden. Maar het kabinet is er politiek niet uit gekomen. We zijn gevallen. Er komen verkiezingen. En er zat een politieke samenhang tussen deze verschillende onderwerpen. Wat de heer Omtzigt gezien heeft, is de stand van de discussie, maar er waren geen besluiten genomen. Er zijn in zo'n discussie namelijk altijd allerlei aspecten waarvan partijen zeggen: ja, dit type afspraken kunnen we maken, als we ook a, b en c doen. Andere partijen zullen zeggen: ja, we kunnen misschien x, y en z doen, als we ook bepaalde afspraken kunnen maken over andere onderwerpen. Het is niet gelukt. Dat is de korte samenvatting.

Minister Rutte:

Nee, zo werkt het niet. Het kabinet bestuurt en de Kamer controleert. Het is niet zo dat het kabinet een verlengstuk van de Kamer is. Wij besturen. Wij hebben besloten om het in samenhang te bezien, en wij zijn er in samenhang niet uitgekomen. Ik blijf dus bij het vorige antwoord.

Minister Rutte:

Ik vind het onverstandig van de heer Omtzigt om te denken dat je arbeidsmigratie in isolatie kunt aanpakken zonder te kijken naar het bredere migratievraagstuk. Alles hangt met alles samen. Studiemigratie was inderdaad misschien nog enigszins te isoleren. Daar hebben we ook een apart besluit over genomen. Dat is in uitvoering. Maar als je kijkt naar wat er lag in die discussies en de concessies die partijen over en weer bereid waren te doen op de verschillende dossiers, zie je een politieke en inhoudelijke samenhang. Die is vervallen met de val van het kabinet. Er komen verkiezingen op 22 november. Dat zijn de feiten.

Minister Rutte:

Nog één keer. Sorry, ik werd even ... Excuus, dit is mijn schuld.

Minister Rutte:

Die vraag is niet gesteld in eerste termijn, dus dat moet ik echt even uitzoeken. Ik heb dat niet paraat. Overigens, nog iets op het vorige punt: de minister van Sociale Zaken zegt terecht dat we het hele rapport-Roemer, met alle adviezen over overlast en het zo goed mogelijk inbedden van arbeidsmigratie in de lokale gemeenschap, aan het uitvoeren zijn.

Minister Rutte:

Ja. Ik ga dat navragen. Misschien is er dan nog even ambtelijk contact met de heer Eerdmans over welke artikelen hij bedoelt. Het zegt mij ...

Minister Rutte:

Nee, nee, mondeling. Dat doe ik in tweede termijn. Voor een brief hebben we geen tijd meer. Absoluut.

Minister Rutte:

Ja, ik heb alleen nog een paar overige vragen. We zijn er bijna doorheen. Dan zie je toch dat het een iets andere APB is.

Minister Rutte:

Een paar zaken nog, voorzitter. De heer Stoffer vroeg wat ík nog wil bereiken in mijn laatste periode. De vraag is natuurlijk wat wé willen bereiken. Zoals we eerder gezegd hebben, willen we missionair blijven ten aanzien van een aantal onderwerpen waarbij we dat ook allemaal vinden. Dat willen we blijven op de afwikkeling van het toeslagenschandaal, Groningen, MH17 en Oekraïne. Ten tweede de koopkracht en kijken hoe de zaken zich daarbij ontwikkelen. Ten derde zo veel mogelijk verder werken aan zaken die ook niet kunnen wachten. Dat heeft natuurlijk te maken met onze veiligheid, met heel veel zaken rondom klimaat en ook met zaken rondom onderwijs en de kansencrisis, waar we volgens mij met bredere steun uit de Kamer ook aan kunnen doorwerken. Ik was ook blij dat de Kamer besloten heeft om heel veel zaken wél te laten doorgaan en niet controversieel te verklaren. En hoe mooi is het dat we de klimaatdoelen voor 2030 lijken te halen! Mogen we dat ook even benoemen? Ik heb daar nog niemand over gehoord, dus dan moet ik dat zelf even benoemen.

Dan de kabinetsformatie en de rol van de Koning. Persoonlijk ben ik het er helemaal mee eens, maar we moeten ook oppassen voor het volgende. Verschillende coalitiepartijen denken hier verschillend over. Dit zal ook iets zijn voor de Kamer en het debat over de uitslag. Maar mocht de Kamer besluiten om de Koning terug te brengen naar het formatieproces, dan moet dat wel langjarig zo blijven, want anders ga je de Koning wel heel erg een speelbal maken. Nogmaals, ik zou het persoonlijk zeer toejuichen. Maar stel dat een Kamermeerderheid zou zeggen "we willen de Koning weer in de positie brengen om de verkenningsfase te doen", dus vergelijkbaar met de rol van koningin Beatrix, dan moet dat wel op een manier gebeuren dat het niet een paar jaar later weer afgeschaft gaat worden. Dat vraagt wel om consequent doordenken. Dat is natuurlijk aan partijen na de verkiezingen.

Minister Rutte:

Maar wetende uit welke partij u komt, zult u wel niet zijn voor een nieuwe rol van de Koning, denk ik zomaar.

Minister Rutte:

Uw partij denkt: dat gaan we niet doen!

Dan vroeg mevrouw Gündoğan wat ik vind van een uitbreiding van de omvang van de Tweede Kamer. Ik vind daar van alles van, maar ik dwing mijzelf om daar niks over te zeggen, want dat is volgens mij nu niet aan het kabinet, maar aan de Kamer zelf.

Dan de communicatiemedewerkers. Je ziet natuurlijk dat het aantal gegroeid is, zeker in coronatijd. Op dit moment merk je dat er heel veel vraag is bij de overheid naar het praktisch toegankelijk maken van overheidsinformatie, bijvoorbeeld met de informatie op rijksoverheid.nl en met publiekscampagnes. Dat is de belangrijkste reden. Het zijn niet allemaal woordvoerders.

Dan was er de vraag waarom er in de begroting niets over racisme en discriminatie staat. In onder andere de begroting van BZK wordt dat als een beleidsprioriteit genoemd. Voor het eind van het jaar komt er een actualisatie van het Nationaal Programma tegen Discriminatie en Racisme. Bij gelegenheid van de afgelopen voorjaarsbesluitvorming is op die begroting nog structureel extra budget vrijgemaakt voor de aanpak van discriminatie.

Dan over de excuses voor het slavernijverleden: wat doen we er nu praktisch aan? Ten eerste is dat natuurlijk de hele uitwerking van "geen punt maar een komma". Dat is overigens niet iets wat alleen het kabinet doet. Dat doen we natuurlijk ook samen met alle partners in het Koninkrijk en met Suriname. Het is niet zo dat wij draaien en zij vragen. Nee, we draaien en vragen allemaal tegelijk en komen dan tot goede acties. Een van die onderdelen was natuurlijk de indrukwekkende bijeenkomst op 1 juli. Dit stopt ook niet op 1 juli 2024; dit zal structureel doorwerken.

Dan meer specifiek: wat doen we om ook de Caribische delen van het Koninkrijk te versterken? Je ziet bijvoorbeeld dat we in de begroting van 2024 voor Caribisch Nederland ruim 30 miljoen structureel extra vrijmaken voor armoedebestrijding. Er wordt geïnvesteerd in een zorg- en onderwijsstelsel van niveau. Maar ook in de autonome landen, zoals Curaçao, Aruba en Sint-Maarten, dragen wij via de zogenaamde landspakketten actief bij aan verbetering van sociale zekerheid, zorg, onderwijs en rechtsstaat.

Dan was er tot slot de vraag over schendingen van de rechtsstaat. Je ziet dat er veel maatregelen worden genomen, ook in lijn soms met de kabinetsreactie op het parlementaire onderzoek naar de kinderopvangtoeslag. Maar ook los daarvan zien we dat de toegang tot het recht wordt verbeterd. Er is heel veel extra geld toegekend aan de rechtspraak. Ouders krijgen sinds 1 januari 2023 in een pilot kosteloze rechtsbijstand aangeboden bij procedures rond kinderbeschermingsmaatregelen. Er is structureel geld beschikbaar gekomen voor de toegang tot het recht. Daarvan wordt 27 miljoen ingezet voor het verlagen van griffierechten. Er is een vernieuwing van het stelsel van rechtsbijstand aan de gang. Bestuurlijke geschillen en procedures met burgers zijn wij zo veel mogelijk aan het voorkomen, ook lerend van Groningen. Hans Vijlbrief, de staatssecretaris die daarover gaat, hoort u daar regelmatig over, maar dat is ook een kabinetsbrede inzet. Omdat de overheid in elke fase van een procedure behoorlijk procedeergedrag wil vertonen, wordt er momenteel ook gewerkt aan een actieplan procedeergedrag overheid. Ook wordt er gewerkt aan versterking van de waarborgfunctie in het kader van de Algemene wet bestuursrecht. De Raad voor de rechtspraak adviseert in het jaarverslag over onderwerpen waarover rechters zich zorgen maken. Je ziet in dat kader natuurlijk ook het belang van de Staatscommissie rechtsstaat, die op 2 februari van start is gegaan en die de opdracht heeft om vanuit het perspectief van de burger het functioneren van de rechtsstaat te analyseren en voorstellen te doen voor versterking. Tot slot heeft het kabinet de uitwerking ter hand genomen van de constitutionele toetsing, de mogelijkheid voor de rechter om bepalingen van wetten aan de Grondwet te kunnen toetsen, die leidt tot een betere rechtsbescherming van burgers. Er wordt momenteel gewerkt aan een voorstel van wet tot wijziging van de Grondwet.

Voorzitter. Dat was de reactie van het kabinet op de eerste termijn van de Kamer.

Minister Rutte:

Ja, in de tweede termijn. Ik heb die vraag wel gehoord, nu de heer Dassen die noemt, maar ik zet de vraag op het lijstje.

Minister Rutte:

Ja, precies, ik kom er in de tweede termijn op terug, met een paar andere punten.

De voorzitter:

Dan is aan de orde een regeling van werkzaamheden.

Ik deel aan de Kamer mee dat voor de volgende debatten de termijn voor toekenning is verlengd:

• het debat over het rapport van de Algemene Rekenkamer over de rol van de overheid als schuldeiser;
• het debat over de bekostiging van antidiscriminatievoorzieningen;
• het debat over het bericht dat Nederland betrokken was bij nog een burgerdodenincident in Irak in 2016;
• het dertigledendebat over de fraudebestrijding door DUO.

Ik deel aan de Kamer mee dat de volgende debatten zijn komen te vervallen:

• het debat over de aanhoudende medicijntekorten;
• het dertigledendebat over het asielbeleid;
• het dertigledendebat over het niet vergoeden van een nieuw medicijn tegen borstkanker;
• het dertigledendebat over het rapport van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving over toekomstgerichte eerstelijnszorg;
• het debat over de dodelijke steekpartij in een Albert Heijn gepleegd door een ex-tbs'er;
• het dertigledendebat over het bericht dat de jongerentak van Forum voor Democratie tijdens een rondvaart is bekogeld.

Ik deel aan de Kamer mee dat de volgende aangehouden moties zijn komen te vervallen: 31524-554; 30175-442; 28741-103; 32813-1237; 32813-1240; 29023-437; 32847-1052; 32847-1060; 21501-02-2674; 21501-02-2682; 21501-02-2685; 21501-02-2686; 34104-388; 29247-414; 31311-252; 29861-104; 29861-109; 29544-1200; 29544-1205.

Ik stel voor de volgende stukken van de stand van werkzaamheden af te voeren: 2023Z13153; 35788-220; 36200-III-26; 33118-261; 35510-139; 35510-140; 35510-137; 35788-221; 36263-8; 35510-138; 36200-VII-179; 21501-07-1966; 21501-07-1970; 21501-07-1959; 21501-07-1963; 21501-07-1961; 21501-07-1962; 21501-07-1968; 21501-07-1967; 33578-100; 23235-235; 31753-271; 29279-800; 31753-270; 31753-268; 31066-1274; 31066-1265; 36200-IX-44; 31066-1271; 32140-171; 31066-1275; 21501-04-262; 30952-434; 30952-429; 30952-428; 23530-142; 35788-219; 29237-187; 33118-260; 30196-816; 31524-569; 31524-571; 22112-3757; 21501-02-2701; 21501-02-2708; 31293-695; 35165-59; 21501-20-1971; 36045-127; 32761-281; 32791-5; 36395-5; 22112-3722; 31066-1256; 2023Z12933; 21501-32-1575; 2023Z13815; 31936-1095; 22112-3768; 25295-2123; 35482-10.

Ik stel voor toe te voegen aan de agenda het tweeminutendebat Gesubsidieerde rechtsbijstand (CD d.d. 14/09), met als eerste spreker het lid Sneller van D66.

De voorzitter:

Voordat ik het woord geef aan mevrouw Beckerman, eerst het volgende. De regeling is vandaag verdeeld in twee delen, te beginnen met verzoeken die zien op begrotingsbehandelingen. Daarna doen we de regeling zoals we gewend zijn.

Ik geef de Kamer het volgende mee. Zoals u weet zijn de vergaderingen die beschikbaar zijn voor de begrotingsbehandelingen beperkt. We hebben er maar twee weken voor. Indien de Kamer straks besluit — dat is natuurlijk helemaal aan de Kamer — om een aantal begrotingen te behandelen, zal er een aangepaste spreektijdverdeling plaatsvinden, is de verwachting. Ook het aantal interrupties zal dan natuurlijk beperkt worden, want we moeten het in die twee weken doen. Nogmaals, het lijkt mij goed om dit in overweging te geven, maar uiteindelijk besluit de Kamer. En daar gaan we nu mee beginnen.

Het woord is aan mevrouw Beckerman.

Mevrouw Beckerman (SP):

Goedemiddag. Wij willen het verzoek doen om de begroting van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat, inclusief het Nationaal Groeifonds, in te plannen. U zult begrijpen dat zeker de afhandeling van schade en de onveilige woningen in Groningen ons aan het hart gaan. Daar willen we nog enkele meer vergaande voorstellen voor doen omdat we vinden dat het nog niet ver genoeg gaat. Daarom vraag ik steun aan de collega's om deze begroting wel in te plannen.

De heer Hammelburg (D66):

Voorzitter, zeker steun. Dat is ook belangrijk voor de klimaatmaatregelen.

De heer Wassenberg (PvdD):

Voorzitter. Volgens mij beschikt mevrouw Beckerman over een mooie meerderheid, maar daar mag de Partij voor de Dieren aan worden toegevoegd. Steun.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Voorzitter. Zoals u zelf ook al schetste, staan we voor een ingewikkelde puzzel. We hebben nog maar twee weken om die begrotingen te doen. Ik denk dat heel veel begrotingen belangrijk zijn. Tegelijkertijd hebben we ook aan het kabinet een brief gevraagd om aan te geven welke écht moeten. Daar is EZK er een van. Daarom steunen we dat als VVD.

De heer Van der Staaij (SGP):

Voorzitter, ook steun van de SGP.

Mevrouw Kröger (GroenLinks):

Steun.

De heer Pieter Heerma (CDA):

Er moet inderdaad goed gekeken worden welke begrotingen we gaan doen, gegeven de beperkte tijd, maar in de begroting van EZK zit veel beleid dat van belang is. Ik steun de opmerkingen die door de SP gemaakt zijn over de schadeafhandeling in Groningen zeer. Steun dus voor het behandelen van deze begroting.

Mevrouw Koekkoek (Volt):

Steun, ook namens de heer Omtzigt.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Ik sluit me aan bij de heer Heerma en bij de woorden van mevrouw Beckerman. Steun van de ChristenUnie.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun namens de fractie van DENK.

De voorzitter:

Dank u wel. Er is een ruime meerderheid om deze begroting te doen.

Mevrouw Beckerman (SP):

Een wonder, voorzitter, fantastisch!

De voorzitter:

En mevrouw Van der Plas steunt het ook.

Dan geef ik het woord aan de heer Van der Staaij.

De heer Van der Staaij (SGP):

Dank u wel, voorzitter. Mijn fractie stelt voor om ook de begroting Sociale Zaken en Werkgelegenheid nog voor het verkiezingsreces te behandelen. Dit is, zoals het kabinet ook aangeeft, voor verschillende financieel kwetsbare mensen van groot belang. Allerlei regelingen vragen natuurlijk voldoende budget vanuit deze begroting. En maatregelen rond middeninkomens, waarover we deze dagen hebben gesproken, zoals kinderbijslag, kindgebonden regelingen, gaan ook terug op die begroting. Vandaar ons verzoek om haar nog voor het verkiezingsreces te behandelen.

De heer Pieter Heerma (CDA):

Zeer eens met wat de heer Van der Staaij zegt. Als het gaat over wat er de komende weken echt behandeld moet worden, dan hoort SZW erbij. Dus steun voor dit verzoek.

De heer Hammelburg (D66):

Ja, voorzitter, volledig steun. Juist ook in de strijd tegen kinderarmoede en voor het noodfonds hebben we dit gewoon nodig.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Voorzitter. Volgens mij heeft de heer Van der Staaij uitstekend uitgelegd waarom het belangrijk is om deze nog te doen. Steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Ook dit steunen wij, voorzitter.

Mevrouw Kathmann (PvdA):

Ja, een op de zes huishoudens in Nederland zit in de rats. Ik denk dus dat het heel erg goed is om die begroting te bespreken. Dus zeker steun, ook namens GroenLinks.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Ja, voorzitter, ik denk dat deze begroting met stip moet worden geagendeerd. Dus steun voor dit verzoek.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Steun, voorzitter. Koopkrachtmaatregelen kun je alleen vóór 1 januari nemen, en niet daarna met terugwerkende kracht. Het lijkt me dus verstandig om dit gewoon voor de verkiezingen te behandelen.

Mevrouw Beckerman (SP):

Volt, Partij voor de Dieren en de SP steunen dit ook.

De heer Léon de Jong (PVV):

Voorzitter, middengroepen zakken echt door het ijs. Het is dus hartstikke goed om dit te bespreken.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Het lijkt me beter om eerst de verkiezingen af te wachten. Dus geen steun.

De voorzitter:

Er is een meerderheid voor uw verzoek. Wij gaan dat dus plannen.

De heer Nijboer, PvdA.

De heer Nijboer (PvdA):

Dank, voorzitter. Ik verzoek de Kamer de begroting van Binnenlandse Zaken nog voor het reces te behandelen, voornamelijk omdat de huurtoeslag op die begroting staat. Dat moet voor november besloten worden, anders krijgen mensen veel te weinig geld om rond te komen. Ik verzoek dit mede namens GroenLinks.

De heer Pieter Heerma (CDA):

Eens met wat de heer Nijboer zegt. Deze moet absoluut voor het reces behandeld worden; dus steun.

De heer Hammelburg (D66):

Voorzitter, steun. Ik zou willen voorstellen om hier het BES-fonds aan toe te voegen, omdat we ook zien dat we anders problemen krijgen met bijvoorbeeld de armoedebestrijding en de voedselbanken op de BES-eilanden. Het is echt essentieel dat we dit in gezamenlijkheid behandelen.

De voorzitter:

Dat hoort bij Koninkrijksrelaties. Dat is dus een apart verzoek. Dat gaan we straks behandelen, dus dat doen we niet hier.

Mevrouw Beckerman (SP):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Steun, om de genoemde reden van de huurtoeslag, maar ook om de woningbouwcrisis te lijf te gaan.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Steun. Kan ik nu alvast zeggen dat ik die andere verzoeken ook allemaal steun? Dat scheelt weer een beetje gedoe of moet het echt elke keer apart? Nou, steun dan.

De voorzitter:

Ja, we doen het verzoek voor verzoek. De Kamer besluit namelijk zo, maar we weten nu al wat u gaat doen, denk ik.

De heer Van Baarle (DENK):

Ook op dit punt steun.

De heer Van der Staaij (SGP):

Voorzitter, ook steun.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Dit was ook een van de begrotingen waarvan is aangegeven dat die echt voor het verkiezingsreces behandeld moeten worden en daarom steunen we dit.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Eerst de verkiezingen, dus geen steun namens BVNL.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Steun.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Steun.

Mevrouw Koekkoek (Volt):

Ook steun.

De voorzitter:

Er is een meerderheid voor uw verzoek, meneer Nijboer. Dank u zeer.

Dan geef ik het woord aan de heer De Hoop van de PvdA voor zijn verzoek.

De heer De Hoop (PvdA):

Dank, voorzitter. Ik doe mede namens GroenLinks het verzoek om ook de begroting van Infrastructuur en Waterstaat nog te behandelen. Gelet op de urgente problemen, met name op het gebied van het openbaar vervoer, waar vandaag ook nog een aantal wijzigingsvoorstellen voor zijn ingediend, lijkt het ons toch belangrijk om ook die begroting nog te behandelen.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Voorzitter. Wat ik al zei: we moeten prioriteren. Er is maar beperkte tijd. Dit is een van de begrotingen waarvan het kabinet heeft aangegeven dat die ook na het verkiezingsreces behandeld kunnen worden, dus daarmee geen steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Wij steunen dit wel, voorzitter.

De heer Pieter Heerma (CDA):

Wat mevrouw Kamminga zegt, klopt: deze begroting behoort niet tot degene met de meest beleidsrijke voorstellen. Maar als je naar het debat hier kijkt, naar de vele discussies over het belang van regionale bereikbaarheid en naar de amendementen die voorliggen en die mogelijk bij de Algemene Financiële Beschouwingen op een meerderheid kunnen rekenen, maar mogelijk ook niet, kan ik me wel voorstellen dat we deze wel behandelen. Steun voor het verzoek dus.

De voorzitter:

U steunt het.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Ik sluit mij helemaal aan bij de woorden van de heer Heerma. Mocht er plenair geen ruimte zijn, dan kunnen we altijd starten met een WGO.

De voorzitter:

Ja, maar u steunt behandeling wel?

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Zeker.

De heer Van der Staaij (SGP):

Voorzitter, ook wat de SP betreft ...

De heer Van der Staaij (SGP):

Laat ik duidelijk zijn: de SGP! Nogmaals gezegd, de SGP steunt dit ook.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Eerst verkiezingen, dus geen steun namens BVNL.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Volgens mij hebben we twee weken. Dat heeft u aan ons geschreven. Volgens mij kun je met goed fatsoen dan net ongeveer vier begrotingen doen. Aangezien ik denk dat die van VWS noodzakelijker is en deze even kan wachten: geen steun voor dit voorstel.

De heer Hammelburg (D66):

Voorzitter. D66 is van mening dat we zo veel mogelijk begrotingshoofdstukken nog voor het verkiezingsreces moeten proberen te behandelen, dus steun voor dit verzoek.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Ook steun van de Partij voor de Dieren.

Mevrouw Beckerman (SP):

Geen steun van de SP, omdat wij prioriteit geven aan andere ...

De voorzitter:

Dank u wel, de heer De Hoop. Er is geen meerderheid voor uw verzoek. Er komt ook geen dertigledendebat. Dat werkt hier niet.

De heer De Hoop (PvdA):

Voorzitter, omdat de heer Grinwis nog een suggestie deed voor een mogelijk WGO ...

De voorzitter:

Dat moet u echt ... We gaan nu echt met elkaar vaststellen wat we doen. Het kan ook zijn dat we een deel van de begrotingen bijvoorbeeld in een WGO doen. Dat is een voorstel dat we als Griffie aan de Kamer gaan doen. Helaas teleurstelling bij u, maar hopelijk vreugde voor de andere begrotingen die we nog wel gaan doen.

Dan geef ik het woord aan de heer Hammelburg van D66. Graag het verzoek om de beide verzoeken niet in één te doen, maar separaat. Het zijn namelijk twee verschillende verzoeken.

De heer Hammelburg (D66):

Voorzitter. Het is welbekend dat D66 zo veel mogelijk begrotingshoofdstukken nog wil behandelen voor het verkiezingsreces. Nederland mag niet tot stilstand komen. Dat geldt in het bijzonder voor het begrotingshoofdstuk OCW, voorzitter. Hier staan namelijk de schoolmaaltijden in. Als deze begroting niet door de Kamer gaat, kunnen er volgend jaar geen schoolmaaltijden aan kinderen worden uitgedeeld. Verder komt het geld voor een brugfunctionaris die ouders met een laag inkomen ondersteunt in gevaar. Daarnaast zal de investering in de professionalisering van leraren ontzettend veel vertraging oplopen.

De voorzitter:

Dus u doet het verzoek om de begroting Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in haar geheel te behandelen.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun.

De heer Beertema (PVV):

Geen steun, voorzitter.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Geen steun.

De voorzitter:

Mevrouw Pouw-Verweij, JA21. Eh, BBB! Heb ik het tot nu toe zo goed gedaan ...

Mevrouw Pouw-Verweij (BBB):

Mijn fractievoorzitter, mevrouw Van der Plas, was net wat te enthousiast, dus ik heb haar even terug moeten fluiten. Geen steun, sorry.

De voorzitter:

Ah, kijk! Daar komt de verwarring vandaan. Er is geen steun, meneer Hammelburg.

U heeft nog een tweede verzoek. Gaat uw gang.

De heer Hammelburg (D66):

Teleurstellend, maar ik leg me erbij neer.

Voorzitter. Het behandelen van het BES-fonds is voor D66 ook belangrijk en wel om de volgende redenen. Het gaat hier ten eerste over het verhogen van het geld voor de huurtoeslag. Verder kan geld voor klimaat bedoeld voor isolatie van woningen geen doorgang vinden. Het gaat daarnaast over geld voor voedselbanken en betaalbaar ov op de eilanden, en een lening voor pensioenfonds ENNIA. Dat zijn allemaal zaken waarvan we zeggen: daar moeten we echt mee door. Vergeet de BES-eilanden niet.

De heer Van der Lee (GroenLinks):

Op zich zijn dat goede argumenten, dus wij zouden eigenlijk het liefst een wetgevingsoverleg willen hebben over dit onderdeel. Dan hoeven we de plenaire vergadering er ook niet mee te belasten.

De voorzitter:

In ieder geval bent u voor behandeling. Want dáár gaan we vandaag over besluiten.

De heer Van der Lee (GroenLinks):

Ja, natuurlijk ook namens de PvdA.

Mevrouw Beckerman (SP):

Eveneens steun, met de voorkeur voor een WGO, maar dat zullen we op een ander moment bepalen.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Eigenlijk is een WGO voor mij voorwaardelijk. We gaan hier nu zo veel begrotingen behandelen dat deze relatief iets kleinere volgens mij echt niet hier plenair kan worden behandeld, want dan komen we klem te zitten. Maar dus wel steun als we dat doen.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Ik vind het wel een dilemma. Volgens mij moeten we met name de lening voor ENNIA gewoon deugdelijk doen. Dat vergt dan wellicht een begrotingsbehandeling. Ik ben het er dan helemaal mee eens om dat in een WGO te doen, maar ik zou de staatssecretaris ook willen oproepen om eens te bekijken of er geen andere mogelijkheid is om voldoende basis voor die ENNIA-lening te genereren. Die begroting moet behandeld worden in een tijd waarin we het al heel druk hebben. Als het zo kan, zou dat dus mijn voorkeur hebben. Dat kunnen we dan ook nog in commissieverband besluiten als het een WGO wordt.

De voorzitter:

Maar u steunt de behandeling dus wel; daar bent u voor. Dan de heer Van Baarle van DENK.

De heer Van Baarle (DENK):

Wij vinden dat de mensen daar niet hoeven te lijden onder het feit dat wij verkiezingen hebben, dus volop steun.

De heer Pieter Heerma (CDA):

Ik denk dat vooral die lening heel erg belangrijk is. Ik hoor verschillende partijen zeggen: bij voorkeur via een WGO. Dat is een prima optie. Omdat het zo'n klein onderdeel betreft en het deels om dezelfde bewindspersonen gaat, zou je dit in theorie ook voor of na de begrotingsbehandeling BZK, waartoe we net besloten hebben, kunnen inplannen, desnoods in een uur of in een andere korte tijd. Zo kan die lening wel behandeld worden. Want dat is wel degelijk belangrijk.

De voorzitter:

U bent in ieder geval voor behandeling. Dan mevrouw Den Haan van de Fractie Den Haan, of de heer Van Haga. U wijst naar elkaar. Dan geef ik mevrouw Den Haan het woord.

Mevrouw Den Haan (Fractie Den Haan):

Dank u wel, voorzitter. Ik wil mij graag aansluiten bij de woorden van meneer Van der Lee, dus steun.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Ik wil mij aansluiten bij de woorden van de heer Heerma. Dat vond ik wel een mooi voorstel als compromis.

Mevrouw Koekkoek (Volt):

Steun voor dit verzoek.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Ook steun.

Mevrouw Pouw-Verweij (BBB):

Ook steun voor het voorstel van de heer Heerma.

De voorzitter:

Er is een meerderheid voor uw verzoek. We gaan nog met elkaar bekijken hoe we dat het beste kunnen doen. Ik zal het informatieverzoek van mevrouw Kamminga in ieder geval doorgeleiden, want het is wel fijn om dat te weten.

Dan geef ik het woord aan mevrouw Beckerman namens de SP.

Mevrouw Beckerman (SP):

Voorzitter. Ook namens de heer Dijk wil ik graag het verzoek doen voor de behandeling van de begroting Volksgezondheid, Welzijn en Sport. We weten allen dat er veel speelt op het gebied van gezondheidszorg. Wat mijn partij betreft moeten bijvoorbeeld de bezuinigingen op de ouderenzorg van tafel. Dat is inhoudelijk. Wij zouden daarover graag met de Kamer van gedachten wisselen en daarom doen we dit verzoek.

Mevrouw Agema (PVV):

Voorzitter. Ik heb mijn hoop voor de zorg gesteld op een nieuwe Kamer. Ik zou willen voorstellen om deze begroting dus niet voor de verkiezingen, maar wel nog dit jaar te agenderen.

De voorzitter:

Daar gaat de nieuwe Kamer over. U bent in ieder geval niet voor behandeling nu. Ik kijk even of daar verder nog een reactie op is. Ik zie de heer Hammelburg van D66 bij de microfoon staan.

De heer Hammelburg (D66):

Steun, voorzitter.

Mevrouw Pouw-Verweij (BBB):

Ik sluit me graag aan bij de woorden van mevrouw Agema.

De heer Mohandis (PvdA):

Voorzitter, voor het kerstreces. Wij sluiten ons, mede namens GroenLinks, aan bij de woorden van collega Agema.

De voorzitter:

Dat is dus eigenlijk aan de nieuwe Kamer. Dus behandeling niet nu.

De heer Mohandis (PvdA):

Ik denk dat de nieuwe Kamer hier ook iets van vindt, dus ik ga er zomaar van uit dat het voor het kerstreces gaat plaatsvinden. Dank u wel.

De voorzitter:

Wij nemen nu alleen besluiten over welke begroting we doen vóór het verkiezingsreces. Laten we het dus niet ingewikkelder maken.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Ik steun het verzoek.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Geen steun.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Steun, namens BVNL, voor het voorstel van de PVV.

De heer Drost (ChristenUnie):

Voorzitter, ook steun voor het voorstel van mevrouw Agema en in dit geval niet voor mevrouw Beckerman.

De voorzitter:

Veel steun voor een verzoek dat niet gedaan mag worden, maar we gaan gewoon vrolijk door.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Ja, ik had me ook bij mevrouw Agema willen aansluiten.

Mevrouw Den Haan (Fractie Den Haan):

We zijn heel eensgezind: ik ook.

De voorzitter:

Als ik zo kijk naar alle verzoeken, denk ik dat u helemaal geen zin heeft in een nieuwe Kamer of een nieuw kabinet.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun.

De voorzitter:

Dus steun voor het verzoek van mevrouw Beckerman.

De heer Van der Staaij (SGP):

Voorzitter. Ik sluit me aan bij de woorden van mevrouw Agema en ik hoop dat de nieuwe Kamer dat ook gaat doen.

De voorzitter:

Er is geen meerderheid om het vóór het verkiezingsreces te doen. Er is wel de hoop uitgesproken dat de nieuwe Kamer het voor het kerstreces gaat doen conform de wens van mevrouw Agema. Dank u zeer. Wij gaan ons best doen. Alvast succes aan de Griffie plenair bij het rondmaken van de puzzel. U krijgt natuurlijk zo snel mogelijk te weten hoe de weken tot het verkiezingsreces eruit gaan zien.

Dan gaan we van start met nog een aantal wensen. Ik kijk even of de heer Omtzigt er is. Die zie ik nu. Uw verzoek. Neem uw tijd, meneer Omtzigt.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Voorzitter. De Inspectie JenV heeft bij twintig gezinnen die te maken hebben gehad met een jeugdbeschermingsmaatregel, zoals uithuisplaatsing, en die te maken hebben gehad met het kinderopvangtoeslagschandaal gekeken of daar causaliteit in zit. Ze vonden dat bij zeventien gezinnen het in ieder geval deels te wijten was aan het kinderopvangtoeslagschandaal dat een beschermingsmaatregel was opgelegd. Dat is bijvoorbeeld een uithuisplaatsing. Daarover is hier in de Kamer twee jaar lang gezegd: dat lijkt ons waarschijnlijk. Het CBS dacht eerst dat het niet zo was, toen dat het misschien zo was en nu blijkt het dus gewoon het geval te zijn. Natuurlijk moet er aanvullend onderzoek gedaan worden. Maar ik wil hier echt binnen een week een reactie van de regering op. Wat gaat ze met deze gezinnen doen? Hoe gaan wij om met gezinnen die door overheidsbeleid in een molen gekomen zijn, tot en met uithuisplaatsingen? Daarna wil ik daar graag een debat over.

De voorzitter:

Dank u zeer.

De heer Markuszower (PVV):

Steun.

Mevrouw Helder (BBB):

Voorzitter. Dit is eigenlijk een dilemma dat ik niet bij de heer Omtzigt wil terugleggen. Je moet het daar snel over hebben, dus ik wil het debat steunen, want het rechtvaardigt een plenair debat. We hebben wel een commissiedebat Jeugdbescherming, maar ja, dan komt het natuurlijk op de grote hoop. Laat ik het zo zeggen: de heer Omtzigt is wijs, dus ik steun het plenair debat en als hij het in het commissiedebat wil doen, zie ik het wel komen.

De voorzitter:

U steunt.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Steun namens BVNL en JA21.

De heer Verkuijlen (VVD):

Steun voor de behandeling van het rapport. Zeker. Het is een belangrijk rapport, maar ik zou toch willen voorstellen om het te doen in het commissiedebat dat op 25 oktober staat.

De voorzitter:

Dus geen steun voor een plenair debat.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. 25 oktober staat er een commissiedebat gepland waarin dit rapport besproken moet worden. Dat steunen we dus, maar niet dit verzoek om het plenair te doen.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Steun.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Er zijn grote problemen met de jeugdzorg in het algemeen en met uithuisplaatsingen in het bijzonder, dus volledige steun.

De heer Raemakers (D66):

Geen steun voor dit verzoek, omdat we dat commissiedebat hebben. Het is wel belangrijk dat er snel een kabinetsreactie komt in de vorm van een brief. Dus steun voor die brief.

De heer Peters (CDA):

Ik vind wat de heer Raemakers vindt.

De heer Ephraim (Lid Ephraim):

Ernstige zaak, steun.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Voorzitter. Groot genoeg voor een apart plenair debat. Dus steun voor het verzoek.

Mevrouw Beckerman (SP):

Ja, ik vind ook dat we dit moeten steunen. We hebben een heel lang verkiezingsreces. We hebben nu nog plenair ruimte. Dit is heel urgent. Dus van harte steun.

De voorzitter:

Er is niet echt heel veel plenaire ruimte, zeg ik maar.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Mijn steun was ook namens de PvdA.

De voorzitter:

Helder. Er is geen meerderheid voor uw verzoek. Collega's verwijzen wel naar een commissiedebat. Er is ook een informatieverzoek dat ik zal doorgeleiden richting het kabinet.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Voorzitter, dank voor het doorgeleiden van het verzoek om informatie binnen een week. Maar hier is het vorige kabinet op gevallen en nu blijkt dat kinderen uit huis geplaatst zijn en zeggen de voormalige regeringspartijen: daar hoeven we het niet over te hebben. Dat stelt mij enigszins teleur, voorzitter.

De voorzitter:

Dank u wel. Een aantal collega's hebben natuurlijk wel verwezen naar een commissiedebat daarover.

Mevrouw Van der Plas, BBB. O, zij is niet in zicht. O, toch wel. Dáár had ik u niet verwacht.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel. Ik was alvast een vleugel aan het bekijken voor na 22 november. O ja, die grapjes mogen niet. Sorry. Nou nee, eigenlijk helemaal geen sorry; het was gewoon een grapje.

De voorzitter:

Ik zou naar uw verzoek gaan.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

O ja, want ik heb natuurlijk niet zo veel tijd.

Voorzitter. Vorige week is een rapport van de Universiteit van Amsterdam verschenen waaruit blijkt dat er eigenlijk helemaal geen piekbelasters bestaan, dat ammoniak veel verder de deken in gaat en op 300 tot 500 meter vanaf een boerderij, wat vaak eigen grond is, misschien neerslaat en dus niet in natuurgebieden. Dus eigenlijk kan het hele stikstofbeleid op de kop. Het lijkt mij heel goed dat we daar een debat over gaan voeren.

De voorzitter:

Dank u wel. En u wilt dat met de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit en de minister voor Natuur en Stikstof?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja.

De voorzitter:

Ik ga kijken of er steun voor is.

Mevrouw Beckerman (SP):

Voorzitter. Op landbouw staan helemaal geen debatten meer, dus het lijkt me heel verstandig om deze inderdaad in te plannen. Er is heel veel nieuws, dus lijkt het mij goed dat juist deze oude Kamer zich daar nog een keer goed over buigt.

Mevrouw Bromet (GroenLinks):

Voorzitter. Ik voel ook wel wat voor een debat over dit grote dossier. Ik ben ook benieuwd wat het kabinet vindt van dit onderzoek. Ik denk dat het goed is als we voorafgaand aan het debat een brief vragen.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Dit is volstrekt nieuwe informatie, dus steun namens BVNL en JA21.

De heer Van Campen (VVD):

Voorzitter. Ik heb het kabinet vorige week naar aanleiding van dit rapport al gevraagd om een reactie op dit onderzoek, met dank aan een meerderheid van de Kamer. Maar om nou voor ieder onderzoek een nieuw stikstofdebat te voeren lijkt me wat overdreven. Daar heeft mijn fractie geen behoefte aan, maar vanzelfsprekend zal ook mijn fractie het kabinet bij de eerstvolgende gelegenheid bevragen op de resultaten en conclusies uit dit onderzoek. Dus voor nu geen steun.

De heer Raemakers (D66):

Eerst een kabinetsreactie, geen steun.

De heer Ephraim (Lid Ephraim):

Ik denk dat er aardige input voor de verkiezingen in zit, dus van harte steun.

De heer Kops (PVV):

Steun.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Voorzitter. We praten in de komende tijd niet meer veel over stikstof, dus wat dat betreft verdient dit een apart debat, zou ik zeggen. Steun van de Partij voor de Dieren.

De heer Van der Staaij (SGP):

Voorzitter, ook de SGP steunt dit debat.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Volmondige steun. We zouden het ook fijn vinden als we niet alleen op dat rapport een reactie krijgen, maar ook op het boek dat wij deze week uitbrengen, getiteld Niemand in de cockpit, waarin de stikstofhoax wordt doorgesp…

De voorzitter:

Kunt u dat laatste nog een keer zeggen?

De heer Van Houwelingen (FVD):

Doorgeprikt.

De voorzitter:

Doorgeprikt, kijk. Voor de Handelingen.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Steun voor dit verzoek.

Mevrouw Vedder (CDA):

Steun.

De voorzitter:

Er is geen meerderheid voor uw verzoek, mevrouw Van der Plas, maar wel voor het informatieverzoek.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Volgens mij zijn alle oppositiepartijen voor. 30 leden?

De voorzitter:

30 leden zijn er wel. Dan zetten we het op de lijst. Dank u wel, mevrouw Van der Plas.

Dan geef ik het woord aan de heer Van Baarle voor twee verzoeken.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter, dank u wel. Ik heb een tweetal verzoeken. Allereerst is naar buiten gekomen dat het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid er onwettige, in mijn woorden "spionagepraktijken" op na heeft gehouden in de richting van de Nederlandse moslimgemeenschap. De Autoriteit Persoonsgegevens doet daar op dit moment ook onderzoek naar. Ik vind dit dusdanig ernstig dat hoewel er volgende week een debat gepland staat over inburgering en integratie, deze schending van de Nederlandse wet wat mij betreft een apart debat met de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid verdient.

De heer Markuszower (PVV):

Geen steun.

Mevrouw Palland (CDA):

Terecht dat de heer Van Baarle dit naar voren brengt. Vertrouwen is geschonden. De minister werkt ook aan herstel. Ik denk dat we het daar inderdaad met elkaar over moeten hebben, en ook over het advies van de landsadvocaat. Maar ik zou toch, ook gelet op alle druk op de plenaire agenda, willen voorstellen om daar in ieder geval komende woensdag bij het commissiedebat een begin mee te maken. Dus nu geen steun voor een plenair debat.

De voorzitter:

Helder.

Mevrouw Dekker-Abdulaziz (D66):

Voorzitter. We hebben vandaag samen vragen gesteld over dit onderwerp. We zijn het met elkaar eens. Ik wil hier volgende week in de commissie wel heel graag een debat over voeren met de minister.

De voorzitter:

Dus geen steun.

Mevrouw Beckerman (SP):

Wel steun voor het verzoek.

Mevrouw Kamminga (VVD):

Geen steun, onder verwijzing naar wat mevrouw Palland hierover zei.

Mevrouw Kathmann (PvdA):

Los van bestaanszekerheid gaan deze verkiezingen ook over vertrouwen. De minister valt echt te prijzen voor hoe open en transparant ze is geweest over het schenden van dat vertrouwen, maar we moeten hier een plenair debat over voeren. Voor de 1 miljoen moslims in Nederland was dit namelijk echt een stomp in de maag. Vertrouwen eindigt niet waar het ministerie is begonnen. Daar moeten wij in de Tweede Kamer plenair over spreken. Van harte steun, ook namens GroenLinks.

De voorzitter:

Er is geen meerderheid voor uw verzoek, meneer Van Baarle.

Maar u heeft nog een tweede verzoek. Gaat uw gang.

De heer Van Baarle (DENK):

Dat klopt, voorzitter. Dat gaat over de Nederlandse man die heel lang onterecht vast heeft gezeten in Spanje en die nu gelukkig vrij is. Over het thema van mensen die onterecht gevangen gezet worden en het vraagstuk van signaleringslijsten, die daarmee te maken hebben, staan al een aantal onderzoeken op de agenda. Ik zou naar aanleiding van hetgeen deze meneer helaas heeft moeten meemaken en de rol van de Nederlandse regering hierin graag een debat willen voeren, maar ook over het bredere thema van signaleringen. Dat zou ik graag willen samenvoegen met de andere debatten over dat onderwerp die al op de agenda staan. Dat debat zou ik graag voeren met de minister van Justitie en Veiligheid.

De heer Van der Lee (GroenLinks):

De PvdA en GroenLinks steunen dit verzoek.

Mevrouw Kuik (CDA):

Voorzitter. Debatten die staan, gaan natuurlijk gewoon door. De zaak is alleen nog onder de rechter. Dat vind ik ingewikkeld. We moeten dan denk ik eerst even afwachten wat daar de uitkomsten van zijn.

De voorzitter:

Dus geen steun. Mevrouw Temmink?

Mevrouw Temmink (SP):

Steun namens de SP.

De heer De Graaf (PVV):

Geen steun.

De heer Raemakers (D66):

Het is een belangrijk onderwerp. Steun.

Mevrouw Sylvana Simons (BIJ1):

Het is een belangrijk onderwerp. Steun. Het gaat ook breder dan deze casus, dus ik denk dat dat argument hier niet opgaat.

Mevrouw Michon-Derkzen (VVD):

Voorzitter. Het is inderdaad onder de rechter; het is dus ingewikkeld om erover te debatteren. Ik zou wel informatie willen vragen, en er uitdrukkelijk ook Buitenlandse Zaken bij willen betrekken. Dan kijken we hoe we er daarna mee verdergaan.

Mevrouw Christine Teunissen (PvdD):

Steun.

Mevrouw Koekkoek (Volt):

Steun.

Mevrouw Den Haan (Fractie Den Haan):

Steun.

De voorzitter:

Er is geen steun van een meerderheid. Er is wel een informatieverzoek; dat zal ik doorgeleiden richting het kabinet.

De heer Van Baarle (DENK):

Ik dank u.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Van Baarle. Ik geef het woord aan de heer Eerdmans van JA21.

De heer Eerdmans (JA21):

Dank, voorzitter. Na de IS-vrouwen melden zich nu ook IS-mannen om terug te keren naar Nederland. Wij vinden dat een uitermate gevaarlijke ontwikkeling. Jihadisten die hier naartoe willen komen, moeten wij hier niet toelaten. Vanwege de dreiging en de actualiteit hiervan, willen we graag op korte termijn een debat met minister Yeşilgöz van Veiligheid en Justitie.

De heer Markuszower (PVV):

Ze is demissionair minister. Maar steun voor het verzoek.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Steun namens BVNL.

Mevrouw Kuik (CDA):

Ik deel de zorgen van de heer Eerdmans. Graag snel een brief. Wat mij betreft kunnen we het dan ook bij het commissiedebat Terrorisme bespreken.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Steun.

De heer Raemakers (D66):

Geen steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Het kan sneller besproken worden door de heer Eerdmans in de commissie, dus geen steun.

Mevrouw Michon-Derkzen (VVD):

Voorzitter. De heer Eerdmans vroeg in de eerste termijn terecht de minister-president om een reactie. Die gaan we van hem dus zo ook al krijgen. Ik kan me voorstellen dat er daarna nog behoefte aan informatie is via een brief. Dat behandelen we dan wat mij betreft in een commissiedebat.

Mevrouw Helder (BBB):

Ja, in het commissiedebat. Dat gaat ook sneller.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Ja, voorzitter. Ik kan me aansluiten bij mevrouw Helder en bij mevrouw Kuik.

Mevrouw Temmink (SP):

Daar kan ik me ook bij aansluiten.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Voorzitter, steun. Ik wil graag van de regering weten wat ze van mening is wat betreft gezinshereniging. Het EVRM heeft in artikel 8 een uitzonderingssituatie staan voor de staatsveiligheid. Dat is een heel belangrijke uitzondering. Die wordt eigenlijk nooit gebruikt, want staatsveiligheid is normaal gesproken best wel hoog. Maar bij IS is dit aan de gang. Ik wil van de regering preciezer vragen of zij, wanneer het gaat om IS-mannen die hier zijn en die actief zijn geweest, of als vrouwen en kinderen hier zijn, vindt dat de staatsveiligheidsuitzondering van toepassing is, waardoor ze geen recht op gezinshereniging hebben. Dat is een buitengewoon belangrijke juridische vraag. Het hoeft niet binnen een week beantwoord te worden; dat kan echt een paar weken duren, maar het moet wel voordat ze hier besluiten over nemen.

De voorzitter:

Er is geen meerderheid voor een apart debat. Er is wel een informatieverzoek; dat zal ik doorgeleiden.

Ik kan me herinneren dat u bij de Algemene Politieke Beschouwingen een vraag heeft gesteld, meneer Eerdmans, en dat de minister-president daar zo nog op terugkomt. Dank u zeer.

Het verzoek van mevrouw Kröger gaan we volgende week behandelen.

Daarmee zijn we aan het einde gekomen van deze regeling van werkzaamheden. Ik schors de vergadering voor vijf minuten en dan gaan we verder met de Algemene Politieke Beschouwingen.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van de Algemene Politieke Beschouwingen, de tweede termijn aan de kant van de Kamer. Ik geef het woord aan de heer Wilders van de PVV.

De heer Wilders (PVV):

Voorzitter, dank u zeer. Ik zou willen beginnen met een woord van dank aan de premier voor de gegeven antwoorden, vooral voor de antwoorden over Pakistan en voor de inspanningen die hij ten aanzien van Pakistan op mijn verzoek gaat doen.

Ik ben wel zeer teleurgesteld over de keuzes van het kabinet op het gebied van zowel asiel als bestaanszekerheid. Wat asiel betreft is het inmiddels toch voor heel Nederland glashelder dat de Tunesiëdeal niet werkt. Een grotere puinhoop kan bijna niet. Lampedusa wordt met 60 bootjes per uur bestookt. Europa zelf is totaal machteloos om daar wat aan te doen en Nederland loopt totaal vol met gelukzoekers. Het enige wat werkt — ik heb er een halve eerste termijn aan besteed en zal het nu kort herhalen — is een nationale aanpak. Je bent dan van niemand afhankelijk: niet van dictators, niet van Eurocommissarissen. Je doet het gewoon zelf. Je sluit je grenzen en je voert een asielstop in. Daarover zal ik zo een motie indienen

Hetzelfde geldt eigenlijk voor de bestaanszekerheid. Het is heel erg teleurstellend wat het kabinet op dit punt doet. Voor het reces, en nadat het kabinet was gevallen, heeft de Kamer het kabinet in een motie van de SP en BBB een opdracht meegegeven. U kon dus doen wat u wilde, maar u deed bijna niets. Een schamele 2 miljard voor de koopkracht van Nederlanders kregen de Kamer en heel Nederland te horen en te zien. Tegelijkertijd gaat er volgend jaar wel 7 miljard extra naar asiel en migratie. In de kas zit er ongeveer 60 à 70 miljard euro voor stikstof en klimaat. Dat zijn onuitlegbare perverse keuzes.

Mijn partij, de PVV, wil het precies andersom doen. Wij willen Nederlanders weer op één zetten. Wij willen geen asielzoekers of links-liberale hobby's. Onze eigen mensen, die wij vertegenwoordigen, die ons hebben gekozen en die nu keihard in de steek worden gelaten, verdienen onze steun. Die zouden wij met veel meer dan die 2 miljard moeten steunen. Hun land is afgebroken. Hun land is volgepropt en hun portemonnee is geplunderd. Dat is totaal onacceptabel. De PVV wil Nederland teruggeven aan de Nederlanders. Ons geld, onze huizen, onze veiligheid, onze zorg, ons onderwijs: vooral en in de eerste plaats weer voor onze eigen mensen. Zo gek is dat toch niet?

Voorzitter. Op 22 november kan Nederland dat verschil maken. Alle Nederlanders die deze debatten hebben gevolgd, kunnen dan het verschil maken. Zij kunnen kiezen of zij doorgaan met de afbraak van alles wat hun dierbaar is of dat ze het gezond verstand laten winnen en Nederlanders weer op één zetten en, samen met de PVV, Nederland weer gaan opbouwen. Mijn partij is daar klaar voor.

Voorzitter. Ik kan dan afsluiten met een aantal moties. Ik heb niet alleen moties van mezelf, maar ik heb ook moties van collega's, van linker- tot rechterzijde van de Kamer, over asiel en koopkracht ondersteund, meegetekend, zoals de motie die mevrouw Hermans dadelijk namens haar partij, de VVD, zal indienen over accijnzen. Ook andere moties heb ik met plezier meegetekend om er in ieder geval voor te zorgen dat we nog een beetje meer kunnen doen dan die 2 miljard van het kabinet.

Voorzitter, dan nu mijn eigen moties.

De heer Wilders (PVV):

Dan de volgende motie.

De heer Wilders (PVV):

Voorzitter, hier hoort een verhaal bij. Wij zijn in beginsel voor het weer terugbrengen van de tandartskosten in het basispakket. Maar omdat de tandarts nu niet is meeverzekerd, is het nu zo dat veel mensen niet naar de tandarts gaan en vaak gewoon hun tanden helemaal kwijtraken. Maar willen ze dan al hun tanden laten trekken, dan moeten ze dat zelf betalen, en geldt er ook nog een eigen bijdrage voor het kunstgebit. Dat is natuurlijk de wereld op zijn kop. Dit kost niet veel geld, iets van 50 miljoen. In de totale begroting is dat relatief verwaarloosbaar. Ik hoop dus dat het kabinet dit, met deze toch redelijk brede ondersteuning, wil steunen.

De heer Wilders (PVV):

Dan, voorzitter, de wat grotere motie. Die van zonet ging over het kunstgebit. Deze gaat over de tandheelkunde in het algemeen.

De heer Wilders (PVV):

Ten slotte het volgende, voorzitter. Ik heb het de minister-president al gevraagd. Ik heb ook zelf geprobeerd om in de camera aan de koning zelf een oproep te doen, in alle beleefdheid maar niet minder dringend, om af te zien van de salarisverhoging van €55.000 die hij krijgt, waardoor hij op een salaris van ruim 1 miljoen euro uitkomt, terwijl heel veel Nederlanders het moeilijk hebben. Ik probeer het ook nog een keer via deze motie.

De heer Wilders (PVV):

Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Hermans (VVD):

Dank u wel, voorzitter. Dank aan het kabinet, en in het bijzonder dank aan de premier voor zijn beantwoording in wat vermoedelijk zijn laatste Algemene Politieke Beschouwingen zijn. Dank ook aan de collega's voor een goed inhoudelijk debat. Daar ben ik blij om, want — ik kan het niet vaak genoeg zeggen — dat is waarom wij hier zitten, wat mensen in het land van ons mogen verwachten: dat we met oplossingen komen voor problemen waar mensen tegen aanlopen. Ik heb veel collega's gehoord die serieuze voorstellen hebben gedaan om het leven van mensen thuis het komende jaar iets betaalbaarder te maken. Bij veel mensen thuis, en als gevolg daarvan ook breed in deze Kamer, leven zorgen over de koopkracht. Mensen vragen zich af of ze hun rekeningen wel kunnen blijven betalen. Die zorgen leven niet alleen bij de laagste inkomens, maar vooral ook bij de middengroepen: mensen met een heel normaal salaris, politieagenten, verplegers, leraren of gewoon mkb'ers, die de vaste lasten zien stijgen.

Voorzitter. Ik ben in mijn eerste termijn ingegaan op de kosten die deze mensen hebben om naar hun werk of familie te gaan en op de stijgende brandstofprijzen. Mijn fractie vindt dat we daar iets aan moeten doen, in elk geval voor komend jaar. Ik merk dat die zorg breed gedeeld wordt in de Kamer en daar ben ik blij om, maar ik heb — dat is denk ik ook heel terecht — ook andere zorgen gehoord. Zo noemde collega Bontenbal de zorgen over de energierekening en zo noemden mevrouw Marijnissen en mevrouw Bikker de zorgen over de kosten van het openbaar vervoer. Die zorgen zijn terecht en worden ook gedeeld door mijn fractie.

Daarom vind ik dat we een aanvullende stap moeten zetten, in het bijzonder voor die groep die niet in aanmerking komt voor toeslagen en tegemoetkomingen, want ik maak me er zorgen over dat we die groep vergeten. Juist ook voor hen wil ik de vaste lasten iets omlaag brengen, zodat dat beklemmende gevoel over de vraag of je de rekeningen aan het eind van de maand nog kunt betalen, wat minder wordt. Ik wil hun tegemoetkomen in de hoge kosten van brandstof en accijnzen, maar ook in de energiebelasting en de kosten van het openbaar vervoer.

Voorzitter. Collega Bikker zal straks een motie indienen over de kosten van het openbaar vervoer en het beperken van de kostenstijging daar. Mijn fractie zal die motie zeker steunen. Ik denk dat dat een belangrijke stap is om mensen te helpen met het betalen van hun rekeningen.

Voorzitter. Zelf verzoek ik het kabinet, samen met een heel aantal collega's, om te zorgen dat de auto ook volgend jaar betaalbaar blijft en om de kostenstijging, die anders op 1 januari voor ons zou staan, in elk geval voor komend jaar te voorkomen.

Daarom dien ik de volgende motie in.

Mevrouw Hermans (VVD):

Er zitten twee elementen in de vraag van de heer Bontenbal. Over de maatvoering ben ik heel duidelijk in de motie, die medeondertekend is door een heel aantal collega's. Het gaat echt over de accijns op benzine en diesel, de indexatie en het terugdraaien van de eerdere korting. Daarop is de inzet zoals die in de motie staat. Voor de dekking geef ik niet voor niets een aantal verschillende opties aan. Ik vind het belangrijk dat daar in aanloop naar de AFB en het maken van het amendement goed naar gekeken wordt. Dat zal wat mij betreft in overleg tussen de financieel woordvoerders op een evenwichtige manier vormgegeven kunnen worden.

Mevrouw Hermans (VVD):

De onderwerpen die de heer Van Baarle noemt, zijn natuurlijk belangrijk. Daar loopt een heleboel op en is een heleboel in gang gezet. Die projecten komen ook niet onder druk te staan. Ik denk dat ook dit element, het maken van het amendement, straks in aanloop naar de AFB op een goede manier kan worden afgestemd tussen de financieel woordvoerders.

Mevrouw Hermans (VVD):

De verdiencapaciteit, het verdienvermogen van Nederland is een heel belangrijk onderwerp, net als de betaalbaarheid, de kosten, de verstapeling van de vaste lasten die we nu zien voor heel veel mensen in Nederland. Als je daar een voorstel voor doet zoals wij doen om de verhoging van de kosten, van de benzineprijzen en de dieselprijzen, niet door te laten gaan, vind ik dat je dat op een nette manier moet dekken en daar geld voor moet vinden. Dan komt er een dilemma — dat ben ik met u eens — want het Groeifonds dient in zichzelf een goed doel. Een alternatief is dat je de lasten verhoogt voor ondernemers. Ik geloof dat er straks nog een voorstel komt van onder anderen u waarin weer een flinke, fikse lastenverzwaring zit voor ondernemers. Dat is een lastenverzwaring op geld dat ondernemers nu hebben, dat ze nu verdienen. Dit geld uit het Groeifonds is nog niet aan hen toegekend; het is nog niet besteed. Als ik dan een keus moet maken, ook al is het een dilemma, maak ik een keus om wat van dat geld te gebruiken om de vaste lasten een beetje naar beneden te brengen voor al die huishoudens, al die mensen in Nederland die de auto elke dag keihard nodig hebben om naar hun werk te gaan of voor hun werk te gebruiken, om kinderen naar school of naar de sportclub te brengen.

Mevrouw Hermans (VVD):

Uit het fonds is inmiddels zo'n 11 miljard besteed voor innovatieve projecten. Mogelijk gaat een deel van het geld dat ik noemde nu ook naar andere opties om deze accijnsverlagingen of het tegengaan van deze kostenverhogingen te betalen. Er gaat dus mogelijk nog een deel uit, maar dan blijft er nog steeds geld beschikbaar. Het voorstel dat u straks gaat doen, gaat een enorme druk leggen op de verdiencapaciteit hier, omdat het een heel groot effect gaat hebben op die bedrijven die hier beursgenoteerd zijn.

Mevrouw Hermans (VVD):

Ik schetste net het dilemma. Als je iets wil doen tegen de stijgende lasten en de oplopende rekeningen, waar mensen en ondernemers in Nederland mee te maken hebben, dan zoek je daar een dekking bij. Iets met iets anders betalen doet altijd ergens pijn. Dan moet je een keuze maken. Ik kan de lasten voor ondernemers structureel verhogen, maar wij maken de keuze om dat niet te doen. Wij kiezen ervoor om geld dat nog niet besteed is, dat nog niet aan projecten is toegekend, hiervoor te gebruiken. Ik vind dit belangrijk voor al die mensen die de rekening zien oplopen als ze vanaf januari bij het benzinestation staan, voor al die mensen en ondernemers die elke dag afhankelijk zijn van de auto of het bestelbusje om hun werk te kunnen doen, om naar het werk te gaan of om de kinderen naar school te brengen; ik val in herhaling. Wij maken nu de keuze om hun beklemmende gevoel aan het eind van de maand iets minder te maken.

Mevrouw Hermans (VVD):

Het Klimaatfonds is hiervan helemaal uitgezonderd. Dat heb ik gisteren ook al gezegd in antwoord op een van de interrupties, namelijk dat dat niet het fonds is waarnaar wij kijken om het terugdraaien van deze kostenverhoging te financieren. Wat ik net in reactie op de heer Van Baarle zei, zeg ik nu ook tegen de heer Paternotte: als wij in aanloop naar de Algemene Financiële Beschouwingen of het Belastingplan het amendement gaan maken dat dit moet regelen, dan vind ik dat we met elkaar goed moeten bekijken hoe we ervoor zorgen dat we er geen lopende projecten mee schaden, zoals een belangrijk onderwerp als het bestrijden van discriminatie. De heer Van Baarle noemde ook kansengelijkheid en u noemt dat onderwerp ook. Dat is ook helemaal niet de bedoeling.

Voorzitter. Ik heb gisteren hier in de Kamer meer voorstellen gehoord die ik best interessant en ook noodzakelijk vind, maar mijn fractie vindt dat de rekening daarvan niet moet worden doorgeschoven naar ondernemers of andere middengroepen. Als dat er onderdeel van is, zal mijn fractie die voorstellen niet steunen.

Voorzitter. Over migratie is gisteren veel gezegd. Het is een onderwerp waarvan wij gezegd hebben: dat kan niet wachten tot 22 november; waar het kabinet kan doorgaan, moet dat doorgaan. Daarom de volgende motie.

Mevrouw Hermans (VVD):

Ik heb gisteren over dit onderwerp gezegd — collega Omtzigt heeft daar ook opmerkingen over gemaakt — dat er elementen in zitten waar we niet mee kunnen wachten. Op het punt van asielmigratie heb ik een aantal Europese elementen en bewust geen nationaal beleid genoemd, want daar is het inderdaad misgegaan. Op het punt van studiemigratie heb ik gekeken naar wat er nu al in het wetsvoorstel van het kabinet zit. Op het punt van arbeidsmigratie heb ik naar elementen gekeken die ook in de brief van het demissionaire kabinet stonden die naar de Kamer is gestuurd.

Voorzitter. Ik hoop dat er snel na de verkiezingen een nieuw kabinet zit, zodat we snel aan de slag kunnen met de fundamentele vraagstukken om ervoor te zorgen dat het leven betaalbaar blijft voor de laagste inkomens, maar zeker ook voor werkenden en middengroepen. Ik hoop dat het nieuwe kabinet die opdracht met beide handen aanpakt en met oplossingen komt. Mijn partij zal zich daar in elk geval maximaal voor inzetten.

Dank u wel.

Mevrouw Marijnissen (SP):

Dank, voorzitter. De kosten voor mensen moeten omlaag. Daarom zijn wij heel blij dat het gelukt is om met verschillende partijen hier meerderheden te vinden om dat in ieder geval op het gebied van vervoer te doen. We vinden dat vervoer betaalbaar moet zijn. Dat geldt zowel voor de auto als voor het openbaar vervoer. Wel heb ik met verbazing naar sommige discussies daarover geluisterd, alsof daartussen een tegenstelling zou zijn, terwijl naar ons idee de praktijk voor heel veel mensen toch is dat ze de auto nodig hebben om naar het werk te gaan of om familie en vrienden te bezoeken óf dat ze afhankelijk zijn van het openbaar vervoer. Op beide plekken zie je gewoon dat de kosten onwijs toenemen of dreigen toe te nemen. Daarom is het mooi dat het gelukt is om een meerderheid in deze Kamer te krijgen om de accijnsverhoging op brandstof alsook de prijsstijging in het openbaar vervoer in ieder geval te schrappen.

Voorzitter. Dan de energierekening. Ook daar lukte het om een meerderheid te vinden om toch te kijken of we die energierekening voor mensen nog verder omlaag kunnen brengen. Want dat is hartstikke hard nodig. Ook in de discussie rondom de belasting op gas geldt: het is nu absoluut niet voor iedereen weggelegd om een warmtepomp te hebben of om op een andere manier daarnaar te kijken. Het is hartstikke mooi als we daar in de toekomst naartoe kunnen gaan, maar dit is de realiteit van de mensen van vandaag de dag. Mensen kunnen hun energierekening niet meer betalen, dus is het mooi dat we daar iets aan kunnen doen.

Voorzitter. Dan de zorg. Ik heb een belangrijke motie over ziekenhuizen, die nu op veel plekken gesloten worden of waarvan onderdelen gesloten dreigen te worden. Zaterdag is er weer een grote actie in Heerlen, waar dat ook speelt. Daarom de volgende motie.

Mevrouw Marijnissen (SP):

Voorzitter. De bezuinigingen op de ouderenzorg zijn deels van tafel, maar deels ook niet. Het andere deel moet ook van tafel wat de SP betreft, want de tekorten zijn nu al enorm. Daarom de volgende motie.

Mevrouw Marijnissen (SP):

En we vinden dat er niet bezuinigd maar juist geïnvesteerd moet worden in onze ouderenzorg. Daarom nog een motie.

Mevrouw Marijnissen (SP):

De private equity heeft wat ons betreft niets te zoeken in de zorg. Daarom komen wij tot de volgende motie.

Mevrouw Marijnissen (SP):

Voorzitter. Ik heb een pleidooi gehouden om wat te doen voor de kinderen die helaas nog steeds in armoede leven. Ons voorstel is dat wij een deel van de riante salarissen die wij als Tweede Kamerleden hebben, inleveren, zodat wij voor deze kinderen iets moois kunnen doen. Daarom komen wij tot de volgende motie.

Mevrouw Marijnissen (SP):

Voorzitter. Tot slot heb ik een motie over het toeslagenschandaal, omdat dat voor veel te veel mensen nog steeds niet is opgelost. Ondertussen zien we de berichten toenemen over de kosten die het met zich meebrengt om dat uit te voeren. Ondertussen verdwalen mensen in allerlei nieuwe regelingen die worden aangekondigd. Mensen wachten nog steeds op rechtvaardigheid, om hun leven weer terug te krijgen of weer op te kunnen gaan bouwen. Daarom de volgende motie.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter. Veel dank aan u en aan de leden van het kabinet. Het is de bedoeling dat er volgend jaar een nieuwe kabinetsploeg zit, maar dat is natuurlijk nog even afwachten. Mocht dat niet het geval zijn, dan hoop ik dat ze met hetzelfde enthousiasme volgend jaar wederom in vak-K zullen plaatsnemen. Maar laten we er met elkaar voor zorgen dat dat niet nodig is. Ook dank aan alle collega's, in het bijzonder aan de collega's voor wie het de laatste keer is. Fijn dat we dit debat op de inhoud hebben gevoerd.

In het bijzonder noem ik nog even onze nestor, Kees van der Staaij, die na ontvangst van het zilveren koetsje op 5 december van dit jaar, de dag dat Sinterklaas pakjesavond viert, afscheid zal gaan nemen van deze Kamer. Meneer Van der Staaij, het motto van mijn fractie is eigenlijk wat de apostel Paulus aan de gemeente in Thessaloniki schreef: onderzoekt alle dingen en behoudt het goede. Dat wens ik u ook voor uw verdere leven toe.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter. Ik wil de minister-president danken voor zijn woorden over Oekraïne. Die waren belangrijk, zeker in het licht van het nieuws dat we deze week zagen over wat sommigen hebben geduid als een eerste barst in de democratische coalitie voor steun aan Oekraïne. Het is heel erg belangrijk dat hij heeft uitgesproken dat wij die steun blijven leveren. Het is belangrijk dat het signaal naar Oekraïne zal zijn dat het brede draagvlak hier in deze Kamer betekent dat het de komende jaren voortduurt, dat daar geen zorgen over hoeven te zijn en dat Oekraïne daarop kan gaan plannen.

Voorzitter. Daarnaast stonden deze Algemene Beschouwingen in het teken van gesprekken over koopkracht en bestaanszekerheid. Ze stonden in het teken van bestaanszekerheid van mensen van wie we moeten voorkomen dat ze in armoede leven en die we de kansen moeten geven om eruit te komen. Maar de Algemene Beschouwingen stonden ook in het teken van bestaanszekerheid van de middeninkomens. Het is niet voor niets dat de Sociaal-Economische Raad zei dat juist die aandacht voor de middeninkomens zo belangrijk is, omdat ze net niet binnen alle regelingen vallen. De heer Omtzigt gaf daar een goed voorbeeld van. Zij dreigen juist af te glijden naar armoede. Het is dus belangrijk om ook iets voor de middeninkomens te doen. Wat we eigenlijk zagen, was dat er een paar grote plannen lagen, onder andere van PvdA, GroenLinks en ChristenUnie en van onze partij. De eerste drie willen iets doen voor de lage inkomens, door verhoging van het minimumloon. Wij willen iets doen voor de koopkracht van de middeninkomens door te investeren in een hogere kinderopvangtoeslag en door ervoor te zorgen dat mensen meer geld overhouden van de uren die zij werken ten opzichte van de belasting die zij betalen.

Vervolgens dreigden die beide pakketten geen meerderheid te kunnen halen omdat er net verschillende coalities zouden zijn. Daardoor dreigde het in het water te vallen. Daarom zijn we toch het gesprek aangegaan met de Partij van de Arbeid en GroenLinks. Dat heeft de afgelopen uren tot heel veel gesprekken geleid met heel veel partijen van links tot rechts. Maar daar is wel iets moois uit gekomen.

We hebben een pakket kunnen maken dat ertoe leidt dat we én zorgen voor een hoger minimumloon én kunnen investeren in de koopkracht van middeninkomens. Dat is mooi. Dat betekent dat we een flinke stap gaan zetten in het minimumloon. Dat werkt natuurlijk ook door in de AOW en in andere uitkeringen. Het minimumloon gaat richting de €14 en zou met ongeveer 1,7% verhoogd kunnen worden.

Daarnaast is het belangrijk dat we de kinderopvangtoeslag beter gaan vergoeden. Dat is heel erg belangrijk voor mensen met een middeninkomen, of die nu als leraar of verpleegkundige of in een andere functie werken, die ook nog kinderen op de kinderopvang hebben tegen hele hoge kosten. We vergoeden die nu namelijk niet voor de uurprijs die bijna alle kinderopvanginstellingen in Nederland vragen. Dat gat gaat gedicht worden. Dat kost zo'n 425 miljoen euro, maar dat betekent een enorm verschil voor mensen met kinderen op de kinderopvang of de bso.

Daarnaast willen we het afbouwpunt van het kindgebonden budget verder optrekken. De heer Omtzigt maakte daar een zeer terecht punt over. In het voorstel van het kabinet wordt het afbouwpunt verlaagd. Dat is heel effectief om iets aan de armoede te doen, maar dat betekent ook dat dit voor veel middeninkomens betekent dat extra uren werken relatief weinig oplevert. Daar willen we ook wat aan gaan doen.

Dat heeft gesprekken gevraagd met heel veel verschillende partijen. De steun hiervoor loopt dan ook van PvdA, GroenLinks, ChristenUnie, Partij voor de Dieren, DENK, BIJ1, mevrouw Gündoğan, de PVV — de heer Wilders zei het al — GOUD en Volt. En dat is mooi, voorzitter. Dit voorstel en andere voorstellen laten namelijk iets zien. Ik doel dan bijvoorbeeld op het voorstel van het CDA om vanuit de vliegbelasting iets te doen voor mensen en hun energierekening. Hetzelfde geldt voor het voorstel van de VVD, ook al steun ik dat niet. Anne Vondeling schreef in 1976 een beroemd boek: Tweede Kamer: lam of leeuw? Vandaag kunnen we met elkaar zien dat de Tweede Kamer zich opstelt als een echte Hollandse leeuw.

Voorzitter. Wij hebben naast dit pakket ook nog twee andere voorstellen. Het eerste voorstel gaat over een diplomatieke kopgroep om ervoor te zorgen dat de fossiele subsidies, die internationaal bestaan, ook internationaal worden afgebouwd. Dat is ook voor onze eigen concurrentiepositie goed, want dat betekent dat het speelveld gelijker wordt. Die motie wil ik graag indienen.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter. Daarnaast zal de heer Klaver zo meteen mede namens ons een voorstel indienen voor een afbouwpad voor fossiele subsidies.

De heer Klaver zal ook nog de motie indienen die ik net al toelichtte, waar ook nog een amendement voor zal komen, namelijk voor dat koopkrachtpakket voor de lagere inkomens en middeninkomens.

Daarnaast dienen wij zelf nog een amendement in dat ertoe strekt dat we in de vierde en vijfde schijf van de energiebelasting de tarieven wat verhogen om in de eerste schijf wat terug te geven aan huishoudens. Dat doet iets aan de degressiviteit in de energiebelasting. Dat is dus ook een stuk afbouw van de fossiele subsidies.

Voorzitter. Volgens mij hebben we hiermee veel aanknopingspunten om met elkaar gezamenlijk een mooi pakket samen te stellen, waarmee we echt iets doen voor Nederland.

Voorzitter. Daarmee zijn we er natuurlijk niet. De Tweede Kamer heeft net besloten een aantal begrotingen nog te gaan behandelen. Er liggen heel grote problemen. Het kabinet is gevallen, maar dat heeft geen oplossing gegeven voor de stikstofcrisis. Dat heeft nog geen oplossing gegeven voor de klimaatcrisis. Het geeft geen zekerheid voor de lange termijn over de koopkracht van Nederland en de aantrekkingskracht van Nederland voor investeringen. En het heeft natuurlijk ook niet geleid tot grip op migratie. Dus het werk moet door en D66 wil vooruit.

De heer Klaver (GroenLinks):

Dank u wel, voorzitter. Ik dank de collega's voor het debat en de minister-president voor de beantwoording van alle gestelde vragen. Hij kan het dus wel: kort en bondig. Zo snel was het dat we er qua tijdschema goed voor staan.

Voorzitter. Ik ben onwijs blij met de wijze waarop we het debat deze dagen met elkaar hebben gevoerd. Ik begon mijn bijdrage met: het kon niet, totdat we het deden. De druk lag volledig bij de Tweede Kamer. Het kabinet is demissionair. Ze hebben gedaan wat ze konden binnen de ruimte die er is. Maar dat was niet voldoende. Het was echt aan deze Kamer om ervoor te zorgen dat we de extra stappen zouden zetten die nodig zijn. Dat was niet gemakkelijk, want we kwamen vanuit allerlei verschillende vertrekpunten. De ChristenUnie en wijzelf deden voorstellen om het openbaar vervoer betaalbaar te houden en het minimumloon te verhogen, wat vooral ten goede komt aan mensen met de kleinste beurs. D66 vroeg aandacht voor de middeninkomens. De heer Omtzigt verwees naar de marginale druk bij de middengroepen, die er wel heel erg op achteruitgaan. We hebben geprobeerd om dat allemaal bij elkaar te brengen hier, niet om ervoor te zorgen dat de een meer gelijk krijgt dan de ander, maar om te komen tot een pakket dat niet een politiek compromis ergens in het midden is maar dat gewoon het beste is voor de mensen in Nederland, dat helpt om de mensen er komend jaar allemaal op vooruit te laten gaan. Ik ben er heel erg trots op dat dat ons met elkaar en met al die anderen hier in het parlement is gelukt. Daarover wil ik de volgende motie indienen.

De heer Klaver (GroenLinks):

Voorzitter. Het is een omvangrijk pakket. Je ziet niet vaak dat het echt zo uit de Kamer komt, en dat het niet meer gaat over coalitie of oppositie, maar dat het echt gaat over de opvattingen van politieke partijen. Ik heb er echt van genoten hoe er hier in de Kamer met elkaar werd gesproken; misschien was het soms voor de voorzitter wat onrustig. Volgens mij was het heel inzichtelijk dat er hier veel strijd werd geleverd, vanachter de interruptiemicrofoon en vanaf het spreekgestoelte. Er was ook te zien dat al die partijen probeerden tot elkaar te komen. Dit is politiek op z'n best. Ik kijk ernaar uit om dat nog veel vaker te doen hier in het parlement.

Voorzitter. Er zijn nog twee andere zaken waar ik aandacht aan wil besteden. De eerste betreft de fossiele subsidies.

De heer Klaver (GroenLinks):

Ik wil 'm nog een keer voorlezen.

De heer Klaver (GroenLinks):

Ik weet niet of die dan dubbel telt?

De heer Klaver (GroenLinks):

Allereerst, de heer Omtzigt zei al dat we hierover gesproken hebben. Dit is niet iets wat we "in een uurtje" doen. Zulke Algemene Politieke Beschouwingen bereid je weken voor. Je kijkt dan welke maatregelen hierbij zouden passen. Neem bijvoorbeeld het punt van de inkoop van eigen aandelen. Dat is een wens die wij, maar ook vele partijen al veel langer hebben. Dat risico heb je dus gewogen. Ja, bij al dit soort zaken is er een gedragseffect. Er is een kans dat bedrijven weggaan; daar dreigen ze ook heel vaak mee. Hetzelfde zou je kunnen zeggen over de bankenbelasting.

Uiteindelijk moet er hier in de Tweede Kamer een keuze gemaakt worden, iedere keer als wij stemmen. Er zitten risico's aan vast. Ben je bereid om dat risico te nemen, of niet? Wij zijn bereid om dat risico te nemen omdat we vinden dat de inkoop van eigen aandelen nu op een verkeerde manier wordt gebruikt: het is vooral een manier om aandeelhouders te spekken. Daar hebben we met elkaar altijd kritiek op, omdat we het geld veel beter kunnen gebruiken om mensen te helpen. Dat is mijn antwoord op die vraag. Dat geldt eigenlijk ook voor alle andere zaken. Ik vind het belangrijk om aan te geven dat hier niet even "in een uurtje" iets gebeurt. Hier wordt langer over nagedacht. Je kan met elkaar over dit soort zaken van mening verschillen. Er moeten ook nog zaken verder worden uitgewerkt in amendementen, waarbij we nog over de precieze maatvoering komen te spreken, zodat we echt zorgen dat we eventuele foutjes er nog uit halen. Dan duurt het ook nog een tijd voordat we over die amendementen gaan stemmen. Ik ben er dus van overtuigd dat er een heel gebalanceerd pakket ligt. We zorgen ervoor dat er in de uitvoering daarvan niks misgaat.

De heer Klaver (GroenLinks):

Zullen we ze allemaal opnoemen? Nee, ik begrijp de vraag heel goed, maar toch even het volgende. Ik heb echt het gevoel dat de Tweede Kamer soms niet durft door te pakken of de echte richting aan te geven. Dit is niet iets wat we zelf hebben bedacht. Dit komt allemaal uit adviezen. We hebben namelijk gevraagd wat we zouden kunnen doen om belastingontwijking te stoppen. Dit is een maatregel daarvan. De reden waarom ik denk dat bedrijven toch in Nederland blijven en waarom ik het vestigingsklimaat in Nederland net iets anders weeg, is dat belastingen maar één deel zijn van het geheel waar bedrijven naar kijken. Ze kijken ook naar het aanbod van goed geschoold personeel, naar het culturele aanbod voor de mensen die hier wonen, naar de onderzoeksfaciliteiten en de infrastructuur. Ze vragen zich ook af of het land veilig is en of de overheid betrouwbaar is. Als er bijvoorbeeld een fonds wordt opgericht om investeringen in innovatie mogelijk te maken, dan moet daar niet ieder jaar zomaar weer geld uit worden gehaald. Dat zijn allemaal elementen die maken dat je een goed of een slecht vestigingsklimaat hebt. Je ziet dat er in dit parlement andere keuzes worden gemaakt. Als het gaat over belastingen, durven wij echt wel iets steviger in te grijpen. Maar als we eenmaal afspraken met bedrijven hebben gemaakt, of die nou gaan over het klimaat of het Groeifonds, dan moeten we ons daaraan houden. De VVD maakt daar bijvoorbeeld weer net een andere weging in.

De heer Klaver (GroenLinks):

Dit is een interessant debat, voorzitter.

De heer Klaver (GroenLinks):

Het is 16.00 uur.

De heer Klaver (GroenLinks):

Mijn antwoord was wat langer, maar het komt erop neer dat de hoeveelheid belasting die ze in dit land betalen voor bedrijven niet de enige afweging is. Als dat punt voor een bedrijf heel erg belangrijk is, zou het kunnen dat het daarin een andere afweging maakt. Maar de meeste goede bedrijven die ik ken, zitten hier echt niet alleen vanwege het belastingklimaat, maar vooral ook vanwege al die andere zaken die zo van belang zijn, bijvoorbeeld de keten van toeleveranciers. Als je die hier in Nederland heel goed op orde hebt, je zekerheid hebt over allerlei leveringstermijnen en je goed samenwerkt, dan is het echt niet interessant om je bedrijf te verplaatsen.

De heer Klaver (GroenLinks):

Weet u het zeker?

De heer Klaver (GroenLinks):

Ja, u wel. Dank.

We hebben het ook veel gehad over fossiele subsidies. Ook hier gaat het wat mij betreft om een betrouwbare overheid. Ik zie dat de heer Omtzigt nog even een grafiekje tekent voor de minister van Economische Zaken. Er is veel gezegd over de fossiele subsidies. Wij zijn van mening dat je die moet afbouwen, maar wel op een wijze die verantwoord en voor iedereen navolgbaar is, en waarbij geen jojobeleid wordt gevoerd. Daarom vinden wij het belangrijk dat er een afbouwpad wordt gemaakt en wordt vastgelegd in de wet. Wat ons betreft wordt daarvoor de Klimaatwet aangepast. Daarom hebben we de volgende motie.

De heer Klaver (GroenLinks):

Goed geregeld. Natuurlijk, direct.

De heer Klaver (GroenLinks):

De sfeer van samenwerking wordt tot op het allerlaatste moment voortgezet.

Tot slot heb ik nog één motie, die gaat over Chemours. Het is hier heel veel gegaan over bestaanszekerheid. In mijn bijdrage heb ik het gehad over een staat die moet beschermen, tegen de onzekerheden die er in het leven zijn, maar vooral ook als de veiligheid en gezondheid van mensen in het geding is. Als ik de verhalen over Chemours lees, moet ik altijd denken aan de film Dark Waters. Ik weet niet of u die weleens heeft gezien, maar ga hem kijken. Wat je daar ziet, is echt verschrikkelijk. Als overheid hebben wij mensen gewoon te beschermen als grote bedrijven de gezondheid van mensen niet serieus nemen en mensen ziek worden. Daarom de volgende motie.

De heer Klaver (GroenLinks):

U bedankt!

De heer Bontenbal (CDA):

Dank, voorzitter. Dank aan de premier voor zijn antwoorden in eerste termijn, en ook dank aan alle collega's voor het goede, inhoudelijke debat. Als CDA gingen we de zomer in met drie verwachtingen voor deze Miljoenennota, die onder andere zijn bekrachtigd door diverse moties van mijn collega Slootweg. Eén. Doen we in de begroting voldoende voor gezinnen? Twee. Doen we genoeg voor een rechtvaardig klimaatbeleid, op onze lijn van groene industriepolitiek? Drie. Laten we echt zien dat we de koers verleggen op het punt van regionale ongelijkheid?

Ik begin met de gezinnen. Het is goed dat het kabinet in de Miljoenennota over de hele linie koopkrachtverbetering realiseert, maar zeker wat we voor gezinnen doen, is voor ons belangrijk. Zij gaan er gemiddeld 2,4% op vooruit. In ons verkiezingsprogramma gaan wij verder. Dat gaan we de komende weken ook aan de kiezer uitleggen.

Twee. Doen we genoeg voor het klimaat en klimaatrechtvaardigheid? Vanuit klimaatrechtvaardigheid is de energiebelasting voor huishoudens hoog in vergelijking tot de milieuschade die dit verbruik veroorzaakt. Voor vliegen is dat precies andersom, en dan vooral voor overstappers. De hubfunctie van Schiphol is voor ons belangrijk, voor de bereikbaarheid van ons land, maar het is moeilijk uit te leggen dat mensen die ons land alleen aandoen om meteen weer door te vliegen hiervoor geen vliegbelasting betalen. De mensen thuis betalen die wel gewoon als zij vliegen. Daarom zal ik daar zo ook een motie over indienen. In de begrotingsbehandelingen gaan we daarmee verder.

Dan de regio. Nederland is te klein voor grote verschillen, zeiden we bij de presentatie van ons rapport Voor Heel Nederland. Dat geldt zeer zeker ook voor de bereikbaarheid in de regio, en voor het risico op vervoersarmoede bij verdere verschraling van het stad- en streekvervoer. In ons programma pleiten we voor een heus offensief, met concrete projecten als de Lelylijn, de Maaslijn en de verbinding Zwolle-Munster. Wij zijn tegen rekeningrijden op het platteland en voor bereikbaarheidsnormen van belangrijke voorzieningen, zoals ziekenhuizen of scholen. Ook die plannen leggen we de komende weken aan de kiezer voor. Voor nu is het onze eerste prioriteit om te voorkomen dat buslijnen vervallen door het wegvallen van de beschikbaarheids- en de transitievergoeding. Er zijn wat plannen van andere collega's. Die zullen ze straks presenteren. Ik zie daar in de zaal al een papiertje omhooggaan. Wij staan daar als medeondertekenaar onder. Het is mooi dat we dat vanuit de Kamer zo kunnen regelen.

Dan de auto. Als je in de nachtdienst werkt of geen ov als alternatief hebt, is de stijging van de accijns op benzine heftig. Zeker in de grensregio raakt een verschil van meer dan 30 cent op benzine direct aan de inkomsten van de pomphouders en de middenstand. Wie over de grens tankt, doet dat geregeld in combinatie met het doen van de boodschappen. Een voorstel met een deugdelijke dekking om dit prijsverschil te dempen of op te heffen, zullen wij dan ook met belangstelling bekijken. Er ligt een voorstel, dus zoals ik al zei: daar gaan we goed over nadenken.

Dan heb ik drie moties. De eerste gaat over de belasting op vliegen.

De heer Bontenbal (CDA):

Dan een motie over het Didam-arrest. Ik kon het toch niet laten.

De heer Bontenbal (CDA):

Dan heb ik nog een motie samen met collega Marijnissen over winstdeling.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter, tot slot. In mijn inbreng heb ik iets gezegd over Nederlanders die elke dag hun bed uit komen om het goede te doen. Ik weet dat het overgrote deel van de ambtenaren dat ook doet. Zij hebben met elkaar heel hard gewerkt aan de Miljoenennota en ook aan de voorbereiding van het debat. Ik zou dus ook alle ambtenaren in Nederland die zo hard gewerkt hebben om dit debat mogelijk te maken en alle begrotingen in elkaar te zetten bij dezen heel erg willen bedanken.

De heer Bontenbal (CDA):

Ik heb mij in dezen gebaseerd op een rapport van CE Delft daarover. Ik heb het hier ook bij me. Zij schrijven: op het totaalaantal passagiers op de Nederlandse luchthavens zijn de effecten duidelijk kleiner, namelijk tussen de 3% en 7% voor het lage tarief en 9% en 13% bij het hoge tarief. Dat gaat over het totaal. Er is in Nederland ook afgesproken om het totale plafond naar beneden te brengen. Dus dit is in die zin daar een fiscale maatregel voor om het naar dat aantal te krijgen. Ik zeg er ook bij: ik zit er niet keihard aan vast. Mijn voorkeur heeft nog altijd de Europese route. Dus als we dit Europees beter kunnen regelen, dan zal het klimaateffect ook groter zijn. Dus mijn voorkeur ligt altijd bij een Europese route, maar ik zeg ook, waar we er al heel lang over hebben gesproken, dat ik het ook goed vind als Nederland hier flink druk op gaat zetten. Ik weet ook dat op het moment dat ik deze dekking niet heb, ik op zoek zal moeten naar een andere dekking. De pointe van mijn motie is vooral om de energiebelasting voor huishoudens naar beneden te krijgen. Dus er zit bij mij ook wel ruimte om die motie qua dekking nog anders in te vullen.

De heer Bontenbal (CDA):

Dat laatste is natuurlijk wel weer ingewikkeld. U zei het net zelf ook al: je vraagt verschillende experts en je zult ook verschillende impactanalyses krijgen. CE Delft heeft er natuurlijk naar gekeken en komt uit op deze impact. Daaraan wil ik ook nog wel toevoegen — we hebben hier veel debatten over stikstof en allerlei andere luchtverontreinigende stoffen — dat in datzelfde onderzoek staat dat dat soort emissies met 6% tot 11% dalen en dat de geluidsbelasting een stuk lager wordt. Er zitten dus meer effecten aan dan alleen die op klimaat. Dat is voor mij een reden om hier goed naar te kijken. Maar zoals ik net gezegd heb, zal het altijd mijn voorkeur hebben om dat via de Europese route samen met andere lidstaten te doen. Maar dan wil ik wel het perspectief hebben dat dit snel gaat gebeuren en dat we dit niet weer in de tijd zetten de komende vijf jaar.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter, dank u wel. Deze Algemene Beschouwingen gaan als een trein. Dank voor de beantwoording. Wij zien eerlijk gezegd wel dat we een hele ervaren minister-president hebben, die vandaag toch wel de 130 aan heeft getikt in de snelheid van beantwoorden. Ook complimenten voor alles wat het kabinet hier heeft neergelegd, juist ook demissionair, en voor alle mensen die daar hard aan hebben meegewerkt. Dus dank aan u allen.

Voorzitter. Ik zei het al in mijn eerste termijn: het is nu tijd om werk te maken van echte oplossingen voor echte problemen voor herstel van de samenleving, om er voor elkaar te zijn. Dat is de inzet van de ChristenUnie, omdat wij geloven. Wij geloven in de samenleving en daarom willen wij bouwen aan zorgzame gemeenschappen, rust bieden in het huishoudboekje en elk leven op aarde bewonderen en daarnaar handelen.

Voorzitter. Dat is ook de reden waarom ik een aantal voorstellen heb neergelegd, allereerst over het bouwen aan gemeenschappen. Juist daarom vindt de ChristenUnie dat openbaar vervoer zo belangrijk. Het is namelijk een levensader tussen stad en dorp. Daarom hebben we samen met GroenLinks en PvdA een amendement ingediend. Voor de zomer verzocht de Kamer het kabinet al met een motie om alles op alles te zetten om het huidige openbaar vervoer niet verder te verschralen. Met het amendement dat is ingediend, maken we ook het geld dat daarvoor nodig is beschikbaar, want het treinkaartje moet betaalbaar zijn.

Voorzitter. Wij koesteren onze familiebedrijven en willen die beschermen tegen sprinkhaankapitalisme. Daar heb ik zo meteen ook een motie over, omdat ik het zo belangrijk vind dat we die Rijnlandse economie behouden. Ik had een debat met de minister-president over de kinderopvang. Ik vind het niet nodig dat er winst wordt gemaakt aan het opvangen van onze baby's en peuters. Daardoor wordt het eigenlijk alleen maar ingewikkelder om de kinderopvang goed te organiseren. Datzelfde geldt voor de huisartsen. Op dat punt heb ik een motie meegetekend met mevrouw Marijnissen. Die heeft u al gezien, voorzitter.

Het tweede thema voor de ChristenUnie is rust in het huishoudboekje, want financiële stress zet gezond samenleven onder druk. Nog tijdens dit debat kreeg ik een berichtje van een mevrouw die zegt: "Ik werk als schoonmaakster. Ik heb een jongen van 17 jaar en een jongen van 19 jaar. Straks, als de jongste 18 jaar wordt, valt ook nog het kindgebonden budget weg. Dat maakt zo veel uit voor mij. Dat is net dat kleine beetje extra." Dat zet er maar weer eens een streep onder: een werknemer is zijn loon waard en als je werkt, moet je daarvan rond kunnen komen. Om een eerste stap te zetten in het minimumloon ben ik daarom graag opgetrokken met GroenLinks en PvdA, en vervolgens met alle partijen die zich daarbij hebben aangesloten. Ik kijk naar meneer Paternotte, maar de lijst van indieners is veel langer geworden. Daar ben ik blij mee, want wat is het goed dat we ook echt werk maken van het minimumloon.

Voorzitter. Dat geldt ook voor de energiebelasting, want voor heel veel huishoudens is die prijsstijging huizenhoog. Dan maak je je zorgen. Dat is de reden waarom ik ook met plezier heb meegetekend met de motie van collega Bontenbal, die gebruikmaakt van het schijfje dat collega Grinwis eerder al introduceerde om die huishoudens lager te belasten.

Voorzitter. Dan is het ook belangrijk dat we daarbij met elkaar het leven op aarde blijven bewonderen en koesteren. Want ja, we hebben te lang te veel op de pof geleefd. Bij bijvoorbeeld het vliegen zien we dat er zó veel voordelen zijn voor de vliegtuigindustrie. En voor wie zijn de nadelen? Die zijn voor de natuur. Die zijn voor de omwonenden. Ik vind het juist daarom goed dat ook hierbij de vervuilers gaan betalen. Dat is een tweede reden waarom de ChristenUnie zal meewerken aan een vliegbelasting.

Rust in het huishoudboekje betekent ook dat je, als je met de auto ergens naartoe gaat — in heel veel gebieden is dat gewoon de manier van vervoer — dat ook kunt betalen. De ChristenUnie is een groene partij, maar ook een partij die beseft dat je op heel veel plekken gewoon die auto soms wel nodig hebt. Daarom heb ik met mevrouw Hermans meegetekend om de accijnzen omlaag te brengen.

Voorzitter. Ik was blij met de stevige woorden van het kabinet over de agressie van Azerbeidzjan in Nagorno-Karabach. Maar laat het niet bij woorden blijven, is mijn oproep. Daarom heb ik een derde motie voor het kabinet.

Ik zal ze voorlezen. Allereerst de motie over het openbaar vervoer.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter. De tweede motie gaat over private equity.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Ik zal snel de laatste voorlezen, voorzitter. Die gaat over Nagorno-Karabach.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Dank u wel, voorzitter.

De heer Baudet (FVD):

Dank u wel. Iedere tijd wordt gekenmerkt door bepaalde vaststaande waarheden die door de meeste mensen die de heersende klasse vormen, worden onderschreven. Dat hebben we door de hele geschiedenis heen gezien, bijvoorbeeld in de muziek, waar de premier en ik beiden een bijzondere interesse in hebben. Er is dan een bepaalde manier van muziek maken die iedereen de juiste manier vindt. Op een gegeven moment heb je vernieuwers. Die worden eerst een beetje gek aangekeken en dan worden ze buitengesloten totdat op een gegeven moment de cultuur, de norm, verandert en dát de dominante manier van schilderen of muziek maken wordt.

Ook in de politiek is dat door de hele geschiedenis heen het geval geweest. Tot 1989 bijvoorbeeld was het in de toenmalige communistische landen in Oost-Europa volstrekt gemeengoed om de communistische principes aan te hangen rondom de economie, de samenleving, het gezin. Ze hadden betrekking op alle facetten van het leven. Je had ook verschillende politieke partijen in die landen, maar die onderschreven in principe allemaal dezelfde aannames. De journalisten onderschreven die aannames. De academische wereld onderschreef die aannames. Je had ook toen mensen die iets heel anders wilden en fundamenteel anders naar de samenleving keken. Zij werden dissidenten. Ze werden weggezet. Soms werden ze politiek vervolgd. En op een gegeven moment, vrij onverwachts, veranderde dat, in 1989, in 1990. De dissidenten uit de tijd daarvoor werden opeens de leidende stemmen en gingen de nieuwe samenleving vormgeven. Ze gingen vernieuwingen daadwerkelijk doorvoeren. Dat had niemand zien aankomen. Václav Havel bijvoorbeeld in toenmalig Tsjechoslowakije, maar ook anderen in andere landen.

Ik voel mij verwant aan al die vernieuwers en al die mensen die we hebben gezien in de geschiedenis die fundamenteel anders aankeken tegen een bepaalde politieke of anderszins gevestigde orde en die lange tijd niet begrepen werden en weggezet werden. Maar ik geloof dat over niet al te lange tijd mijn gelijk, het gelijk van Forum voor Democratie, over al die grote onderwerpen waar hier fundamenteel anders over wordt gedacht, zal worden bevestigd. Niet alleen over de situatie in Oekraïne, maar ook over de absurde klimaatplannen, de stikstofplannen, de immigratieplannen die ons onze welvaart kosten en onze hele samenleving ontwrichten, over de esthetiek, over de euromunt, over digitaal geld, over al die zaken. Ik geloof dat dit spoedig zal veranderen. Ik geloof dat het paradigma zal veranderen en dat wij dan degenen zullen zijn die een nieuwe orde moeten gaan helpen bouwen, omdat de oude regels, de oude visie, volledig zullen hebben afgedaan. Ik hoop dat we daar vanaf 22 november een begin mee kunnen maken.

Ik heb enkele moties. Ze gaan niet over deze fundamentele punten, want ik weet dat ik daar toch geen meerderheid voor krijg. Jullie geloven nog steeds in de man made global warminghypothese. Jullie geloven in de massale immigratie en de demografische transitie. Dat heeft kennelijk meer tijd nodig. Maar misschien kan ik wel de handen op elkaar krijgen voor deze specifieke concrete punten.

Een.

De heer Baudet (FVD):

Dan heb ik nog één motie. Mag ik die alstublieft nog indienen?

De heer Baudet (FVD):

Het is een hele goede motie. En heel kort.

De heer Baudet (FVD):

Dank u wel, mevrouw de voorzitter.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel. Ik ga van start met de moties.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

De vleermuizen, ze zijn er. Ook in deze Kamer.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

"Een beetje" zou 1% of misschien 2% kunnen zijn. We zouden kunnen denken aan het bevriezen van de rijksdienst, bijvoorbeeld door het aantal ambtenaren niet meer uit te breiden. Je zou ook kunnen denken aan minder gebruik van consultancy- en adviesbureaus, waar jaarlijks bijna 3 miljard in gestoken wordt. Er zijn genoeg uitgaven die we bij onze eigen overheid kunnen schrappen om dit mogelijk te maken.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik denk dat dat overdreven is. Zo wereldschokkend is de motie nou ook weer niet. Ik heb net 1% à 2% genoemd. Ik heb ook aangegeven waar we dat uit halen. Volgens mij is dat duidelijk.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

De volgende motie.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dat heb ik niet zo paraat.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja, weet je, die gratis-biermotie is een beetje een populaire uitdrukking in deze Kamer.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Nee, maar dit is dus precies wat er gebeurt. Hoe vaak komt het kabinet niet met een wetsvoorstel en met een bedrag dat daaruit komt?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

U kunt er allemaal wel om lachen …

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Sorry.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Nee, maar het kan wel. Ik heb hier de afgelopen tweeënhalf jaar heel vaak gehoord dat dingen niet konden, maar uiteindelijk kon het wel. Het kon niet totdat we het deden. Waarom zou dat niet kunnen? Zo sta ik erin. De heer Bontenbal wordt een beetje paniekerig volgens mij.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dan stemt u tegen de motie. Dat is heel simpel.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Goed, ik ben het op dit punt niet eens met de heer Klaver. U kunt nu wel allemaal teruglopen, maar ik wil mijn antwoord graag even afmaken.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja. Ik ben het niet eens met de heer Klaver. De heer Klaver geeft terecht aan dat wij medewetgever zijn. Ik geef aan dat het kan komen uit het bevriezen van de rijksdiensten en uit het minder uitgeven aan consultantsbureaus en adviesbureaus. Ik heb het bedrag niet helemaal in mijn hoofd, maar volgens mij wordt er bijna 2,7 miljard uitgegeven aan advies- en consultantsbureaus. Ondertussen zegt de Nationale ombudsman dat dat te bizar voor woorden is, omdat die kennis in huis moet zijn. We krijgen bij een mondkapjesdebat een rapport van Deloitte & Touche en zien dan dat één rapport — dat is één rapport — 6 miljoen euro kost. Dat is 6 miljoen euro. Waarom moeten wij dan altijd maar die dekking zoeken? Dat doen wij in heel veel gevallen ook. Dan zoeken wij ook dekking. Maar waarom mag je niet van een kabinet verwachten om de voorstellen die wij doen te appreciëren en om dan aan te geven hoe ze het gaan doen? Waarom is dat raar?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Nou ja, ook daar ben ik het niet mee eens. "Oh, als we geen consultantsbureaus inhuren, moeten we meer ambternaren aannemen." Misschien kun je ook gebruikmaken van de expertise van ambtenaren die er nu al is maar die niet gebruikt wordt. Ik ken genoeg verhalen over expertise die niet gebruikt wordt. Die ambtenaren op ministeries worden gewoon niet gehoord en gezien. Die kennis is er misschien al. Dat gaat dus helemaal niet op. Dat gaat gewoon helemaal niet op. Het inhuren van die advies- en consultantsbureaus is een soort gewoonte geworden. Zouden we niet eens kunnen kijken of het altijd wel nodig is om dat te doen? Is dat wel altijd nodig? Hebben we het niet zelf in huis? Op sommige ministeries werken verdorie 5.000 of 6.000 ambtenaren. Je gaat mij toch niet vertellen dat die kennis niet in huis is?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik ben ook eerlijk naar de kiezer! Het is misschien niet de eerlijkheid die mevrouw Hermans wil, maar ik heb hier volgens mij klip-en-klaar uitgelegd waar ik voor eventueel dekking zie voor dit voorstel. Ik snap niet waarom mijn betoog oneerlijk zou zijn, alleen zegt iemand anders dan weer "wij gaan het uit dat potje halen". Er worden hier moties ingediend die willen dat de bedrijven moeten betalen, dat de belasting voor bedrijven omhooggaat. Dan denk ik: is dat dan eerlijk tegenover de kiezer? Dat vind ik net zomin eerlijk tegenover de kiezer. Daarbij wordt namelijk vergeten te zeggen dat al die bedrijven voor wie de lasten worden verhoogd, die verhoging gaan doorrekenen aan de consument in de prijzen. Dat kunnen een heleboel kleine mkb-bedrijven, die in de periferie van grote bedrijven zitten, misschien helemaal niet meer betalen. Die moeten dan stoppen met hun bedrijf, wat leidt tot het ontslag van werknemers. Zeg dat er dan ook even bij in dat soort moties!

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Allereerst opnieuw dank aan D66 voor het voeren van campagne voor BBB, door de punten uit ons verkiezingsprogramma voor te lezen, voor het oog van de natie. Dat waardeer ik heel erg. Ten tweede heb ik al vaker, heel vaak zelfs, aangegeven dat wij bijvoorbeeld ons programma ook niet bij het CPB laten doorrekenen, omdat het CPB gaat uitrekenen wat het allemaal kost. En wij willen zo graag ...

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja, ja. Lach maar. Ik lach met u mee. Wat het allemaal kost, maar er wordt nooit berekend wat goed, effectief en efficiënt beleid uiteindelijk oplevert. Kijk bijvoorbeeld naar de mondzorg, waar de heer Wilders het ook over had. Als je zorgt dat mensen goede mondzorg hebben en dat die gewoon in het basispakket zit, dan voorkom je heel veel ellende op de langere termijn, waardoor je de zorgkosten kan verlagen. Als we ervoor kunnen zorgen dat ministeries niet meer allemaal als eilandjes aan het werken zijn ... Ik zal een voorbeeld geven, met permissie van de voorzitter voor de tijd. Een tijdje geleden hebben wij hier een debat gehad over wonen voor ouderen. Toen heb ik aan de minister voor Langdurige Zorg gevraagd: weten jullie wel waar jullie mee bezig zijn op de ministeries? Wij hebben hier namelijk een minister staan die zegt dat ouderen zo lang mogelijk thuis moeten blijven wonen, terwijl de minister voor Wonen, hier links van mij, zegt dat ouderen zo snel mogelijk hun huis uit moeten, want die huizen moeten vrijkomen. Dat is toch raar? "Langer thuis blijven wonen" versus "zo snel mogelijk het huis uit". Dan vraag ik mij af of er wel enige overlap is tussen ministeries. Praten jullie wel met elkaar?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Is het niet beter om bijvoorbeeld stikstofbeleid ... We hebben een minister voor Natuur en Stikstof. Nou, u heeft het in ons verkiezingsprogramma kunnen lezen: wij willen helemaal geen extra minister voor Natuur en Stikstof! Stikstof loopt door verschillende ministeries heen en wat je nu krijgt ...

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik wil het nog even afmaken.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

De laatste zin daarover. Dat heb ik hier ook heel vaak gehad in debatten: dan sta ik in een debat met IenW, Infrastructuur en Waterstaat, en stel ik een vraag over stikstof. Daarop wordt gezegd: ja, maar dan moet u bij de minister voor Natuur en Stikstof zijn. Of we hebben het met Sociale Zaken over armoede of zorg, en dan zeggen zij: nee, u moet bij de minister van Financiën zijn. Ik denk dat je miljarden kan besparen door gewoon heel efficiënt te gaan werken bij ministeries en iets meer met elkaar af te stemmen. Dat zou een hele hoop schelen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja, nou ja. Volgens mij heb ik net uitgelegd hoe het zit. Hier wordt niet gerekend met wat dingen opleveren. En voor die pakjesavond van de dochter van de heer Paternotte moet de heer Paternotte uiteindelijk betalen, al dan niet via Sinterklaas. Het komt wel ergens vandaan. Dat gaat de heer Paternotte misschien later opleveren dat hij een heel goede band met zijn kinderen heeft, dat ze het heel fijn vinden dat ze zo'n fijne jeugd hebben gehad en dat als de heer Paternotte straks 80 jaar is en problemen heeft, die kinderen misschien wel voor de heer Paternotte gaan zorgen. Dat zijn de baten van goede dingen doen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dat is hetzelfde voorbeeld. Dingen leveren uiteindelijk ook iets op en daar moeten we naar kijken: wat levert het uiteindelijk op en wat zijn dan de werkelijke kosten? Misschien wel helemaal niet.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik heb gezegd dat het via Sinterklaas gaat, hè.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja. Ik kan er niks aan doen. Ik sta hier ook maar.

De heer Stoffer (SGP):

Voorzitter. Ik wil in de eerste plaats de minister-president bedanken voor de beantwoording van mijn vragen, maar ook alle andere vragen en daarbij natuurlijk ook alle mensen die geholpen hebben om tot die beantwoording te komen. Dat zijn er vast vele.

Voorzitter. Ik heb drie moties. Een gaat over een stukje extra steun aan gezinnen via de kinderbijslag. Ik heb denk ik wel laten merken dat eenverdieners en de middeninkomens ons best aan het hart gaan. Bij het Belastingplan en wellicht ook bij de Algemene Financiële Beschouwingen komen we daar wel verder op terug, maar ik heb alvast een motie en die luidt als volgt.

De heer Stoffer (SGP):

Ik denk dat het meevalt. We zijn eigenlijk wel een dag bezig geweest met zoeken. Het doel is natuurlijk prachtig, maar het is inderdaad, zoals we zojuist ook hoorden, altijd keuzes maken en dat doet een beetje pijn. Je moet het ergens vandaan halen. We hebben wel goed gekeken en het lijkt erop dat zeg maar de toename … Nou, tussen 2023 en 2024 zie je een toename op bijvoorbeeld de arbeidskorting en de algemene heffingskorting. Die nemen een heel klein beetje minder toe. Je hebt dus iets minder korting dan nu in de voorstellen zit. Het lijkt heel beperkt, maar natuurlijk staan wij, zoals ik net al zei, bij de AFB of het Belastingplan altijd open voor andere dekkingen, die beter zijn. We hebben er meerdere de revue laten passeren, maar het moet natuurlijk wel zo zijn dat het door een meerderheid van de Kamer gedragen kan worden. En dat het ergens een klein beetje pijn doet — daar moeten we ook eerlijk over zijn — is gewoon altijd een feit.

De heer Stoffer (SGP):

Dat lijkt me uitstekend.

Ik heb een voorstel gedaan in mijn eerste termijn om bijvoorbeeld de Koning een rol in de formatie te geven. We hebben ook goed geluisterd naar de minister-president, die zegt: ik ben er zelf best voor, maar kijk uit dat je niet iets nu doet en dan weer niet. Ik dien dus een motie in. Het is een soort van procesmotie die gericht is op het debat over de evaluatie van de afgelopen formatie, dat wellicht begin oktober komt. De motie luidt als volgt.

De heer Stoffer (SGP):

Helder. Dank u wel.

Dan heb ik nog één motie. Die is van een andere orde en luidt als volgt.

De heer Stoffer (SGP):

Dat waren mijn moties, voorzitter. Dank u wel.

De heer Van Baarle (DENK):

Dank u wel, voorzitter. Het debat ging voor een groot gedeelte over de bestaanszekerheid in Nederland. Het kabinet heeft 2 miljard voorgesteld voor het compenseren van de koopkracht. Daarvan heb ik in mijn bijdrage gezegd dat het te weinig is. Het kabinet is demissionair, maar gelukkig hebben wij vandaag laten zien dat wij als Kamer nog missionair zijn. Dat vind ik erg mooi. Mijn fractie heeft met veel plezier de moties van collega's ondersteunt om op het gebied van de koopkracht een aantal zaken te corrigeren: samen met de VVD de brandstofaccijnzen, samen met PvdA-GroenLinks en samen met de heer Stoffer van de SGP. Het is mooi om te zien hoe de Kamer kan samenwerken om stappen te zetten voor de mensen in het land.

Zelf heb ik ook nog een aantal moties. Die betreffen allereerst de compensatiemaatregelen voor de hoge energieprijzen. Die verdwijnen vanaf 1 januari. Ik vind dat er een noodscenario moet zijn voor het geval dat de energieprijzen weer gaan stijgen. Daarom dien ik de volgende motie in.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter. Een ander punt dat ik in een debat met de minister-president gewisseld heb, is het feit dat het kabinet de verkeersboetes met 10% gaat verhogen om een gat in de begroting te dekken. Het OM en de politie geven aan dat de boetes inmiddels zo hoog zijn dat het niet meer uit te leggen is aan de mensen in het land. Dat wil ik graag voorkomen, vandaar de volgende motie.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter. We moeten de strijd tegen racisme en discriminatie opvoeren in ons land. Dit is een van de belangrijke punten die ik heb aangestipt in mijn bijdrage. We zien nog te vaak dat je achternaam of je huidskleur bepaalt hoeveel kansen je hebt in dit land. Op het tegengaan daarvan moet veel meer inzet gepleegd worden, vandaar de volgende motie.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter. Een van de voorbeelden die ik heb aangehaald in mijn bijdrage van een overheid die een discriminerende vijand lijkt te zijn geworden van de mensen in het land, is het feit dat het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zelf onwettig en zonder dat kenbaar te maken aan Nederlandse moslims spionagepraktijken heeft betracht in de richting van moskeeën en de moslimgemeenschap. Er is een bureau ingeschakeld, maar ook onderdelen van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zelf hebben heimelijk onderzoek gedaan naar moskeeën en de moslimgemeenschap. Ik vind het onacceptabel. Ik vind het schandelijk dat de Nederlandse overheid dit heeft gedaan. Ik vind dat daar excuses voor moeten komen van de Nederlandse regering. Vandaar de volgende motie.

De heer Dassen (Volt):

Dank, voorzitter. Dank aan het kabinet en in het bijzonder aan de minister-president voor de beantwoording. Dank ook aan de collega's voor de voorstellen die gedaan zijn. We hebben met veel plezier het voorstel gesteund voor het ov van onder andere de ChristenUnie, het voorstel van het CDA voor privéjets en natuurlijk de motie van GroenLinks/PvdA over de verhoging van het minimumloon.

Het zijn goede stappen, maar het zijn ook stappen die naar meer smaken. Er is namelijk nog veel meer dat we kunnen doen, onder andere snoeien in de 116 fiscale maatregelen van 163 miljard die er zijn. Het kabinet geeft zichzelf een taakstelling, maar komt die niet na, waardoor de inkomstenbelasting omhooggaat. Wij zullen zelf amendementen indienen — die liggen al voor — om ervoor te zorgen dat bepaalde fiscale regelingen worden afgeschaft, zodat de inkomstenbelasting naar beneden kan. Wij vinden ook dat het kabinet de eigen taakstelling moet uitvoeren. Daarom de volgende motie.

De heer Dassen (Volt):

Voorzitter. Ondanks de maatregelen zijn er toch nog 600.000 Nederlanders die te maken hebben met problematische schulden. Ook die mensen zullen met deze maatregelen onvoldoende geholpen zijn. We hebben daar eerder aandacht voor gevraagd. Wij zullen ook met een verdere uitwerking komen en daar voorstellen voor doen. We hebben het vaak gehad over bestaanszekerheid, maar we moeten daarbij ook kijken naar de toekomst. De toekomst komt op ons af en is hier nu al, onder andere met kunstmatige intelligentie. Dat gaat een enorme impact hebben op de arbeidsmarkt, op de manier van werken, op banen en op de manier waarop wij beleid voeren. We hebben het gevoel dat we daar absoluut nog niet voldoende op voorbereid zijn en dat we wederom achter de feiten aan dreigen te lopen. Als we nu daar nu niet beter en sneller op acteren, zitten we over vijf of tien jaar met de gevolgen. Vandaar de volgende motie.

De heer Eerdmans (JA21):

Voorzitter, dank u wel. Ook van mijn kant dank aan de minister-president voor de beantwoording en dank aan de collega's.

We kijken uit naar de stemmingen die straks plaatsvinden. Dan kan worden geconcludeerd wat wij hebben kunnen wijzigen op de begroting. Ik zou daar graag drie moties aan toevoegen die wat JA21 betreft belangrijk zijn voor het uitstippelen van de toekomst. Zij gaan om in ieder geval twee verschillende thema's. De eerste.

De heer Eerdmans (JA21):

De tweede motie is een vervolg op een aangenomen motie over het Deense model. Daarbij hebben we te maken met de partnerlandenaanpak die in Denemarken wordt gehanteerd rond het asielmigratiebeleid. Dit is de motie rapporteur partnerlanden.

De heer Eerdmans (JA21):

De laatste heeft te maken met de actualiteit. Daar heb ik ook een debat over aangevraagd, maar dat is niet gelukt. Het zal wel in de commissie worden behandeld. We kijken uit naar de brief. Het informatieverzoek is gedaan. De motie gaat over IS-mannen. Vandaag verscheen het bericht dat ook zij proberen om vanuit Syrië naar Nederland terug te keren.

Mevrouw Den Haan (Fractie Den Haan):

Dank u wel, voorzitter. Dank ook aan de collega's en aan de bewindspersonen, in het bijzonder aan de minister-president, voor het beantwoorden van de vragen.

Nou zegt de minister-president best wel vaak verstandige dingen. Ik denk niet dat iedereen het daarmee eens is, maar ik vind dat wel. Maar soms zegt hij ook dingen die ik liever niet wil horen. Dat was vandaag eigenlijk ook zo; dat ging over 113 zelfmoordpreventie. Het is een belangrijk onderwerp. We hebben daar al meerdere keren over gesproken. Overigens heeft de Kamer met algemene stemmen een motie aangenomen om hier geld voor vrij te maken. Er is nu een onderzoek gaande waarbij bekeken wordt hoe dit technisch moet gaan plaatsvinden. Ik vind het echt een omissie dat het geld niet is gereserveerd. Vandaar de volgende motie.

Mevrouw Den Haan (Fractie Den Haan):

Dank u wel. Ook dank aan collega Van den Hil, die zich hier ook al heel lang voor inzet.

Mevrouw Sylvana Simons (BIJ1):

Dank u, voorzitter.

Mevrouw Sylvana Simons (BIJ1):

En dan, voorzitter.

Mevrouw Sylvana Simons (BIJ1):

En, voorzitter, aangezien dit mijn laatste bijdrage is aan de Algemene Politieke Beschouwingen, wilde ik ook enkele seconden spenderen aan een woord van dank. Want na vandaag is er hopelijk een nieuw BIJ1-gezicht, maar blijft wel het vertrouwde BIJ1-geluid in de Kamer na de verkiezingen. Heel graag wil ik al mijn Kamercollega's met wie ik afgelopen jaren constructief, positief heb samengewerkt ontzettend bedanken. Het waren twee fantastische ... Nee hoor, het waren wel echt twee fantastische jaren.

Voorzitter, ik wil ook u bedanken, uw hele team, de Griffie, alle ondersteuning hier in de Kamer, de bodes ... Het is werkelijk onvoorstelbaar hoe hard en dedicated, met hoeveel ziel en zaligheid iedereen er is om ons werk te ondersteunen. Dat geldt ook voor de ambtenaren, die vaak onzichtbaar zijn, maar toch ook dank aan de ambtelijke ondersteuning. Ik wil uit de grond van mijn hart namens het hele team van BIJ1, al mijn medewerkers, onze vrienden en vriendinnen in het restaurant bedanken. De mensen waar het echt om gaat: het restaurant, de beveiliging, de technische ondersteuning; iedereen die het hier mogelijk maakt ons werk te doen, en dat met heel veel plezier. Een extra shout-out aan Pawel; hij weet wel waarom.

Maar ik wil vooral vanaf deze plek mijn dreamteam bedanken. Een fantastisch team van medewerkers, die mij de afgelopen jaren hebben ondersteund, inhoudelijk, fysiek, yoghurtjes en suiker gevoerd hebben om het hier vol te kunnen houden. Tja, zonder jullie had ik het absoluut allemaal niet kunnen volhouden, dus mijn dank is enorm.

En voorzitter, u gelooft het misschien niet, maar ik dank ook al deze mensen in het kabinet. Ook zij doen, niet altijd naar mijn zin maar wel met gedrevenheid en passie, hun best om het beste te doen voor dit land. In ieder geval, dat hoop ik dan maar. En je moet er maar aan gaan staan ... Dus alle gekheid op een stokje. Het is een kwetsbare positie waar u zich allen in bevindt. En ook al ben ik het met velen van u echt indringend oneens, toch mijn dank.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Oké, voorzitter, terug naar de realiteit. Nee hoor, ik vond het ook een mooie toespraak, maar ...

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Nee, geen maar. Het was een prachtige toespraak. En hoewel ik het bijna nooit met mevrouw Simons eens ben, ben ik het nu hartgrondig met haar eens. Dank voor deze mooie toespraak. Daar mag best voor geroffeld worden!

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Als de voorzitter de enige is die roffelt, dan is er echt iets mis. Voorzitter, volgens mij krijg ik te weinig tijd. 2 minuten en 10 seconden, staat hier.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Voorzitter. De erfenis van dit kabinet is dat Nederland op alle fronten in een crisis is beland. We hebben een asielcrisis, een crisis op de woningmarkt, een energiecrisis, een misplaatste klimaatobsessie, een stikstofdwaling, de erfenis van het coronaschandaal en een oorlog buiten het NAVO-gebied, waaraan dit kabinet met alle geweld wil meedoen.

Daarnaast vindt er een collectivistische aanval plaats op de vrijheid van het individu, op het eigendomsrecht, op het zelfbeschikkingsrecht en op onze soevereiniteit. De overheid blijft groeien. We glijden gestaag een controlestaat in. Gelukkig hebben we op 22 november verkiezingen. Ik hoop dat we Nederland daarna kunnen redden van deze teloorgang. Laat ambitie en vrijheid het winnen van middelmatigheid en staatscontrole, in het belang van Nederland.

Ik heb ook nog een paar moties, voorzitter.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Dank u wel, voorzitter.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Voorzitter. Ik heb weleens kritiek gehad op het kabinet over onzorgvuldig bestuur, maar wat wij hier vandaag als Kamer doen, namelijk denken dat wij binnen twee uur besluiten kunnen nemen over de Transgenderwet en de behandeling van kinderen, een generaal pardon bij stikstof, het afschaffen van alle fossiele subsidies, Woo-uitzonderingsgronden terugbrengen, 0% belasting op eten en op erfenissen, het terugbrengen van tandarts en kunstgebit in het pakket, een asielstop, de overstappers van de KLM belasten, de accijnzen omlaag doen, de kinderbijslag, het kindgebonden budget, de koning wel of niet in de formatie en zijn salaris wel of niet €55.000 verhogen, de verkenningsfase veranderen, digitale vaardigheden veranderen, ISIS-mannen niet toelaten, het slavernijverleden opnieuw onder de loep nemen, 113 suïcidepreventie opnieuw doen en het onderwijsselectiemoment aanpassen, is enigszins overmoedig. Als wij echt menen dat wij het land kunnen besturen door in anderhalf uur al deze moties op deze manier in te dienen, zal ik bij de nieuwe Kamer een voorstel doen om te kijken hoe we dit zorgvuldig kunnen doen. Er is van alles te zeggen over de afbouw van fossiele subsidies, maar als je denkt dat je dat met een motie kunt doen, zonder een overleg en zonder twee uur te praten over hoe je dat wilt doen, in wat voor een tempo en wat dan ook, dan vind ik het gewoon onzorgvuldig. En om heel eerlijk te zijn: ik kan het niet eens bijhouden.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Mijn voorstel zou zijn om dat bij het Belastingplan te regelen. Hier wordt een belastingplan behandeld. Daar dien je amendementen in. Dat heeft de heer Paternotte bijvoorbeeld gedaan op het gebied van de energiebelasting. Dan heb je bij het belastingplan een uitvoeringstoets. Bij zijn amendement heb ik wat zorgen over de vraag of bijvoorbeeld een steenbakkerij in Nederland die zou moeten betalen, die dan €0,25 per kuub gas zou moeten betalen, als dat in Duitsland niet zo is. Dan kost een kuub gas voor zo'n bedrijf 60% of 70% meer dan in Duitsland of België. Ik heb zorgen over de vraag of het nog rendabel om zo'n bedrijf hier voort te zetten of dat we het over de grens jagen, terwijl ik wel zijn wens om minder fossiele brandstoffen te gebruiken begrijp. Dat zijn dingen die ik gewoon rustig zou willen uitdiscussiëren. Ik wil zelf ook heel graag 10.000 voorstellen doen en ik heb daar soms ook wel de neiging toe, dus u kunt ze in mijn verleden ook best vinden. Dat is de reden waarom ik denk dat het echt verstandig zou zijn dat we met elkaar gaan kijken hoe het gaat. Bij het voorstel dat u deed, zou ik de neiging hebben om het te dekken uit de IACK. Ik weet dat niet iedereen het daarover eens is. Dat is ook niet zo spannend. Dan zou ik met een uitvoeringstoets op dat moment kijken of het wel of niet verstandig is. De wijze waarop een kabinet een paar weken vergadert en met veel ambtenaren kijkt of bepaalde dingen uitvoerbaar zijn en of ze wel of niet verstandig zijn … Soms ben ik het er ook helemaal niet mee eens. Dat ziet u ook wel. Maar ik ben bang fouten te maken als wij denken dat wij dat heel snel kunnen doen.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Ja, dat vind ik goed.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Ik daag u uit om één Kamerlid hier te noemen, op Renske Leijten na, dat de afgelopen twee jaar meer amendementen, wetswijzigingen, heeft ingediend dan ondergetekende gedaan heeft. Het is geen enkele moeite om terug te vinden in het archief of dat om de Wet bescherming klokkenluiders gaat of om het belasten van privévliegtuigen. Ik ben blij dat dat nu overgenomen wordt. Die liggen allemaal in amendementen van mij en die hebben hier allemaal voorgelegen ter stemming. Dus als u aan mij vraagt wat ik wil, kunt u dat daar zien. Dat zult u bij de deelbegrotingen ook rustig zien. Wat ik zeg, is dat als we op alle beleidsterreinen — ik had het wel of niet asiel verlenen aan Assange of een asielstop nog niet genoemd — denken dat we dat hier binnen een uur doen, ik dat onzorgvuldig vind. Daarom zeg ik: ja, dat doen we straks met amendementen en dan kijk ik heel zorgvuldig naar die amendementen. Daarom heb ik er moeite mee; dat heb ik in een interruptiedebat. Als het kan, is er te praten over de vraag of er belasting moet worden geheven over de inkoop van je eigen aandelen. Misschien nog even ter aanvulling: in het debat leek het erop dat het erom ging dat het hele bedrijf verhuist, maar je hoeft alleen de zetel van het bedrijf te verhuizen. Natuurlijk kan hier een kantoor van dat bedrijfje blijven zitten, maar als je de zetel gewoon netjes naar Frankrijk verhuist, ben je van je belasting af en heb je net een paar werknemers verplaatst. Dat is wel iets om even goed naar te kijken voordat je besluit hiermee iets te doen, want voor je het weet, ben je je aandelenbeurs kwijt, die we hier al een paar honderd jaar hebben en die ooit de grootste van de hele wereld was; we hebben de aandelen uitgevonden hier in dit land.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Dat zijn de dingen waarvan ik het weet. Het is geen onwil om op dit punt iets te doen. Het is de manier waarop we die besluiten nemen waarvan ik denk: waar kijk ik naar?

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Om u een voorbeeld te geven van een voorstel dat ik gedaan heb: ik heb hier twee jaar geleden een motie ingediend over de Commissie sociaal minimum. Daar kwam een doorwrocht rapport uit. Op basis van dat doorwrochte rapport heeft het kabinet gezegd dat er 1,2 miljard bij het kindgebonden budget moet. Daar zit nog een afbouwprobleem in. Dat zou ik oplossen via de IACK. Dat is denk ik de manier waarop je hier problemen rustig oplost in de tijd. Daarom heb ik met mevrouw Bikker vandaag gevraagd: kom met goed onderbouwde voorstellen voor hoe we kunnen voorkomen dat private equity alle huisartsenpraktijken overneemt. Ik heb hier vandaag geen wijzigingsvoorstel op ingediend, omdat ik denk dat dit zeer zorgvuldig moet gebeuren.

Laat ik de hand maar even in eigen boezem steken. Ik ben hier de afgelopen twintig jaar betrokken geweest bij wetsvoorstellen waarvan ik met terugwerkende kracht denk dat ze te snel of te onzorgvuldig zijn ingevoerd. Dat is wat er is gebeurd. U kijkt mij aan. Ik noem de toeslagenwetten. Die zijn te snel door de Kamer gegaan, zonder dat goed gekeken is wat er gebeurt bij terugvordering. Wetgeving kan spijkerhard uitpakken. Als je dat heel snel doet, maak je daarin fouten.

Ik noem één voorbeeld: een heel stomme formatie waar we destijds als CDA-fractie bij zaten. We moesten heel veel bezuinigen met de VVD. Een van de dingen die gebeurden, was dat er 50 miljoen subsidies bij VWS geschrapt werden. Niemand keek ernaar wat het was. Alle subsidies van de sportclubs verdwenen, gewoon omdat iemand dat lijstje niet goed gelezen had.

Ik kan me nog herinneren dat bij een andere kabinetsformatie — ik zal de partij niet noemen — bij het UWV een internetconsult werd neergezet, want dat zorgde voor een bezuiniging. Dus wie werkloos werd, kon niet meer naar het UWV toe, maar moest het via de e-mail doen. Toen deed iedereen nog alsof dat goed was. Daar heeft iedereen gloeiend spijt van gehad en achter de schermen zeiden allerlei ministers: dit kan niet; als iemand werkloos wordt, wil je dat er gewoon een gesprek is. Bij iemand die twintig jaar gewerkt heeft, is een UWV-gesprek er niet alleen maar om een e-mail uit te wisselen; dan kan daar wat pijn zitten. Dat doen we hier met een pennenstreek. Het is dát zorgvuldige proces dat ik in de wetgeving wil handhaven. Daar waarschuw ik voor. En ik weet …

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Ik weet dat hier door veel mensen over bepaalde voorstellen best lang is nagedacht. Dan is het ook handig als je even met elkaar de tijd hebt om te vragen wat er bedoeld wordt en wat de voors en tegens zijn. Dit zei ik ook tegen de heer Bontenbal over de overstapbelasting.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Nou, om een voorbeeld te geven: de externe inhuur bedroeg het afgelopen jaar 2,7 miljard. Dit is ongeveer 14% en voldoet niet aan de Roemernorm. Als het aan de Roemernorm van 10% zou voldoen, zou daar 600 miljoen bespaard kunnen worden. De overheid is de afgelopen vijf jaar met 22.000 voltijdsbanen toegenomen. Een bevriezing daarvan zou echt wel zoden aan de dijk kunnen zetten in de uitvraag. Ik zal zo meteen nog een voorbeeld geven van de afdelingen voorlichting. Die zijn met 50% gestegen van 600 naar 900. Dan heb je een pakket van een aantal honderden miljoenen en kom je in de buurt van die 1% die mevrouw Van der Plas noemde, want die kost ongeveer 700 miljoen.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

En als u nog een ander voorbeeld wilt hebben: er zit een oploop van 9 miljard in de uitgaven van dit kabinet. Daarin een keer zorgvuldig doorgaan, is niet helemaal verkeerd.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Zeker. Maar het was ook gewoon een signaal om aan te geven dat ik niet principieel tegen het verhogen van het minimumloon ben, maar dat ik erg aanhik tegen de wijze waarop dit gedekt wordt. Dat is de manier waarop ik probeer hier de zorgvuldigheid terug te krijgen. Als u mij volgende keer iets meer spreektijd geeft, wil ik dat ook best uitleggen.

Nou, voorzitter, daar wordt even om gelachen. En omdat dit de laatste keer is van de AFB: ik ben hier gekozen met 350.000 voorkeurstemmen, met dik vijf zetels. Ik ben niet per ongeluk weggegaan. Iedereen mag weten wat hier gebeurd is op 1 april. Er zijn allerlei mensen die hier gezegd hebben "we praten nooit over personen", nou, u heeft het twee vergaderingen over mij gehad. Het gevolg daarvan is dat ik met anderhalve medewerker verder moest. Dat is de reden dat ik al die 80 moties niet helemaal door kan gaan. Mevrouw Sylvana Simons bedankte niet voor niets haar zeven medewerkers, wat vier keer zo veel is. Maar ik heb het wel gewoon gedaan. Ik heb dat hier constant aan de orde gebracht. Ik doe het met de helft van de spreektijd en met een kwart van de medewerkers. Ik doe verschrikkelijk mijn best om al die voorstellen te doen. Als daar, zeker vanuit de huidige regeringspartijen, een beetje meesmuilend over wordt gedaan, dan heb ik daar een opvatting over.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Ik heb niet gezegd dat er geen externe inhuur meer plaatsvindt. Ik heb gezegd dat er extra inhuur plaatsvindt volgens de maximumnorm die de Kamer heeft aangegeven. Natuurlijk moet er af en toe ICT-capaciteit worden ingehuurd. Dat is overigens niet alleen bij de Belastingdienst. Er zijn nog wel wat andere ministeries die dat moeten inhuren. Met alleen al wat we boven die norm zitten, kunnen we het minimumloon bijna met een procent verhogen. Dat is de overshoot die erin zit.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Dat snap ik. Daarom geef ik ook gewoon antwoord, met een aantal mogelijke dekkingsbronnen rondom dat ding. Als het niet zo is dan is dat niet zo, maar ik meende een aantal leden een beetje meesmuilend te zien lachen toen ik zei, en ik zeg het u één keer: het is echt niet te doen om als Kamerlid te functioneren met een kwart van wat andere eenmansfracties hebben. Ik heb drie geweldige medewerkers: Welmoed Vliegen, Nicolien van Vroonhoven en Maartje Stahlie. Zij zitten achter de schermen alles voor mij te doen. Zij maken uren die niet binnen de Arbeidstijdenwet vallen, en dan zeg ik het heel netjes. Ik kan dat eigenlijk niet van ze vragen. Dat is wel het gevoel geweest van wat hier gebeurd is. Het feit dat dat twee jaar geduurd heeft, betekent wat. Ik had echt gehoopt dat dat in de afgelopen twee jaar in de collegiale verhoudingen een keer opgelost was.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Voorzitter. Ik dien twee moties in.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Ik durf hè, na alles wat ik gezegd heb?

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Overigens: hier liggen tien amendementen onder die ik twee jaar geleden bij de begroting heb ingediend. Die kan de regering gewoon weer overnemen. Ik wil ze ook met alle plezier weer indienen.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

De laatste laat ik dan.

Mevrouw Gündoğan (Lid Gündoğan):

Dank u wel, voorzitter. Ik begin snel met de moties.

Mevrouw Gündoğan (Lid Gündoğan):

Dan de volgende motie.

Mevrouw Gündoğan (Lid Gündoğan):

Ik heb twaalf seconden, dus ik ga het heel snel doen. Zo mooi als collega Sylvana Simons het deed, lukt het mij niet, maar waarschijnlijk zijn ook dit mijn laatste woorden vanaf dit katheder. Ik heb het echt als een enorme eer ervaren. Wat mij is gelukt, was mij niet gelukt zonder eenieder met wie ik hier heel fijn en constructief heb gewerkt. Daar ben ik blij om en daar ben ik dankbaar voor. Dat woord van dank lijkt me ook op z'n plek aan jullie allemaal. Ondanks het feit dat het hier af en toe de meest afgrijselijke plek is om te zijn, is het ook de mooiste plek om te zijn. Het is het hart van de democratie en de democratie gaat me aan het hart. Ik wil de Voorzitter, iedereen rondom de Voorzitter, de griffiers, de ambtelijke ondersteuning, de bodes en vak-K bedanken. Ik heb ook een klik met het restaurant. Ik weet het niet, maar misschien gaat de liefde toch door de maag. Ik wil dan ook alle koks bedanken met wie ik altijd heel leuk over het eten heb kunnen praten. Ik vergeet ongetwijfeld mensen, maar neem mij dat niet kwalijk. Dank jullie wel.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van de Algemene Politieke Beschouwingen, de tweede termijn van de kant van het kabinet. Ik wil de Kamer laten weten dat de minister-president, de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de minister van Financiën niet bij de stemmingen aanwezig zijn in verband met activiteiten elders, namelijk bij de Verenigde Naties en de reis daarnaartoe. Dus dan weet u dat. Ik geef het woord aan de minister-president.

Minister Rutte:

Voorzitter. Ik moet wel beginnen met een ernstige zaak. Waar gisteren in een interruptiedebat een complottheorie aan de orde kwam, kwam er vandaag opnieuw een complottheorie aan de orde en wel zijdens de fractievoorzitter van D66, namelijk dat Sinterklaas niet zou bestaan. Ik hecht eraan dit recht te zetten aan het begin van het debat, ook voor de kijkers.

Dan in alle ernst vooraf enkele opmerkingen omdat er vrij veel voorstellen zijn gedaan tot wijziging van de begroting. Ik ga die voorstellen uiteindelijk, na appreciatie, ontraden. Dat doe ik om de volgende reden. Als moties worden aangenomen, komen ze ongetwijfeld allemaal nog terug in de vorm van amendementen. Hier en daar zie je dat zich daarvoor wel een hele voorzichtige meerderheid aftekent. Kijkend naar alle dekkingen, is het ontzettend lastig om daarin de samenhang helemaal te zien. Dat kan natuurlijk ook niet vanuit de Kamer — dat begrijp ik heel goed — omdat er allerlei verschillende initiatieven lopen, ook politiek, door verschillende politieke partijen heen, en soms ook deels overlappend. Dat betreft ook de impact op langere termijn. Ook de vraagstukken rondom uitvoerbaarheid hebben allemaal een heel zorgvuldige weging nodig. Het kabinet staat voor de eigen begroting, waarin wij de belangrijkste opdracht van de Kamer, namelijk de armoede niet laten stijgen en de kinderarmoede verlagen, hebben bereikt. Daarmee hebben we ook het algemene koopkrachtbeeld zo kunnen repareren dat het weer acceptabel is. Maar goed, het zal natuurlijk allemaal nog een keer terugkomen. Ik zal dadelijk wel een paar opmerkingen maken bij de verschillende moties die raken aan wijzigingen van de begroting, maar dan weet u dat ik die steeds zal afsluiten met "ontraden".

Een motie zonder dekking ontraad ik dubbel. Dat is vanaf nu de eerste wet van Van Gennip: een motie zonder dekking wordt dubbel ontraden. Dat zal ik een aantal keren doen, ook om daarmee onderscheid te maken met de moties die wel degelijk zijn voorzien van dekking, of althans van, gewaardeerde, pogingen tot dekking.

De motie op stuk nr. 6 over het invoeren van een asielstop. Met verwijzing naar het debat: ontraden.

De motie op stuk nr. 7 over de btw op boodschappen naar nul: ontraden. Dat is niet uitvoerbaar, want de definitie van boodschappen is niet scherp. Bovendien gaat dat om heel veel geld. Dat is niet doelmatig en niet doeltreffend.

De motie op stuk nr. 8: ontraden. Geen dekking, dus een dubbele ontrading.

De motie op stuk nr. 9 over de energiebelasting niet verhogen: ontraden. Wij hebben daar niet voor gekozen omdat de totale energierekening volgend jaar naar verwachting een gematigde ontwikkeling kent. We hebben gekozen voor gerichte maatregelen op armoede. Bovendien is de motie niet gedekt.

De motie op stuk nr. 10: ontraden. Hier is geen sprake van dekking en het schrappen van de eigen bijdrage kost ongeveer 50 miljoen.

De motie op stuk nr. 11 over het eigen risico schrappen. Dat is uiteraard zeer kostbaar, en daarom: ontraden.

Dan de motie op stuk nr. 12. Het gevraagde kost ongeveer 1,7 miljard. Er zit geen dekking bij. Er was overigens nog de vraag uit de eerste termijn van de heer Wilders of wij weten hoeveel mensen de tandarts mijden uit financiële overwegingen. Daar is onderzoek naar gedaan en wij weten dat niet precies. Maar een eerder onderzoek wijst op ongeveer 3%. Uiteraard is dat onwenselijk. Mensen lijden dan onnodige pijn en een slechte mondgezondheid heeft weer nadelige gevolgen voor de verdere gezondheid en belemmert mensen om mee te doen aan de samenleving. Daarom zijn maatschappelijke organisaties, maar ook de ministeries van VWS en SZW, samen met onder andere gemeenten, zorgverzekeraars en patiëntenverenigingen het project mondzorg gestart. Dat is gericht op het in kaart brengen van de omvang en de mogelijke oplossingsrichtingen. De minister van VWS heeft de Kamer deze zomer over de voortgang geïnformeerd en de oplossingsrichtingen worden nu verder uitgewerkt. Dit zeg ik naar aanleiding van deze motie, maar ook naar aanleiding van de vraag uit de eerste termijn die nog openstond. De motie op stuk nr. 12: ontraden, geen dekking.

De motie op stuk nr. 13. Onder verwijzing naar het debat: ontraden.

De motie op stuk nr. 14. Dit is natuurlijk zo'n motie die door een heel aantal mensen is ondertekend en waarbij een aantal zaken heel bijzonder goed moeten worden bekeken de komende tijd. Ik ontraad de motie, onder verwijzing naar mijn algemene inleidende opmerking. Ik wijs erop dat in de dekking elementen zitten die onzeker zijn. Er is hier en daar ook sprake van een onvoldoende scheiding van inkomsten en uitgaven. Dat is bijvoorbeeld zo waar er in de motie gesproken wordt over "de incidentele en structurele middelen op de aanvullende post". Dat is ook de post die gebruikt wordt voor Groningen, de gevolgen van de aardgaswinning en de opvolging van de parlementaire enquêtecommissie. Ik zou de indieners dus allemaal adviseren daar heel goed naar te kijken. Inhoudelijk zijn wij hier niet voor. Wij hebben dit voorstel niet gedaan omdat het natuurlijk een generieke oplossing is. Die is dus ook kostbaarder dan onze voorstellen.

De motie op stuk nr. 15 gaat over grip op migratie. Wat betreft het Europese deel is de motie sympathiek. We zijn daar ook druk mee bezig. Wat betreft arbeidsmigratie zitten er allerlei nieuwe maatregelen in. Deels zaten die ook in hetgeen het kabinet in wording had, maar waar we dus niet uitgekomen zijn. Ik heb dat in het debat ook benoemd. Er was geen overeenstemming over migratie in het kabinet. Hoewel er op zich hele sympathieke elementen in zitten, wil ik deze motie per saldo vanuit deze coalitie thans ontraden en kijken wat er bij de stemmingen gebeurt.

De motie op stuk nr. 16: ontraden. Populatiebekostiging bij ziekenhuizen past niet in ons stelsel. Wat betreft de beschikbaarheidsbijdrage voor de spoedeisende zorg, zeg ik dat er een NZa-onderzoek loopt naar de bekostiging van de spoedeisende zorg. Daar wil ik niet op vooruitlopen. Dat vraagt ook echt om een fundamenteler debat. Het lijkt mij niet geschikt om daar nu zomaar, ineens, toe te besluiten. Op dit moment is het dus: ontraden.

De motie op stuk nr. 17. Daar komt een dubbele ontrading voor, want er is geen dekking. Wij doen al 225 miljoen in 2024 door het halveren van de bezuiniging.

Dan de motie op stuk nr. 18. Geen dekking: ontraden.

De motie op stuk nr. 19: ontraden. De minister van VWS laat nu onderzoek doen. Daar wil ik niet op vooruitlopen. Daarmee is die motie voorbarig.

De motie-Marijnissen op stuk nr. 20 is een spreekt-uitmotie.

De motie-Marijnissen c.s. op stuk nr. 21 wil ik ontraden. Dat wil ik echt doen. Het viel mij op, zeg ik dan ook maar, dat de heer Omtzigt hieronder stond. Wij hebben het er vaak over gehad dat het betere heel vaak de vijand is van het goede. We hebben nu een heel systeem, waar in de Kamer uitvoerig over is gediscussieerd, om ervoor te zorgen dat we versnelling aanbrengen in de hele afwikkeling van de vreselijke ellende waar ouders in zitten. Deze motie zou daarin heel erg veel overhoop gaan halen. Daarmee zou die naar onze absolute overtuiging niet versnellend, maar per saldo vertragend gaan werken. Ik wil die motie dus met enige kracht ontraden.

De motie-Paternotte/Bontenbal op stuk nr. 22 over het afschaffen van fossiele voordelen en de hele aanloop naar de COP: oordeel Kamer. Als ik de motie zo mag lezen dat er wordt opgeroepen om samen met Europese partners op te trekken om te komen tot een verstandige afbouw van fossiele subsidies, dus het niet-Nederlandse deel, dan geef ik oordeel Kamer.

De motie-Klaver c.s. op stuk nr. 23. Hiervoor geldt opnieuw de algemene inleidende opmerking die ik gemaakt heb. Er zitten wel een paar bijzondere punten bij. Ten eerste kan ik mij ten aanzien van het wettelijk minimumloon voorstellen dat in het vervolg van dat debat nog eens goed gekeken wordt naar de effecten die dat kan hebben op inflatie, maar ook de concurrentiepositie en de doorwerking in de AOW. Specifiek ten aanzien van de dekking zijn er ook een paar zorgpunten, bijvoorbeeld of die dekking überhaupt wordt opgehaald. Ten eerste wordt de vrijstelling dividendbelasting voor beursfondsen geschrapt. Dat is waarschijnlijk niet mogelijk per 1-1-24 en als het al door zou gaan, dan zullen inderdaad bedrijven zeer waarschijnlijk naar andere landen vertrekken en dan zou die belastingtitel instorten, waardoor die opbrengst er niet komt.

Hetzelfde risico loop je bij de bankenbelasting. Op dit moment is het zo dat banken gecumuleerd hier al te maken hebben met een belasting van tussen de 40% en de 45%. Andere landen hebben dat meestal niet. Dit zou leiden tot het vertrek van banken, is onze overtuiging, naar bijvoorbeeld Frankfurt. De ECB zou hier zeer waarschijnlijk negatief over adviseren en het resolutiefonds, het Europese bankenafwikkelingsfonds, voorziet hier al in. Ik hoop dus dat de indieners nog eens goed naar de dekking willen kijken.

De minister van SZW fluistert mij nog een belangrijk en echt serieus punt in: invoering van het wml in januari is zeer riskant voor wat de juridische kant ervan betreft, de timing. Er moeten namelijk allerlei dingen gebeuren als je het niet met een wetswijziging doet maar met een AMvB. Dan is het zeer de vraag of je 1 januari haalt.

De motie-Klaver c.s. op stuk nr. 24 over de afbouw van subsidies. Dat speelt internationaal, Europees en nationaal en leent zich dus echt niet voor vastlegging in een nationale wet. We zullen wel jaarlijks een overzicht van de fossiele subsidies geven, gelijktijdig met de miljoenennota, zoals toegezegd in deze Miljoenennota. Ik wil de motie op stuk n r. 24 ontraden.

Minister Rutte:

Toen waren we eerder.

Minister Rutte:

Toen waren we vroeger in het proces, blijkbaar.

Minister Rutte:

Dat is ten aanzien van de uitvoerbaarheid, want ten aanzien van de dekking zijn er dus grote zorgen dat dat posten zijn die verdampen, zodra ze worden aangekondigd, en dan is er geen dekking meer.

Minister Rutte:

De motie-Klaver c.s. op stuk nr. 25: ontraden. Hierover is vaak gesproken met de Kamer. Op voorhand stoffen verbieden kan niet. In het kader van het Impulsprogramma Chemische Stoffen werkt de staatssecretaris van IenW aan het ondersteunen van de medeoverheden om het voorzorgsbeginsel in dezen handen en voeten te geven. Ik moet deze motie in deze vorm ontraden.

De motie-Bontenbal op stuk 26 over de vliegbelasting. Hier geldt weer mijn algemene inleidende winstwaarschuwing, dus ik kom per saldo tot ontraden. Het kabinet heeft hier niet voor gekozen, omdat de totale energierekening naar verwachting volgend jaar een gematigde ontwikkeling kent. Er is gekozen voor gerichte maatregelen. Verder leidt de verlaging van het tarief eerste schijf tot veel complexiteit in de uitvoering, en de dekking, de vliegbelasting, heeft naar alle waarschijnlijkheid een negatief effect op de hubfunctie van Schiphol. Idealiter doe je zoiets in EU-verband. Overigens is staatssecretaris Van Rij op dat punt bezig met een verkenning in datzelfde EU-verband.

De motie-Bontenbal/Stoffer op stuk nr. 27 over het onderzoeken van wettelijke maatregelen om gemeenten meer ruimte te geven. Er is al een brief toegezegd, maar per saldo wil ik hier zeggen: oordeel Kamer, want er staat niets in waar we van schrikken. Daarmee is het een goede motie. Ik bedoel: het gaat niet mis.

De motie op stuk nr. 28. Daar geldt voor het eerste verzoek: ja, dat is prima. Dat kan, oordeel Kamer. Maar dan alleen het eerste verzoek. Het tweede verzoek, waarin ook nog gesproken wordt over verdubbelen et cetera, kan echt niet. De motie in haar huidige vorm is dus ontraden. Als de heer Bontenbal haar aanpast en het tweede verzoek weghaalt, dan kan het "oordeel Kamer" zijn, maar in deze vorm is zij ontraden.

Minister Rutte:

Het plan bij het tweede verzoek zal uiteraard bouwen op de uitkomsten van het eerste verzoek, namelijk het onderzoek. Zo kan je 'm ook omschrijven, dat je zegt: maak dan op basis van dat onderzoek een plan. Maar nu al zeggen dat het leidt tot het verdubbelen van het percentage bedrijven et cetera, dat kunnen we allemaal niet doen.

Minister Rutte:

In de huidige vorm?

Minister Rutte:

Nou ja, dat kunnen we nu doen. Als in het tweede verzoek komt te staan "en verzoekt het kabinet om op basis hiervan een plan te maken", dan is zij aangepast.

Minister Rutte:

Ja? Top!

Minister Rutte:

Ja. De voorzitter schrijft heel duidelijk, dus dat komt goed.

Minister Rutte:

"Verzoekt op basis hiervan een plan te maken". Dan is het oordeel Kamer.

De motie op stuk nr. 29. Die moet ik ook weer met een verwijzing naar de algemene inleidende opmerkingen ontraden, omdat wij denken met een evenwichtig pakket te zijn gekomen. Bovendien, als je kijkt naar de gepresenteerde dekking: die is echt niet deugdelijk. Die is incidenteel. Die voorkomt de tariefsverhoging niet, maar stelt die slechts een jaar uit. Ook hier geldt dat het risico zit in het inzetten van risicoreserveringen, het schrappen van risicoreserveringen voor projecten waar al flinke tekorten op zijn. Dus ook hier zal echt nog heel goed moeten worden gekeken, lijkt me, in het verdere procedé rond die motie.

Dan de motie op stuk nr. 30. Ik heb het in het debat al gehad over wat we doen bij VWS. Het onderzoek loopt en bij SZW Kinderopvang liep het onderzoek al. Daar bleek het mee te vallen. In het kader van het nieuwe stelsel wordt opnieuw alles weer op de proefstand gezet. Tegen die achtergrond ontraad ik deze motie, want die gaat veel breder dan we in het debat bespraken. Ten aanzien van VWS en SZW is het in het debat besproken. Dus de motie op stuk nr. 30 is ontraden.

Voor de motie op stuk nr. 31 geldt oordeel Kamer, wat ons betreft, met het voorstel om het in Europees verband aan de orde te stellen. Dat doen we dan nu, want de Europese Raad is pas in oktober. We doen dat dus in Europees verband. De situatie wordt op de voet gevolgd. Als de situatie verslechtert, dan moeten we kijken welke maatregelen mogelijk zijn. Wat Nederland betreft liggen er dan ook sancties op tafel. Wij blijven in de tussentijd Azerbeidzjan oproepen hulp en waarnemers toe te laten. Met die achtergrond, met die toelichting: oordeel Kamer.

De motie op stuk nr. 32: ontraden. Het kabinet staat voor de rechten van transgender personen et cetera. Gisteren is er ook over gedebatteerd.

De motie op stuk nr. 33, verwijzend naar het debat: ontraden.

De motie op stuk nr. 34: ontraden. Er is geen enkele aanleiding om ons te mengen in deze strafrechtelijke procedure.

De motie op stuk nr. 35. De constateringen kloppen simpelweg niet. Contant geld is wel belangrijk en het kabinet werkt ook aan een voorstel om banken te verplichten om in een bepaalde mate van contant geld dienstverlening aan te bieden. Daar is ook al een brief over gestuurd en het is in het debat besproken, dus de motie wordt ontraden.

De motie op stuk nr. 36: ontraden. We kunnen ons als het gaat om onze relatie met andere landen niet veroorloven dat alles wat je daarmee bespreekt openbaar wordt. Dat zou die belangen schaden. Dus de motie op stuk nr. 36: ontraden.

De motie op stuk nr. 37. Ik sluit me toch wel aan bij degenen die zeiden "dat is een vreemde motie", zeker als ik de tweede ondertekenaar zie. Ik hoop dat we als dit onderwerp verder procedeert echt dekkingen zien en ook met welk percentage het minimumloon dan verhoogd zou moeten worden. Het is echt een merkwaardige motie.

De motie op stuk nr. 38 over de spouwmuren. Ik zou willen zeggen: oordeel Kamer, maar wel binnen de gereserveerde middelen. Isolatie van huizen heeft een hoge prioriteit. We doen al veel om belemmeringen weg te nemen en daar is ook geld voor beschikbaar. Voor de begrotingsbehandeling van BZK komt er een brief die ingaat op de uitspraak van de Raad van State. Dus de motie op stuk nr. 38 van BBB: oordeel Kamer.

Minister Rutte:

De motie op stuk nr. 37 gaat over het verhogen van het minimumloon.

Minister Rutte:

Omdat de tweede ondertekenaar hier regelmatig, nog meer dan de eerste ondertekenaar, aandringt op deugdelijke dekking.

Minister Rutte:

De uitleg van beiden was volstrekt onduidelijk; die staat namelijk niet in de motie. Er zijn hier door de beide indieners wat gedachten geventileerd. We weten niet hoeveel geld er nodig is, want de motie zegt niet met hoeveel het wml omhoog moet. Er staat niet waar het wijzigingsvoorstel voor de begroting toe zou moeten leiden, wat de dekking is en welke bedragen daarbij horen. Dit is echt volstrekt ondeugdelijk. Sorry, ik kan het echt niet mooier maken.

Minister Rutte:

Nee, dan gaat ie van dubbel negatief naar negatief, want dan geldt nog steeds dat wij staan voor ons eigen pakket. Maar dan valt de motie in dezelfde categorie als de moties van de ChristenUnie, GroenLinks, de VVD en anderen. Dan gaat ie van de Van Gennip-categorie naar de algemene categorie.

Minister Rutte:

Nee, wacht even. Bij een amendement dat door de Kamer wordt aangenomen, staat het kabinet op een gegeven moment ook gewoon buitenspel. Daar gaat het nou juist de hele dag over in de media.

Minister Rutte:

De motie op stuk nr. 39 is een spreekt-uitmotie, dus daar hoef ik niets van te vinden.

Minister Rutte:

De motie op stuk nr. 40 wordt ontraden. Ik moet daar nog even iets meer over zeggen omdat het ook even mondeling aan de orde kwam in de eerste termijn en ik daarop terug zou komen. Stikstof speelt ook bij dit project. De plannen uit de verkenning voorzien in de aanleg van een rondweg om Mariënheem heen. De snelheid zal worden verhoogd van 50 naar 100 kilometer per uur. Het projectracé en diverse wegvakken met mogelijke verkeersaantrekkende werking liggen dichter bij meerdere Natura 2000-gebieden, waardoor daar een relatief hoge depositiebijdrage wordt verwacht. In totaal liggen er elf Natura 2000-gebieden binnen de maximale rekenafstand van 25 kilometer die voor stikstof gehanteerd wordt. Dit is niet de enige reden dat dit project gepauzeerd wordt. Er is sprake van oplopende prijzen op aanlegprojecten waarin nu gebouwd wordt en er is sprake van een fors tekort om het minimale niveau van instandhouding te waarborgen. Daarom kiezen wij ervoor om het geld te laten staan bij de N35-verkenning, want als we daarvoor zouden kiezen, zou er elders bezuinigd moeten worden. Er zouden vier opties zijn om dat op te lossen, maar die zijn allemaal onaantrekkelijk. Daarom is ervoor gekozen om de middelen bij dit project af te romen. De verkenning wordt zo ver mogelijk afgerond, waarna het project gepauzeerd zal worden.

Zoals gemeld — dit is belangrijk — betekent pauzeren geen afstel: de projecten worden hervat naarmate er in de jaarlijkse extrapolatie middelen komen en er stikstofruimte komt. IenW blijft in overleg met de regiobestuurders om de bereikbaarheid van Nederland zo goed mogelijk op peil te houden. In november vindt daar weer een bestuurlijke gespreksronde over plaats. Tegen die achtergrond wordt de motie op stuk nr. 40 ontraden.

Ik kom bij de motie op stuk nr. 41, over de windturbines op zee. We hebben het daar ook bij het debat over gehad. Het behoud van een gezonde ecologie op de Noordzee is een randvoorwaarde om windparken op zee te bouwen. Daarom stimuleert het kabinet naast de wettelijke minimumeisen in de tenders ook aanvullende maatregelen om zo natuurvriendelijk te bouwen. Wij ontraden de motie op stuk nr. 41.

De motie op stuk nr. 42 wordt ontraden. Het is niet zo dat er buiten de 500 meter niks neerslaat. De piekbelastersaanpak zorgt voor een zo gericht mogelijke stikstofreductie bij natuur. De piekbelastersregeling is goedgekeurd door Brussel. Naast de regeling voor piekbelasters is er ook een regeling voor de zogenaamde "niet-piekbelasters".

Dan ga ik verder met de motie op stuk nr. 43, over het hele depositiebeleid loslaten, inclusief de piekbelasters, en inzetten op emissie. We willen uiteindelijk toe naar meer sturen op emissie. Dat klopt. Overigens bevestigt het UvA-onderzoek de juistheid van de RIVM-modellen. Het is van belang om nu fors in te zetten op die reductie met generieke maatregelen en met de piekbelastersaanpak. Tegen die achtergrond moet ik de motie op stuk nr. 43 ontraden.

De motie op stuk nr. 44 is niet mogelijk: ontraden. Een generaal pardon is juridisch niet mogelijk. Dat is onlangs, ook op verzoek van LTO, bevestigd door de landsadvocaat. We doen er alles aan om deze problematiek en ook die van de interimmers op te lossen.

De motie op stuk nr. 45 van de SGP over het verhogen van de kinderbijslag. Dit valt ook weer onder de algemene disclaimer die ik aan het begin van deze termijn heb gemaakt. Kinderen en gezinnen zijn van het allergrootste belang. Een van de doelstellingen van het kabinetsbeleid was ook de armoede onder kinderen verlagen. Wij denken dat het ingediende pakket daar ook levert. Het doet veel tegen kinderarmoede door het kindgebonden budget. Dat is ook gerichter dan de kinderbijslag. De dekking met de generieke tabelcorrectiefactor raakt ook de onderkant. Het verlaagt de bijstand via de algemene heffingskorting. Dat werkt dus averechts. We zien dus inhoudelijke bezwaren, maar de motie valt ook onder de algemene disclaimer. Ik moet echter alle moties netjes van een aantal kritische kanttekeningen voorzien. De motie op stuk nr. 45 is dus ontraden.

De motie op stuk nr. 46 is gericht aan het Presidium en vraagt dus niet om een toelichting.

Dan de motie op stuk nr. 47. Dat waren we sowieso niet van plan. De motie suggereert dat wel, dat we van plan waren om mensen gedwongen te gaan opkopen. Het kabinet is juist voornemens om voorstellen te doen voor normeren en beprijzen, in plaats van een dwingend instrumentarium. Die hele uitkoopregelingen zijn gebaseerd op vrijwilligheid. Tegen de achtergrond van die verkeerde representatie van de kabinetsvisie in de eerste overweging wil ik deze motie ontraden.

De motie op stuk nr. 48. In het debat hebben we het erover gehad. Consumenten die meer zekerheid over de energieprijzen willen, kunnen een vast contract afsluiten. Daarnaast geldt het Tijdelijk Noodfonds Energie, en in nood kunnen we terugvallen op steun via belastingvermindering of andere koopkrachtinstrumenten, zoals de twee keer €190 eind vorig jaar. De Kamer is geïnformeerd over alle opties. Ik wil de motie dus ontraden.

De motie op stuk nr. 49: niet gedekt. Wat gaan we dan wel doen? Minder politie? Minder asielopvang? Met andere woorden: de motie op stuk nr. 49 is ontraden.

De motie op stuk nr. 50 ontraad ik onder verwijzing naar het debat.

Dan de motie op stuk nr. 51. Het is natuurlijk een ernstige kwestie waar we het hier over hebben. Die vraagt een zeer zorgvuldige behandeling, dus niet zomaar afdoen met een motie plompverloren aan het einde van deze Algemene Politieke Beschouwingen, waarin over het onderwerp verder ook niet indringend gesproken is. Dus eerst een specifiek debat. Dat gebeurt aanstaande woensdag in de betreffende commissie, dus misschien kan DENK de motie aanhouden. Dat zou mijn verzoek zijn. Anders moet ik 'm ontraden.

Minister Rutte:

Veel dank.

Minister Rutte:

De motie op stuk nr. 52. Van de taakstelling van meer dan een half miljard, 550 miljoen structureel, is 479 miljoen ingevuld met de aanpak van belastingconstructies en de aanpak van een aantal recente negatieve evaluaties van fiscale regelingen. Je praat dus nog over een restbedrag van 77 miljoen. In de brief omtrent de aanpak van belastingconstructies en fiscale regelingen wordt het ook toegelicht. De invulling van de aanpak fiscale regelingen vraagt om een zorgvuldig traject met stakeholders en uitvoering. Voor een deel van de constructies wordt hier nog aan gewerkt. Tegen die achtergrond moet ik de motie op stuk nr. 52 ontraden.

Dan de motie op stuk nr. 53. Het is een belangrijk onderwerp. We hebben daar onlangs onder leiding van staatssecretaris Van Huffelen een zeer geslaagde Catshuissessie over gehad. Het punt in deze motie is dat de heer Dassen en de andere indieners vragen om een impactanalyse per ministerie. Dat leidt tot een hele hoop bureaucratie. Daar zijn we niet voor. Maar ik kan wel het volgende verzekeren. Misschien kan hij de motie aanhouden tot het komt. Er wordt uitvoerig aan beleid gewerkt. Eind dit jaar komt de visie van de staatssecretaris BZK, ook mede tegen de achtergrond van de interne discussie in het kabinet, op artificial intelligence en generatieve AI. Misschien kan ik de heer Dassen vragen om de motie aan te houden en die dan opnieuw te bekijken bij dat debat.

Minister Rutte:

Dan moet ik 'm ontraden.

Minister Rutte:

De motie op stuk nr. 54. Dit onderwerp heeft de aandacht van het kabinet. Deze motie moet ik ontraden. Het gaat er juist heel erg om dat er ook gekeken wordt naar bereikbaarheid, ook niet-digitaal. We denken dat nog eens een afzonderlijk onderzoek hiernaar niks toevoegt. We zijn heel erg druk bezig met de uitvoering van dat beleid, dus ik wil tegen die achtergrond de motie op stuk nr. 54 ontraden.

De motie op stuk nr. 55 gaat over de rapporteur. Er is geen overeenstemming in de Europese Unie over dit model. Daarom moet ik dit ontraden. Dit lijkt me ook iets wat uiteindelijk opnieuw moet worden hernomen.

De motie op stuk nr. 56: ontraden. Het gaat om personen tegen wie strafzaken in Nederland lopen. Dat bekijken we steeds van geval tot geval. Of het kabinet in de toekomst uitreizigers terughaalt, vraagt altijd een case-by-caseafweging. Daarbij zijn de belangen van de nationale veiligheid alsook het voorkomen van straffeloosheid heel belangrijk. Dat weegt allemaal zwaar. Dat is iedere keer een case-by-casebeslissing. Dat was de motie op stuk nr. 56, hè? Ja.

Dan de motie op stuk nr. 57 over 113. De dekking is inmiddels geregeld. We gaan het doen, dus oordeel Kamer. Ik roep de telecomaanbieders op hier ook snel invulling aan te geven.

Minister Rutte:

De motie op stuk nr. 58: ontraden. Het voorstel is geen onderdeel van het lopende beleid. Gezien de status waar wij nu als kabinet in zitten en ervan uitgaande dat mevrouw Kaag gelijk heeft dat er snel een nieuw kabinet is, lijkt het ons niet verstandig om hiertoe nog initiatieven te nemen. Zou het allemaal toch langer duren, kunnen we het altijd opnieuw bekijken.

De motie op stuk nr. 59. Het kabinet — dat is geadviseerd door de Dialooggroep Slavernijverleden — heeft gekozen voor excuses met beleid gericht op erkenning, herdenking en herstel. Daarvoor zijn forse meerjarige middelen beschikbaar gesteld, ter grootte van 200 miljoen euro. Maar dat is niet voor reparatiebetalingen. Uiteraard is het slavernijverleden onderdeel van gesprekken met andere landen. Ik ben er steeds helder over geweest dat we niet werken aan herstelbetalingen, maar wel aan excuses. We werken ook aan het versterken van de sociaal-economische structuur van zowel de drie openbare lichamen als de drie landen in het Caribisch gebied. Dat doen we uiteraard ook in de relatie met Suriname. Maar ik moet deze motie ontraden.

De motie op stuk nr. 60 van BIJ1: oordeel Kamer. We gaan dat gesprek graag aan.

De motie op stuk nr. 61 ontraad ik onder verwijzing naar het debat.

De motie op stuk nr. 62. Dit proces hebben we onlangs doorlopen in het kader van het advies van de Onderwijsraad. Daarom ontraad ik de motie.

Over de motie op stuk nr. 63 heb ik het ook in het debat gehad. De dekking is niet deugdelijk en niet concreet. Hier worden inkomsten en uitgaven door elkaar gehaald. Maar los daarvan is het kabinet dit niet voornemens. De motie wordt dus ontraden.

De motie op stuk nr. 64: geen deugdelijke dekking of scheiding van inkomsten en uitgaven. Ik moet de motie op stuk nr. 64 dus ontraden.

De motie op stuk nr. 65. Onder verwijzing naar het debat wil ik deze motie ook ontraden.

De motie op stuk nr. 66. Er is geen invulling in de motie en geen dekking. We nemen al maatregelen om werk aantrekkelijker te maken, zoals de hogere arbeidskorting. De motie op stuk nr. 66 wordt dus ontraden.

De motie op stuk nr. 67 is een spreekt-uitmotie.

De motie op stuk nr. 68 is een spreekt-uitmotie.

De motie op stuk nr. 69 hebben de heer Omtzigt en ik in het debat besproken. Onder verwijzing naar dat debat: ontraden.

De motie op stuk nr. 70. De Tweede Kamer wordt voor het eind van het jaar geïnformeerd over gerichte communicatie. Maar als je dit zou doen, zeg ik toch maar even tegen de heer Omtzigt, geldt eigenlijk hetzelfde als bij de motie over de afwikkeling van het schandaal met de kinderopvangtoeslag. Wat hij daarin voorstelde, geldt ook voor deze motie: dit leidt tot een enorme hoop extra problemen voor de uitvoering, precies waar hij zelf steeds voor waarschuwt. Dus met enige stevigheid: de motie op stuk nr. 70 wordt ontraden.

De motie op stuk nr. 71 gaat over de uitbreiding van de Tweede Kamer. Er zijn geen mogelijkheden. 150 staat in de Grondwet. Dat gaat dus niet.

De motie op stuk nr. 72 moet ik ontraden. SZW is al bezig met een onderzoek om een wettelijke verplichting in te voeren tot het opstellen van een klachtenregeling, met waarborgen zoals hoor en wederhoor. De regeringscommissaris, Mariëtte Hamer, heeft hierover onlangs een handreiking gepresenteerd.

Minister Rutte:

Ja. Het antwoord is: ja.

Voorzitter. Nog een enkel slotwoord, als u mij toestaat. Het is vaker geconstateerd: deze Algemene Politieke Beschouwingen vinden plaats onder bijzondere omstandigheden. Begin juli, 7 juli om precies te zijn, is het ontslag van het kabinet aangeboden bij de Koning. Daarna is bij koninklijk besluit ook de Kamer ontbonden. Zoals we allemaal weten, vinden de verkiezingen plaats op 22 november aanstaande. Dat betekent dat deze Algemene Beschouwingen de laatste waren van degenen die bekendmaakten dat zij niet terugkeren als lid van de Tweede Kamer, onder wie ook uzelf, voorzitter.

Ik zie een melding op het spreekgestoelte. Ik wist niet hoe dat werkte. Ik mag dat niet oplezen. De voorzitter moet iets doen. Ik ga daarna opnieuw beginnen met mijn slotspeech.

De voorzitter:

De storing is weer opgelost. Gaat u verder, minister-president.

Minister Rutte:

Voorzitter. Nogmaals: Algemene Politieke Beschouwingen onder een bijzonder gesternte; ontslag aangeboden door het kabinet; verkiezingen op 22 november. Daarmee zijn dit de laatste Algemene Beschouwingen van hen die bekend hebben gemaakt dat zij niet terugkeren in de Kamer, of, zoals ikzelf, überhaupt in de Nederlandse politiek, onder wie ook de Voorzitter. Ik heb daar toch een enkel woord over, hoewel het mij uiteraard niet past om te treden in uw taken als Voorzitter van deze Kamer om hierbij stil te staan; dat gaat u zelf doen. Maar ik wil hier wel één ding zeggen, en daar wil ik eigenlijk Kees van der Staaij voor gebruiken, als staatsrechtelijk geweten. Gedurende vele jaren heeft hij zijn werk in deze Kamer verricht met inzet, kennis en wijsheid. Grote hulde daarvoor.

Tegelijkertijd waren dit ook, mag ik zeggen, gewone Algemene Politieke Beschouwingen, hoewel we vanmiddag wat eerder klaar waren voor de lunchpauze. De woordvoerders hebben met overtuiging en soms op het scherpst van de snede, maar ik vond ook met respect voor elkaar en deze Kamer als geheel, hun opvattingen en standpunten naar voren gebracht. Volgens mij hebben we weer laten zien dat de democratie, en ook de parlementaire democratie, wat dat betreft functioneert. Daar is ook al het parlementaire handwerk verricht: het zoeken naar steun bij anderen, bereid zijn naar elkaar te luisteren, overleg, en het gezamenlijk vinden van meerderheden. En dat is uiteindelijk een gevolg van onze bijzondere staatsinrichting met heel veel partijen. Daar kun je van alles van vinden, maar dit sluit ook aan bij een grondtoon: een grondtoon van ons land, van Nederland, waarin wij er altijd, door de eeuwen heen, van doordrongen zijn geweest dat we bij grote vraagstukken alleen resultaten bereiken, niet als we stikken in het eigen gelijk of met de macht van de meerderheid, maar altijd met respect voor de minderheid, voor het individu; als we dingen samen doen, met respect voor eenieder, en daarbij ook met respect voor ieders bijdrage.

Ik heb gezegd, en dank u allen zeer.

De voorzitter:

Aan de orde zijn de stemmingen van donderdag 21 september 2023, maar ik geef eerst het woord aan de heer Bosma van de PVV.

De heer Martin Bosma (PVV):

Voorzitter. Mijn fractie wil graag een hoofdelijke stemming over de motie op stuk nr. 32. Het is nog vrij vroeg, in vergelijking met andere Algemene Beschouwingen. Stel dat de collega's zeggen: we plakken er nog even drie uur aan vast, zodat we middernacht nog halen. Dan is mijn fractie daar niet op tegen. Maar anders kunnen we het wat ons betreft ook gewoon naar de dinsdag verschuiven.

De voorzitter:

Dank u wel. Het gaat over de motie op stuk nr. 32, de motie-Baudet over behandelingen met puberteitsremmers. Ik stel voor dat wij dinsdag over deze motie gaan stemmen. Kan de Kamer zich daarin vinden? Dat is het geval. Dan gaan wij dinsdag hoofdelijk stemmen over deze motie.

Dan geef ik het woord aan mevrouw Van der Plas van BBB. Gaat uw gang.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel, voorzitter. Ik wil graag twee stemverklaringen afleggen.

De ene is een stemverklaring over de motie-Wilders (36410, nr. 7). Dat is een motie om alle boodschappen vanaf 2024 op nul te zetten. Ik ben het zeer eens met het feit dat het voedsel veel te duur is. Wij willen groente en fruit ook naar 0%. Maar alle boodschappen op 0% zetten, gaat ons op dit moment veel te ver. We moeten als overheid toch ook nog inkomsten hebben om bijvoorbeeld een bus te kunnen laten rijden in de regio. En als we alles op nul zetten, komt dat niet goed. Daarom zal ik dus tegen die motie stemmen.

Dan heb ik nog een stemverklaring over de motie-Klaver (36410, nr. 25) over Chemours. Chemours is een grote zorg voor omwonenden en ook voor ons. De provincie Zuid-Holland zet alles in om hun burgers te beschermen tegen schadelijke stoffen. Het verzoek om dat te steunen, deel ik. Maar het eerste verzoek in de motie is er eentje waarvan ik de gevolgen niet kan overzien. Ik kan me voorstellen dat we stoffen om een goede reden categoriseren in "gevaarlijk" en "potentieel gevaarlijk", maar om daar nu met één penstreek één categorie van te maken, gaat me veel te snel. Ik heb wel begrip voor deze motie, maar ik zal dus tegen deze motie in deze vorm stemmen.

Dank u wel.

De voorzitter:

De heer Van Baarle van DENK.

De voorzitter:

Dank u wel. We zullen dit doorgeleiden richting het kabinet.

De voorzitter:

De heer Eerdmans.

De voorzitter:

Ik geleid dit door richting het kabinet.

De voorzitter:

Mevrouw Van der Plas, BBB.

De voorzitter:

Ik heb het genoemd.

De voorzitter:

We zullen dit in de Handelingen opnemen. Het wisselt soms even, maar dat komt omdat een aantal Kamerleden onder u een andere plek hebben gekregen. Het belangrijkste is dat u genoemd wordt als u uw hand opsteekt.

Mevrouw Sylvana Simons, BIJ1.

De voorzitter:

Dank u wel. We zullen het opnemen in de Handelingen.

Mevrouw Sylvana Simons van BIJ1.

De voorzitter:

Helemaal goed. Het maakt niks uit, maar het is wel goed voor de Handelingen. De heer Dassen.

De voorzitter:

Dank u wel. We zullen dit doorgeleiden naar het kabinet.

De voorzitter:

Ook dit geleiden we door naar het kabinet. Mevrouw Gündoğan en dan mevrouw Bikker.

De voorzitter:

Helemaal goed. Mevrouw Bikker.

De voorzitter:

Dank u wel. Ook dit zullen wij doorgeleiden naar het kabinet. U heeft geluk, want er zijn vanavond veel leden van het kabinet aanwezig bij onze stemmingen. Uw verzoeken zullen dus goed landen.

Daarmee zijn we aan het einde gekomen van deze stemmingen en ook van deze dag. Ik dank de kabinetsleden in vak-K voor hun aanwezigheid bij onze stemmingen, de Kamerleden en de mensen op de publieke tribune. Ik heb gezien dat een aantal van hen de hele dag aanwezig is geweest.

De voorzitter:

En natuurlijk dank ik de mensen die op een andere manier het debat gevolgd hebben. Ik zou zeggen: iedereen wel thuis.