Euthanasie bij psychisch lijden van jonge mensen

De voorzitter:

Ik open de vergadering van de Kamercommissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Aan de orde is het rondetafelgesprek over euthanasie bij psychisch lijden van jonge mensen. Hartelijk welkom aan iedereen op de publieke tribune en iedereen die thuis meekijkt via de stream. Alvast een eerste welkom aan de diverse gasten die vanmiddag bij ons zijn. We zullen in een drietal blokken een aantal mensen aan het woord laten die ons gaan voorzien van informatie over dit onderwerp.

Van de zijde van de Kamer zijn aanwezig de collega's Dobbe namens de Socialistische Partij, Rikkers namens BBB, Boomsma namens NSC, Paulusma namens D66, Westerveld namens GroenLinks-PvdA, Flach namens de SGP en Grinwis namens de ChristenUnie. Voor de goede orde: dit rondetafelgesprek is geen debat. We zijn hier om vooral informatie te krijgen om te gebruiken in het debat op 16 juni aanstaande over de initiatiefnota van mevrouw De Korte van NSC. Onze gasten krijgen de gelegenheid om een inleiding te geven op het gebied van hun ervaring. Daarna krijgen de leden een voor een gelegenheid om vragen te stellen. Ik vraag u duidelijk aan te geven aan wie u uw vraag gaat stellen.

Voordat we van start gaan nog even het volgende. We hebben het vandaag over een moeilijk en emotioneel onderwerp. Het is heel erg bijzonder dat een aantal ervaringsdeskundigen bereid is om in de openbaarheid hun ervaring met ons te delen. Dat vraagt een zorgvuldige behandeling. Ik heb daar overigens alle vertrouwen in. Wel één opmerking vooraf. We stellen geen vragen over specifieke situaties, die vragen om een soort oordeel of beoordeling. Ik ga daar geen ruimte voor geven. In dit land hebben we het zo geregeld dat over specifieke situaties één organisatie een oordeel geeft, de Regionale Toetsingscommissie Euthanasie. Dat doen we niet hier. Ik zal daar ook strak op letten. Maar ik ga ervan uit dat u die richting ook niet op zult gaan.

De voorzitter:

Dan gaan we beginnen met het eerste blok. Daar staat bij mij keurig netjes "Professionals" boven. Ik ga ze kort aan u voorstellen; ze zullen dat zo uitgebreid zelf wel verder doen. Allereerst zijn hier Matthijs van Schendel, zelfstandig werkend psychiater, Ivo Aben, kinder- en jeugdpsychiater bij Van Laer GGZ, Ton van Balkom, psychiater bij het Expertisecentrum Euthanasie en Radboud Marijnissen, psychiater en voorzitter van de commissie Euthanasie van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, de NVvP. Dan geef ik als eerste het woord aan de heer Van Schendel.

De heer Van Schendel:

Dank u wel. Ik heb gemeend u vandaag iets te willen vertellen over mijn praktijkervaringen. Ik wil u vandaag het verhaal van Rianne vertellen. Rianne is een 27 jaar oude vrouw op het moment dat zij haar euthanasieverzoek aan mij doet. Rianne staat al langer op de wachtlijst bij het expertisecentrum en zij krijgt een brief van dat expertisecentrum, waarin aanhangig wordt gemaakt dat zij ook haar eigen arts kan vragen om euthanasie uit te voeren. Zij stelt mij de vraag of ik dat wil doen.

Rianne heeft last van conversieklachten, uitvalsverschijnselen die je lichamelijk eigenlijk niet goed kan verklaren. Zij kan op momenten niet spreken en heeft op dat moment ook verlammingsverschijnselen van haar benen. Ze zit in een rolstoel en gebruikt haar telefoon om met mij te communiceren. Op het moment dat zij mij dat vroeg, wist ik niet wat ik moest zeggen. Ik heb er echt over moeten nadenken. Uiteindelijk stem ik ermee in om haar wens te onderzoeken, omdat ik er als persoon van overtuigd ben dat ik het iemand gun om te mogen stoppen met het leven en op een waardige manier afscheid te nemen, in alle rust en omgeven door diens naasten, als het iemands diepste wens is om niet langer door te leven vanwege een lijden dat niet meer te verdragen is.

Rianne is geen fictief persoon. Zij is een van die mensen jonger dan 30 jaar die vorig jaar euthanasie verleend heeft gekregen. Ik ben de arts die haar die euthanasie verleend heeft. Alvorens ik besloot vandaag over haar te vertellen, heb ik haar ouders natuurlijk gebeld om te vragen of zij het goed vonden dat ik over haar dochter zou spreken. Hun reactie was hartverwarmend: natuurlijk en wat een grote eer, want zo wordt ze niet vergeten, en we komen wel mee als ze in Den Haag willen weten wat we ervan vinden. Ik heb maar aangegeven dat dit vandaag niet de bedoeling is, maar ze zullen ongetwijfeld nu meekijken via de livestream.

Rianne leed aan een combinatie van autisme, trauma en recidiverende depressies. Ze heeft anorexia nervosa gehad, ze had fases met ernstige conversieklachten en ze deed aan forse zelfbeschadiging. Ze had een doodswens vanaf haar 11de levensjaar en ze belandde uiteindelijk op haar 16de in de gesloten psychiatrie in verband met suïcidaliteit. Daar ondergaat ze gedwongen zorg, waaronder sondevoeding en separaties. Ze gaat uiteindelijk nog naar een derdelijnscentrum voor mensen met autisme, om dan uiteindelijk in de langdurige zorg binnen de regionale ggz-instelling te komen waar ik op dat moment als psychiater werkzaam ben. Uiteindelijk zijn de laatste elf jaar van haar leven een aaneenschakeling geweest van klinische settings, zonder dat het lukt om haar een beter perspectief op leven te geven en de doodswens te doen keren.

Daarom schets ik volgens mij een beeld dat congruent is met wat het expertisecentrum over deze doelgroep beschrijft in haar position paper. Rianne wilde dit leven niet. Ze wist dat ze anders was dan anderen en kon het niet verdragen dat een normaal leven — huisje, boompje, beestje — niet voor haar was weggelegd. Ze wist niet hoe ze met haar emoties moest omgaan en leek daar in de loop van jaren weinig leerbaar in te zijn. Het hele onderzoek heeft een jaar geduurd, waarin ik haar zeven keer gesproken heb en meerdere gesprekken met haar ouders heb gehad. Ik heb collega's van de kinder- en jeugdpsychiatrie en volwassenenpsychiatrie erbij betrokken en mijn afwegingen laten meelezen. Ik heb de medebehandelaren en oud-behandelaren gesproken. Ik heb een second opinion laten uitvoeren door een onafhankelijke psychiater en een SCEN-psychiater haar ook nog laten beoordelen. Hoe verder ik in het proces kwam, hoe meer ik gesterkt werd in mijn overtuiging dat zij echt niet meer wilde leven. Ik vond uiteindelijk dat er genoeg was geprobeerd en werd gesteund door de verschillende oordelen van mijn collega's.

En toch, uiteindelijk was ik degene die de beslissing nam. Dat deed ik niet lichtvaardig. Het heeft me echt beziggehouden. Natuurlijk heb ik me ook afgevraagd of de tijd de wonden niet zou helen, maar in mijn optiek waren die wonden van haar zo diep dat het niet meer te dragen was. Ik voel me gesterkt door het feit dat haar ouders blij en dankbaar waren dat het lijden van hun dochter klaar was, ondanks het verdriet van het verlies, dat ze nog steeds voelen. Rianne heeft uiteindelijk in alle rust mogen gaan, thuis, in de nabijheid van haar naasten, waardig. Ik vind het oprecht verdrietig dat wij als maatschappij en hulpverleners niet bij machte zijn geweest om haar te helpen en haar een plek te geven die passend was voor haar. Tegelijkertijd ben ik ervan overtuigd dat, ondanks al onze inspanningen, niet iedereen die plek gaat vinden, hoe goed we ons zorgsysteem ook maken, ook als je jonger bent dan 30 jaar en een psychische stoornis hebt.

Dank u wel.

De heer Aben:

Voorzitter, dames en heren. We spreken vandaag over jongeren die zo zwaar psychisch lijden dat ze niet meer verder willen leven. Dat raakt, want achter ieder verzoek om euthanasie zit een mens, een jong iemand met een verhaal. Juist daarom is het zo belangrijk dat we dit onderwerp met uiterste zorg en terughoudendheid benaderen. Mijn pleidooi hier vandaag is eenvoudig. We mogen jonge mensen met psychisch lijden niet loslaten op het moment dat ze juist onze volste inzet verdienen, niet zolang de zorg tekortschiet, niet zolang zij nog volop in ontwikkeling zijn en zeker niet zolang we niet zeker weten of er echt geen andere uitweg meer is.

Jongeren zijn niet statisch. Ze zijn in beweging, lichamelijk, psychologisch en sociaal. In hun leven verandert er dikwijls ook nog van alles, hun thuis-, school- of werksituatie, hun vriendenkring en in zekere zin ook wie en hoe ze zijn. Wat vandaag uitzichtloos voelt, kan na verloop van tijd toch anders zijn. Dat geeft hoop. Deze veranderlijkheid is geen bijzaak. Het is een reden tot wachten, tot volhouden, tot vasthouden. Daartoe verdient degene die zo lijdt natuurlijk de beste steun en zorg.

Psychisch lijden kan mensen het zicht op zichzelf en de wereld doen vertroebelen en het vervormen. Dat maakt het des te moeilijker om te overzien wat er nog wel kan. Dat raakt aan iets wezenlijks: is iemand in die diepste pijn nog goed in staat om zelf te beoordelen of het echt geen andere kant meer op kan? Bij jongeren, wier oordeelsvermogen ook nog in ontwikkeling is, moeten we daar extra voorzichtig mee zijn.

En dan de zorg zelf. We weten allemaal dat de jeugdzorg en de ggz het zwaar hebben. Jongeren wachten te lang, vallen tussen wal en schip, krijgen niet altijd wat ze nodig hebben. Alternatieve vormen van zorg worden te weinig benut. Als we in zo'n systeem concluderen dat iemands lijden uitzichtloos is, moeten we ons afvragen of dat het lijden of het systeem is. Wat nu zorgen baart, is dat euthanasie bij jongeren met psychisch lijden in de praktijk door een kleine groep professionals wordt uitgevoerd. Dat roept ook vragen op, over toetsing, over eenzijdigheid, over blinde vlekken. We hebben hier meer nodig, meer stemmen, meer zorgvuldigheid.

Voorzitter. Ik geloof dat euthanasie in sommige gevallen uit medemenselijkheid — de casus die zojuist werd voorgedragen is daar wellicht een heel goed voorbeeld van — de laatste uitkomst kan zijn. Maar dan moet het echt het laatst mogelijke zijn, niet de enige die nog overblijft nadat alles ervoor tekortschoot. Een jong mens in nood verdient geen doodsvonnis van een overbelaste zorg, maar een samenleving die zegt: wij blijven zoeken en wij blijven naast je staan, hoe moeilijk dat ook is. Laten we dus niet versnellen richting het einde, maar vertragen richting verbondenheid, niet loslaten maar vasthouden, niet opgeven maar zoeken naar de uitweg en strijden voor herstel.

Dank u wel.

De heer Van Balkom:

Dank u wel, meneer de voorzitter. Dames en heren, ik ben emeritus hoogleraar psychiatrie van het VUmc. Na mijn pensioen ben ik, zoals zo veel medisch specialisten, een aantal uren per week gaan werken bij het Expertisecentrum Euthanasie. Het Expertisecentrum Euthanasie is ervan overtuigd dat de huidige wetgeving ruim voldoende waarborgen biedt om bij een verzoek om euthanasie vanwege psychisch lijden tot een zorgvuldig oordeel te komen. Dat geldt ook voor een verzoek om euthanasie bij jonge mensen.

De procedure die het Expertisecentrum Euthanasie hanteert, leidt ertoe dat 90% van de aanvragen om voor euthanasie in aanmerking te komen uiteindelijk niet resulteert in euthanasie. Bij jongeren onder de 30 jaar is dat zelfs 96%. Bij mensen bij wie geen euthanasie plaatsvindt, dus 90% of 96%, trekt de helft zichzelf terug. Bij hen is de euthanasievraag verdwenen door een serie open en niet-veroordelende gesprekken met psychiaters, artsen en verpleegkundigen van het expertisecentrum. Deze gesprekken gaan over dood, euthanasie, religie, alternatieven, lijden, psychische klachten, hoop en toekomst. De andere helft van de aanvragen wordt op formele gronden afgewezen. De patiënt voldoet dan niet aan de wettelijke eisen om voor euthanasie in aanmerking te komen.

Misschien vraagt u zich af hoe de wettelijke procedure bij het expertisecentrum vormgegeven wordt. Ik wil u dat graag uitleggen. Ik hoop u ervan te overtuigen dat de gevolgde procedure zeer zorgvuldig is. Er vormen zich namelijk veel verschillende professioneel geschoolde mensen een mening over het euthanasieverzoek van de patiënt. In de onderzoeksperiode bij het expertisecentrum bestaat er rond een euthanasieverzoek veel medisch-ethische en juridische reflectie, is er veel ruimte voor intercollegiaal overleg en zijn er diverse momenten waarop het verzoek door verschillende mensen aan de wettelijke criteria wordt getoetst. Als de patiënt die vanwege psychische klachten om euthanasie vraagt inzage in zijn volledige dossier heeft gegeven, wordt een psychiater gevraagd op basis van dat dossier een triageadvies te geven. De patiënt kan worden afgewezen. Als dat gebeurt, is dat meestal omdat die op papier niet uitbehandeld blijkt te zijn. Hij voldoet dus niet aan het wettelijke criterium "uitzichtloos lijden".

Degenen die niet worden afgewezen, worden in principe binnen enige maanden gezien op het psychiatriespreekuur. Hier wordt de patiënt psychiatrisch onderzocht. Er wordt met hem gesproken over zijn ondraaglijk lijden, zijn uitzichtloos lijden en de vrijwilligheid en consistentie van de euthanasiewens. Ook wordt hier de wilsbekwaamheid van de patiënt beoordeeld. Wordt aan deze criteria voldaan, dan komt iemand op een wachtlijst om opgeroepen te worden door een arts of psychiater en een psychiatrisch verpleegkundige. Dit team maakt kennis met de patiënt, diens familie, de huisarts en ggz-behandelaars. Opnieuw wordt een oordeel gevormd over de psychiatrische grondslag van de euthanasievraag, de wilsbekwaamheid en de ondraaglijkheid en uitzichtloosheid van het lijden.

Nadat het team ervan overtuigd is dat de euthanasievraag binnen de wettelijke kaders valt, wordt een nieuw oordeel gevraagd. Er wordt een second opinion gevraagd bij een onafhankelijk psychiater. Is deze akkoord met uitvoering van de euthanasie, dan vormt daarna een onafhankelijk SCEN-arts of onafhankelijk SCEN-psychiater zich een oordeel. Is ook dit oordeel positief, dan kan de euthanasie pas worden uitgevoerd als een multidisciplinair overleg, georganiseerd binnen het Expertisecentrum Euthanasie, met daarin altijd een psychiater die de patiënt niet kent, van oordeel is dat het team zorgvuldig heeft gehandeld en dat het opgebouwde dossier voldoet aan alle wettelijke eisen. Daarna kan eventueel euthanasie plaatsvinden. Ook in deze laatste fase kunnen patiënten vanzelfsprekend nog van euthanasie afzien.

Tot slot wil ik u duidelijk maken dat de mensen die op psychische gronden om euthanasie vragen, een zeer ernstige subgroep vormen van ggz-patiënten. Na 40 jaar werkzaam te zijn geweest in de psychiatrie en de ggz ben ik nog steeds onder de indruk van de ernst van de klachten, van het beloop en van de jarenlange behandelgeschiedenissen van mensen die op psychische gronden om euthanasie vragen. Dat geldt zeker voor de groep jonge patiënten. Hoe kenmerkt zich deze groep jongeren? We zien voornamelijk jongeren die opgegroeid zijn in armoede, met slechte behuizing, slechte voeding, slechte gezondheidszorg. In de jeugd vond vaak affectieve verwaarlozing plaats, dikwijls gecombineerd met fysieke en seksuele traumatisering. In de vroege jeugd ontstonden leer- en opvoedingsproblemen, vaak ten gevolge van ontwikkelingsstoornissen als autisme. Al vroeg in hun leven werden deze jongeren geconfronteerd met de kinderbescherming, de jeugdzorg en de kinderpsychiatrie. Vaak werden ze uit huis geplaatst, in pleeggezinnen en kindertehuizen. Daar vond vaak een tweede of derde maal fysiek en seksueel misbruik plaats. Er ontwikkelden zich klachten van dissociatie, automutilatie, zelfmoordpogingen en emotionele instabiliteit. Veel patiënten vluchten in drugs of alcoholmisbruik. In de puberteit ontstonden eetstoornissen, angststoornissen en stemmingsstoornissen. Als deze jonge patiënten zich bij het expertisecentrum melden, hebben ze vaak een hulpverleningsgeschiedenis achter de rug van meer dan vijftien jaar, meer dan de helft van hun leven tot dan toe. Behandelingen hielpen niet of slechts even.

Dames en heren, ik hoop u duidelijk te hebben gemaakt dat het Expertisecentrum Euthanasie ervan overtuigd is dat de huidige wetgeving voldoende waarborgen biedt voor een zorgvuldige beoordeling en afhandeling van een vraag om euthanasie vanwege psychische klachten. Ons inziens geldt dat zeker ook voor de groep jonge mensen met zeer ernstige en langdurig bestaande psychische klachten.

Dank u wel voor uw aandacht.

De heer Marijnissen:

Dank u wel, voorzitter. Dames en heren. Het is belangrijk dat mensen met een persisterende doodswens, dus ook jongeren met een persisterende doodswens en een euthanasieverzoek, een breed gesprek krijgen over dood en vooral ook over leven. Wanneer genezing, of zelfs herstel, niet meer mogelijk is en mensen niet op de een of andere manier leren omgaan met de beperking die zij in hun leven ervaren, is passende zorg nog steeds noodzakelijk en blijven we naast de patiënten staan. Dat betekent dat we dan bekijken op basis waarvan we kwaliteit aan het leven kunnen toevoegen en het ondraaglijke lijden kunnen verminderen. Dat doet heel erg denken aan het palliatieve denken binnen de somatische gezondheidszorg. Dat betekent dat we naast patiënten blijven staan en dat een term zoals "uitbehandeld" echt volstrekt ongepast is. Juist met laagdrempelige zorg kunnen we mensen bedienen in hun behoefte om over dood en leven te spreken, zoals we in Vlaanderen zien bij de oprichting van Reakiro en we hier zien in het rapport Ruimte in autonomie en nabijheid, dat op initiatief van VWS is opgesteld en waarin laagdrempelige voorzieningen in Nederland in kaart worden gebracht.

Jonge mensen zijn in ontwikkeling, zoals al eerder is gezegd. Juist daarom vraagt de besluitvorming over hulp bij levensbeëindiging op psychische grondslag een grote behoedzaamheid. We vinden dat de wet zoals die nu is ruim voldoende ruimte geeft voor een heel zorgvuldige besluitvorming, ook voor jongeren. Binnen het wettelijk kader worden de zorgvuldigheidscriteria beoordeeld en ingevuld door medische professionals naar de huidige medische maatstaven. Dat is een groot goed. Normering en kwaliteitsborging behoren toe aan de medisch professionals. Dat betekent dat een commissie van wijzen, zoals genoemd is in de initiatiefnota, voorbarig is. "Zorgvuldigheid" betekent dat er slechts bij hoge uitzondering euthanasie wordt verleend aan jongeren op basis van een psychische grondslag. Er is grote terughoudendheid in het veld, maar die is zeker niet absoluut. In het algemeen is het in mijn eigen ervaring ook bij mensen met een euthanasieverzoek complex om dit op een goede en zorgvuldige manier te beoordelen.

Bij jongeren zijn mogelijk nog meer complexe afwegingen noodzakelijk, vooral als het gaat om zorgvuldigheidscriteria 1 en 2, waarbij de wilsbekwaamheid en de medische uitzichtloosheid in beeld komen. Hoe jonger iemand is, hoe stringenter de maatstaf is voor wilsbekwaamheid. Wat betreft de medische uitzichtloosheid is het belangrijk mee te wegen dat, naarmate de voorgeschiedenis korter is en de levensverwachting langer, er een grotere kans is dat de situatie alsnog verbetert. Dat geldt in het algemeen, maar de beoordeling van doodswensen en euthanasieverzoeken is maatwerk, dus per individu kan die zeker wel aanwezig zijn.

Bij het onderzoek naar de medische uitzichtloosheid — dat is al eerder aan bod geweest —is het van belang om niet alleen naar de behandelmogelijkheden te kijken, maar ook naar andere ondersteuningsmogelijkheden, binnen en buiten de ggz. Daarbij is het van belang verschillende perspectieven op de psychiatrische of psychische problematiek te hebben en ook op de behandelingen en ondersteuning die hebben plaatsgevonden. Het systeem daarbij betrekken is bij jongeren nog essentiëler dan bij volwassenen en ouderen, hoewel ik het ook bij die laatste groepen, waar we het nu niet en mogelijk te weinig over hebben, van belang vind om ook het systemisch perspectief op de problematiek te bekijken. Het is dus van belang dat verschillende perspectieven aan bod komen. Ik denk dat er daartoe voor de aanvragend behandelend arts met de second opinion en met de SCEN-arts voldoende mogelijkheden zijn.

De complexiteit van de problematiek vraagt om een voortdurende dialoog binnen de beroepsgroep, ook met andere zorgprofessionals die expertise hebben. Het is van belang om daarbij de input te betrekken van ervaringsdeskundigen, zowel patiënten, die een heel breed perspectief hebben, als naasten, die ook een heel breed perspectief hebben. Wij hebben als vereniging, de NVvP, in het afgelopen jaar initiatieven genomen om de dialoog verder op gang te brengen, ook bij het jaarlijkse congres afgelopen april. Ook ThaNet, het kenniscentrum voor persisterende doodswensen en euthanasieverzoeken voor professionals die daarmee te maken hebben, wil ik daarbij noemen.

Er zijn grote stappen gemaakt om kennis en expertise, ook over jongeren, te verspreiden. Zoals we weten houdt de subsidie van ThaNet, een initiatief van VWS, eind van dit jaar op. Volgens de NVvP is het essentieel om het grote goed dat zij hebben opgebouwd op een goede manier te borgen. Er zijn voldoende tijd en continuïteit nodig om zorg te bieden aan mensen, zeker ook jongeren, met een aanhoudende doodswens. Dit vraagt multidisciplinaire reflectie. De discontinuïteit van zorg door veranderingen van behandelaren, maar ook de knip tussen jeugdzorg en volwassenenpsychiatrie vinden we wel een risico. Binnen de richtlijn van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie wordt specifiek aandacht besteed aan jongeren. Die gaat met name uit naar de grote behoedzaamheid die wordt gevraagd en vereist is, maar ook naar de specifieke dilemma's bij de wilsbekwaamheidsbeoordeling en de beoordeling van medische uitzichtloosheid. De richtlijn wordt op dit moment herzien. Ik kan daar vanwege het proces nog niet veel over zeggen. In ieder geval wordt een aantal modules geëvalueerd met een hele brede vertegenwoordiging van psychiaters, huisartsen, psychologen, juristen en ethici, natuurlijk wederom met de belangrijke inbreng van ervaringsdeskundige patiënten en naasten.

Tot slot. De toename van euthanasieverzoeken en ook verleende euthanasie bij jongeren vraagt zorgvuldige nadere reflectie. We herkennen ook de behoefte aan een brede maatschappelijke reflectie en wetenschappelijk onderzoek. Er is juist binnen deze thema's wetenschappelijk onderzoek gestart. Wetenschappelijk onderzoek is heel erg goed om het onderwerp verder te brengen, maar de conclusies gaan natuurlijk over grote groepen. Zoals ik al gezegd heb, is het beoordelen van doodswensen en euthanasieverzoeken maatwerk. Per individu zal steeds weer opnieuw bekeken moeten worden of het wetenschappelijk onderzoek op de patiënt betrekking heeft. Het is inderdaad van belang om te vermelden dat nuance, respect en een verbreding van de dialoog essentieel zijn, met een grote inbreng van ervaringsdeskundige patiënten en familie. Wij doen onze uiterste best om dat zo zorgvuldig mogelijk te doen.

Dank u wel voor uw aandacht.

De voorzitter:

Dank u wel, alle vier, voor uw inleiding. Dan gaan we over naar de zijde van de Kamer voor de vragen. Als eerste geef ik het woord aan mevrouw Dobbe voor haar vraag. Ik vraag haar te zeggen aan wie ze die stelt.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan geef ik het woord aan mevrouw Rikkers.

De voorzitter:

Dank u wel. De heer Boomsma.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan ga ik naar mevrouw Paulusma.

De voorzitter:

Ik stel voor dat u daar dan inderdaad eerst even op ingaat.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan ga ik naar mevrouw Westerveld.

De voorzitter:

Dank u wel. Ten slotte de heer Grinwis.

De voorzitter:

Ik dank u wel en ik vermoed dat de collega's die dat willen u vanaf vandaag wel weten te vinden voor een eventuele nadere toelichting.

Ik dank onze gasten voor de uitgebreide inleidingen, het inkijkje dat ze hebben gegeven in hun visie op de vraag die voorligt. We gaan nu vijf minuten schorsen in verband met de wisseling van de gasten.

De voorzitter:

Ik wil verdergaan met het rondetafelgesprek. Even een korte uitleg. U ziet dat er een paar collega's zijn vertrokken. Er zijn een aantal andere debatten. Ik heb gezien dat we inmiddels aan het vijfde of zesde herziene agendaschema toe zijn. Het loopt vandaag dus allemaal nogal uit. Dat is de reden dat zij weg moesten. Dat heeft niets te maken met desinteresse of zo. Dat u dat niet zo opvat!

Welkom bij het blokje — zo heet dat — ervaringsdeskundigen. Fijn dat u er bent, Ellen Beukema, Carlijn van der Linden en Marcel Mennen. U gaat uw verhaal doen. We doen dat weer op volgorde. Daarna gaan we over tot de vragen van de collega-Kamerleden. Mevrouw Beukema, ik geef u de gelegenheid om het woord te nemen.

Mevrouw Beukema:

Dank u, voorzitter. Dames en heren, ik spreek vandaag namens Esther, ons gezin en alle jongeren en naasten die te maken hebben gehad, of nog hebben, met ondraaglijk psychisch lijden. Het is een verhaal van liefde, verlies en de dringende noodzaak om onze zorg voor mensen met psychische problemen en een doodswens te verbeteren.

Esther groeide op in een warm gezin, als oudste van vier kinderen. Ze was sociaal en slim. Ze had vriendinnen en kon goed leren en turnen. Tot haar middelbare school ging alles goed. Maar rond haar 17de kreeg ze de diagnose anorexia. Ze haalde haar vwo-diploma, maar verder studeren werd onmogelijk door haar ziekte.

Zo begon haar jarenlange weg in de ggz, met vele opnames, dwangvoeding en isolatie. Ze wilde 0 op de weegschaal. Ze wilde niet bestaan. Vanaf haar 18de werden wij als ouders nog nauwelijks betrokken. Het contact werd onpersoonlijk, alsof Esther er niet toe deed. Ze kreeg meerdere diagnoses: borderline, chronisch depressief, chronisch suïcidaal, autisme. Ze automutileerde en leefde jarenlang met een rechterlijke machtiging op een gesloten afdeling. Ze zat maandenlang in isolatie, zonder buitenlucht. Ze werd gedwongen gevoed, lag naakt, werd vastgebonden en werd lastiggevallen door medepatiënten. Het was een traumatische tijd. Zo ontstond PTSS.

In 2008 deed Esther haar eerste suïcidepoging, door weg te lopen uit de gesloten afdeling. We dachten dat ze veilig was, maar dat bleek niet zo. De ontelbare pogingen bleven komen. Ze had van het begin af aan een doodswens. Wij als ouders stonden altijd aan. In 2012 meldde Esther zich bij de Levenseindekliniek, maar omdat ze een rechterlijke machtiging had, vonden ze haar wilsonbekwaam. Ze wilde wel leven, maar was te ziek. Vaak werd er gezegd: het is jouw keuze. Maar ze had geen keuze. Zij koos er niet voor om ziek te worden.

In 2019 deed ze opnieuw een verzoek bij het Expertisecentrum Euthanasie. In 2021 begonnen de gesprekken. Eind dat jaar kreeg ze haar tweede ja. Ze woonde de laatste zes weken thuis, omringd door haar gezin. Ze wilde niet alleen doodgaan. Dat is ook niet gebeurd. Ze is uit liefde geboren en uit liefde hebben we haar laten gaan.

Wat ik hiermee wil benadrukken, is dat iemand soms zo ziek is, ook psychisch, dat beter worden niet meer mogelijk is. Het leven is niet altijd maakbaar. Soms is er iets stuk in het brein dat niet te repareren is. Dat heeft niets met leeftijd te maken. Het zou helend zijn als we in die machteloosheid naast elkaar konden staan in plaats van te doen alsof er altijd nog iets te fixen valt. Het echte falen is dat je iemand in de steek laat. Onze dominee heeft gedaan wat veel hulpverleners niet durfden: naast Esther staan, luisteren, er zijn tot het einde.

Helaas heb ik bij het bespreken van dat ondraaglijk lijden veel obstakels ervaren. Er waren enkele lichtpuntjes. Ik noem een kliniek waar verpleegpostvrij gewerkt werd. Zo was er altijd tijd en aandacht. Ook waren er enkele verpleegkundigen die Esther echt zagen. Maar verder is er in de zestien of zeventien jaar ggz maar één psychiater geweest die met Esther het gesprek durfde aan te gaan over haar doodswens. De meeste artsen durfden dat gesprek niet aan te gaan, uit angst of onwetendheid. Daardoor bleef het taboe bestaan en bleef Esthers wens onbesproken.

Het ontbreken van openheid en echt contact heeft haar en ons veel gekost. Als artsen eerder de ruimte hadden gevoeld om te praten over haar doodswens, had dat veel rust kunnen brengen. Het is niet hetzelfde als aanmoedigen, maar erkennen dat iemand lijdt. Het is begrijpelijk dat het moeilijk is, maar waarom moeten mensen wachten tot de wanhoop ondraaglijk wordt? Waarom is er zo weinig ruimte voor tijdige gesprekken over een doodswens? Het onderscheid tussen een tijdelijke suïcidaliteit en een diepe, langdurige doodswens is cruciaal. Als dat eerder was besproken, had Esther misschien eerder rust gevonden, zich minder alleen gevoeld. Het is een blinde vlek in onze ggz dat dat niet vanzelfsprekend is.

Wat zou ik graag mee willen geven? Erken dat psychisch lijden net zo ondraaglijk kan zijn als lichamelijk lijden, ongeacht de leeftijd. Luisteren is zorg. Het is geen teken van zwakte om de dood serieus te nemen, maar een uiting van compassie. Geef artsen in opleiding de ruimte en de training om open gesprekken te durven voeren over dood en lijden. Betrek naasten actief, want zij kennen de patiënt vaak het beste. Voer verpleegpostvrij beleid in in psychiatrische klinieken, zodat er altijd echt contact kan ontstaan. Zorg dat artsen die het gesprek niet aankunnen of vanuit overtuiging afwijzen, doorverwijzen naar iemand die dat wel kan. Dit staat ook in de richtlijn.

Esther is niet alleen gestorven. Zij heeft geen geweld hoeven te gebruiken, geen schuldgevoel achtergelaten. Ze is gegaan zoals ze dat wilde, in verbondenheid, in liefde. We zijn trots op haar keuze, ook al is het verdrietig. We gunnen ieder mens datzelfde respect en die ruimte.

Ik heb nog een gedicht op het laatst. Kan dat nog even? Ik heb het vanmorgen in de trein van jou gekregen, Carlijn. Het is van Merel Morre.

"en dat ik je meteen begreep

ik zal de mensen vertellen

hoe ik je aantrof als versteend

in het donker op de bank

hoe mijn armen om je heen

zwijgend wiegend, urenlang

ik zal de mensen vertellen

hoe je stukje voor stukje

jezelf moest achterlaten

hoe je beetje bij beetje

het leven kwijtraakte

ik zal de mensen vertellen

dat je pijn in wolven kwam

dat je lijf bestond uit leed

dat je paniek de kamer vulde

en dat ik je meteen begreep

ik zal de mensen vertellen

dat mij niet anders restte

dan achter jou te staan

en dat ik zo veel om je geef

dat ik je kon laten gaan."

Mevrouw Van der Linden:

Beste dames en heren. Ik begin met een gedicht, ook van Merel Morre. Dat heeft ze geschreven naar aanleiding van mijn levensverhaal en mijn euthanasiewens.

ook voor jou

kan ik niet blijven

ik ben op

ik kan niet meer

de eerste kras

kon nog wel helen

en ook de tweede kras genas

de eerste kras

als een van velen

tot ik net een kraslot was

maar ik won niets

ik verloor

zelfs voor jou

kan ik niet blijven

ik ben stuk

ik kan niet door

Ik ben ruim twintig jaar in zorg. Daarvan heb ik zestien jaar geworsteld met een euthanasiewens. Twee jaar geleden ben ik uiteindelijk het euthanasietraject in gegaan. Inmiddels heb ik van een doodswens weer een levenswens gekregen, iets wat ik nooit had durven dromen. In die tijd had ik totaal geen kwaliteit van leven meer. Ik voelde me mentaal terminaal. Elke dag was overleven. Ik moest alleen maar meer inleveren. Door bewust te kiezen om niet meer te leven, kon ik voor het eerst bewust gaan leven in plaats van overleven.

Ik liep ertegenaan dat er een groot taboe was op euthanasie. Er is verschil tussen een euthanasiewens hebben en euthanasie krijgen. Veel hulpverleners willen dat je voor het leven gaat, terwijl het ook beide naast elkaar kan bestaan. Doordat er geen ruimte gegeven wordt om te mogen praten over je pijn, je lijden en je gevoelens, voel je je nog eenzamer. Dat versterkt de doodswens alleen maar. Het voelde of ik er niet mocht zijn. Ik kreeg de keuze: óf je gaat voor het leven óf je behandeling stopt hier. Ik was net nieuw in het team. Het was geen behandelplek voor euthanasie, werd mij verteld. Dan voel je je wel echt heel alleen. Gelukkig is dat later wel uitgelegd. Ik ben er alleen in het begin van het proces tegenaan gelopen dat het dus heel moeilijk was om erover te praten. Ik heb het geluk gehad dat ik niet tegen lange wachtlijsten voor behandeling ben aan gelopen. Ook had ik het geluk dat mijn eigen psychiater bereid was mij te helpen toen ik over euthanasie begon. En met mijn huisarts kon ik erover praten. Ik had er begrip voor waarom zij dit niet kon doen. Ik kon wel emotioneel bij haar terecht.

Het advies dat ik aan jullie als politiek mee zou willen geven, is het volgende. Als een arts of een huisarts niet in staat is om euthanasie uit te voeren, moet er beter doorverwezen worden naar een collega die dit wel kan, en niet altijd naar het Expertisecentrum Euthanasie. We hoeven ook niet zwart-wit te denken bij euthanasie: leven of dood. Bij mij hebben we gekozen voor een tweesporenbeleid. Enerzijds waren we bezig met het euthanasietraject en anderzijds mocht ik praten over mijn gevoelens en gedachten en mijn lijden. Dat hielp mij ook om alle smart beter vol te houden. Ik hoefde mij tot aan de euthanasie niet druk te maken en ik hoefde mij niet te verantwoorden. Ik mocht ook mijn twijfels bespreekbaar maken. Er lag geen druk bij mij. Daarvóór lag de nadruk op het moeten leven, en nu mocht ik kiezen wat ik zelf wilde. Nu heb ik als het niet meer gaat nog een achterdeurtje openstaan: dat ik alsnog dood kan gaan. Dat geeft rust waardoor ik juist nu nog door kan leven.

Blijf in gesprek gaan, ook met jongeren over hun doodswens, over de gevoelens en gedachten, over het niet meer willen leven. Het moet ook een taak zijn van psychologen en psychotherapeuten om het gesprek aan te gaan over de euthanasiewens, en om vooral de gevoelens en de gedachten van de cliënt daarbij te bespreken. Het is niet door erover te praten dat iemand opeens euthanasie wil. Het is de manier waarop je dat doet. Mijn behandelaar zei toen ik ooit suïcidaal was: ik zou niet willen dat je op een onmenselijke manier uit het leven zou stappen. Ze begon toen over euthanasie. Ik voelde me daardoor gezien en gehoord. Zij liet mij voelen dat mijn leven — en ook ik — van waarde was. Dat gaf mij voor dat moment kracht om nog even door te leven.

Bied ook rouwtherapie. Je gaat tenslotte afscheid nemen van het leven dat je nooit hebt gehad of dat je nooit gaat krijgen. Dit wordt echter niet vergoed. Mensen die uit het euthanasietraject stappen, worden niet meer in zorg genomen omdat de ggz zegt dat je uitbehandeld bent. Dat is ook een probleem.

Dat was het.

De heer Mennen:

Dank u wel, voorzitter. Op 11 juni 2022, nu bijna drie jaar geleden, maakte onze allerliefste dochter Doortje een eind aan haar leven, in haar eentje in haar studio in Utrecht. Haar dood kwam voor ons niet helemaal onverwacht, want ze had al veel vaker pogingen of net-niet-pogingen gedaan. Ze was 31 toen ze stierf, maar ze kampte al vanaf het begin van haar tienerjaren met heftige psychische problemen. Ze heeft diverse diagnoses en dito behandelingen gehad, maar de belangrijkste rode draad die ik altijd zag, was haar sterk negatieve zelfbeeld én de gedachten en stemmen in haar hoofd die zeiden dat ze niet goed was en het niet waard was om te leven. Daardoor was ze vaak onrustig of kreeg ze paniekaanvallen. Soms hielp het dan om noodmedicatie te geven, maar vaker verloor ze zich in automutilatie, overmatig medicijngebruik en drank. Aan de andere kant had ze ook een enorme wilskracht waardoor ze er ondanks alle problemen in is geslaagd om een bachelor Algemene sociale wetenschappen te halen, na heel veel diepe dalen, maar ook weer golven omhoog. In haar studietijd had ze een duidelijk doel, een zingevende activiteit en een netwerk van medestudenten en vrienden die haar begrepen. Toen ging het wel redelijk goed met haar, hoewel ook niet zonder incidenten en crises. Maar de laatste maanden van haar leven lukte het haar niet meer. Ze sliep soms hele nachten niet, kreeg haar destructieve gedrag niet onder controle, en raakte fysiek en mentaal uitgeput.

Haar voor ons ingrijpende dood heeft ons doen denken: had ze op een humane manier kunnen sterven, en hadden we samen afscheid kunnen nemen, in plaats van zoals het nu gebeurde? Ze heeft weleens over euthanasie gesproken en er ook over nagedacht, maar ze zag op tegen een heel lang traject en was vooral bang voor een afwijzing. Dat was namelijk enkele vriendinnen van haar overkomen. Via het vrijwilligerswerk dat ik momenteel doe voor een aantal organisaties kom ik meer van dit soort verhalen tegen.

Ik heb mezelf de vraag gesteld: wat is nou ondraaglijk en uitzichtloos lijden? Onze dochter zei vaak dat ze dood wilde, maar even vaak dat ze wel wilde blijven leven, maar dan zonder die steeds aanwezige doodsgedachte. Een passage uit haar afscheidsbericht — die ga ik zo even voorlezen — is daarvoor heel tekenend: "Dank aan mijn behandelaren die veel geprobeerd hebben, maar op het eind niet naar me geluisterd hebben en mij niet zagen in de staat waarin ik was. Daar ben ik best boos over. Ik heb te veel psychiatrie, therapie, dwang en trauma meegemaakt om nog verder te kunnen gaan. Ik kan alleen nog maar een hele hoge spanning, extreme woede, intens verdriet en leegte voelen. Er is geen ruimte voor iets anders."

Wij hebben ons vaak afgevraagd of betere behandeling en ondersteuning haar wél hadden kunnen helpen. Onze ervaring met de hulpverlening in de ggz is dat daar best het een en ander aan te verbeteren valt. Dat is in de vorige ronde ook al gezegd. Er wordt toch wel veel in hokjes of in protocollen gedacht. Er is naar mijn idee vaak te weinig oog voor de mens als geheel. De samenwerking tussen afdelingen of met bijvoorbeeld het maatschappelijk domein zou veel beter kunnen. Nu schets ik het wel heel zwart-wit; ik wil niets afdoen aan de inzet van individuele hulpverleners. We hebben wat dat betreft ook hele goede ervaringen, maar er valt een hoop te verbeteren. Ik mis eigenlijk ook professionele nabijheid en het betrekken van naasten bij de hulpverlening. Dat gebeurde in ons geval echt veel te weinig.

Ik wil ook nog meegeven dat het "eigen regie"-denken in de zorg nogal is doorgeslagen. Dat is funest voor zeer kwetsbare mensen. Ik zeg altijd maar: iemand zonder benen kun je ook niet laten lopen.

Mijn advies aan de politiek is eigenlijk tweeërlei. Zorg enerzijds dat de hulp aan mensen met zware psychische problemen wordt verbeterd. Er is in de afgelopen jaren heel veel specialistische zorg afgebouwd, waardoor die hulp te weinig beschikbaar is en de wachtlijsten te lang zijn. Dat is ook in de vorige ronde al een paar keer aan de orde gekomen. Ik denk dat daar een grote slag in te maken is. Het gaat bij die hulp niet alleen om medische zorg en behandelingen, maar misschien wel vooral om ondersteuning bij het participeren in de maatschappij, het doen van zingevende activiteiten, bijvoorbeeld al dan niet betaald werk, of om het bieden van financiële steun of een veilige woonomgeving. Nogmaals noem ik de professionele nabijheid. Ik zal u zeggen: lees het boek van Michelle van Tongerloo. Zij legt heel goed uit wat daarmee bedoeld wordt.

Aan de andere kant — dat is de tweede kant van mijn "tweeërlei" — zijn er, zelfs als alle hulp perfect zou zijn, nog steeds mensen die blijvend lijden en kampen met een aanhoudende doodswens. Ik denk dat ook zij ergens terecht moeten blijven kunnen. Hun wens moet erkend worden. Ze moeten serieus worden genomen. Er moet dan niet exclusieve focus op herstel zijn, maar er moet naar hen worden geluisterd. Ze moeten niet drie jaar op een wachtlijst hoeven te staan voordat het een keer gebeurt. Als ze dan toch besluiten om niet verder te willen leven omdat dat nou eenmaal niet gaat, moet euthanasie ook mogelijk zijn. In discussies hierover proef ik heel vaak dat er een soort of-verhaal verteld wordt: "Als we de zorg maar beter maken, dan is iedereen geholpen." Maar ik denk dat het een en-enverhaal moet zijn. Dat heb ik denk ik bij dezen wel uitgelegd.

Behoud daarom de huidige wetgeving, richtlijnen en procedure, met alle zorgvuldigheidseisen die daarin opgenomen zijn, en ga het niet nog ingewikkelder maken. We mogen erop vertrouwen dat die zorgvuldigheid goed wordt nageleefd, ook voor jongeren.

Dat was mijn verhaal.

De heer Mennen:

Ja, hoe zal ik dat het beste uitdrukken? Als ouders van een kind ben je natuurlijk heel begaan met wat zij allemaal meemaakt, maar ken je haar ook door en door. Om maar even een heel simpel voorbeeld te geven: wij kennen al vanaf haar jonge jaren haar gedrag, dat toch wel wees op een vorm van autisme, maar dat door een aantal behandelaren steeds werd ontkend. Dan werd er weer een vragenlijstje afgenomen waaruit bleek dat het niet zo was, maar er werd niet geluisterd naar onze verhalen en naar de ervaringen die wij hadden vanaf toen ze nog een klein kind was en allerlei dwangmatig gedrag vertoonde. Daar voelden wij ons dus behoorlijk machteloos in, zeker in de laatste jaren van haar leven, toen ze alleen woonde. Heel vaak ging het gewoon slecht met haar. Dan belde ze ons in nood op om even haar verhaal te doen, want ze had dan net de ggz gebeld, maar daar kreeg ze alleen maar als antwoord: kijk maar op je crisiskaart. Dat ervoer zij zelf heel erg als "zoek het maar uit". Dat vind ik nou een vorm van niet-professionele nabijheid. Ik geef even een ander voorbeeld om aan te geven wat professionele nabijheid naar mijn idee is. Ze kwam ook vaak op de EHBO van het UMC Utrecht. Daar was een verpleegkundige die haar altijd het gevoel gaf nooit te veel te zijn. Ze heeft zelfs een keer een kaartje van die vrouw gehad vanaf haar vakantieadres en dat soort dingen. Dat is nou zo'n heel andere benadering en die heb ik toch wel best vaak gemist, niet alleen richting haar, maar ook richting ons. Want wij zaten ook heel vaak met vragen als "wat moeten we nou met deze situatie?" Dan konden we eigenlijk nooit ergens terecht. Er waren wel af en toe gesprekken, maar die verliepen heel moeizaam. Maar het echt intensief samenwerken, triadisch werken, gebeurde gewoon niet. Ik denk dat daar heel veel te verbeteren valt en dat dat zowel voor de naasten als voor de patiënten veel winst kan opleveren.

De heer Mennen:

Ik sluit me daar helemaal bij aan. Juist voor mensen die in zulke zware problemen zitten, is het heel erg belangrijk dat er naar hen geluisterd wordt, zonder oordelen.

De heer Mennen:

Ik ben ook bepaald niet voor een leeftijdsgrens, om de redenen die Ellen en Carlijn al gaven. Je ontneemt de mogelijkheid om het überhaupt over doodswensen te hebben. Zeker de verhalen van de professionals in de vorige ronde gehoord hebbende, ga ik ervan uit dat er heel zorgvuldig met wensen van jongeren wordt omgegaan. Want dat is natuurlijk wel belangrijk. Maar daar heb ik gewoon vertrouwen in.

De heer Mennen:

Dat aanstaan was bij ons inderdaad ook het geval. Dat zal niet verwonderlijk zijn. Mij schoot het woord "mantelzorg" te binnen. Dat horen we natuurlijk heel veel. Zeker voor mensen met een kind dat of naaste die met psychische problemen kampt, is dat vaak nog extra belastend. Mantelzorg is er hier en daar wel, maar ik denk dat het belangrijk is dat er wat vaker aandacht voor komt. Soms is het namelijk prettig om even het aanstaan uit te kunnen zetten.

De voorzitter:

Ik wil graag verdergaan met het rondetafelgesprek en vraag degenen die nog bij de publieke tribune staan, te gaan zitten.

De voorzitter:

Welkom aan onze nieuwe ronde gasten: wetenschappers en ethici. Dat gaan we zo van u horen. Sisco van Veen is psychiater bij GGZ InGeest en onderzoeker bij de afdeling medische ethiek van het Amsterdam UMC. Esther Pans is juridisch adviseur van het Expertisecentrum Euthanasie. Lisanne Schweren is senior onderzoeker bij 113 Zelfmoordpreventie. Fransien van ter Beek is voorzitter van de raad van bestuur van de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde, de NVVE. Zoals u inmiddels gewend bent, gaan we eerst onze gasten het woord geven. Ik begin bij de heer Van Veen om zijn introductie of inleiding met ons te delen.

De heer Van Veen:

Hartelijk dank, voorzitter. Geachte commissieleden. Na de indrukwekkende ervaringsverhalen begin ik toch met wat feiten en cijfers. Euthanasie op grond van psychisch lijden is een thema dat maatschappelijk natuurlijk heel veel losmaakt. Het is ook nog steeds heel zeldzaam. In 2024 kregen in Nederland 219 mensen euthanasie op grond van psychisch lijden. Dit was wel 59% meer dan in 2023, toen het 138 mensen betrof. Dat is dus een toename van bijna 60%. Dat klinkt heel indrukwekkend. Tegelijk moeten we ook vaststellen dat het wel heel zeldzaam blijft. Als je kijkt naar alle euthanasiegevallen gaat het slechts om 2,2% van alle gevallen, en het gaat slechts om 1 op de 1.000 sterfgevallen, dus 0,1%. Ik heb een paar punten die ook in mijn positionpaper staan en die ik kort extra wil toelichten. Die zijn, denk ik, wel belangrijk voor dit gesprek — ze zijn een beetje meta — en voor de maatschappij, om hier op constructievere en nuttigere manier over te spreken.

Mijn eerste punt is dat een stijging geen helling hoeft te zijn. Als je kijkt naar deze bovenstaande cijfers, dan snap ik heel goed dat het idee ontstaat dat we ons op een hellend vlak bevinden, en dat het feit dat er meer euthanasie is, ook betekent dat euthanasie daarvoor makkelijker wordt. Dat is op zich een logische aanname en intuïtie, maar we hebben nog geen cijfers die dat onderbouwen. Dat is wel heel belangrijk om te beseffen. Verschillende onderzoeken laten zien hoe de groep er gemiddeld uitziet. Dat hebben we hier ook wel gehoord. Het zijn vaak vrouwen met zeer langdurige en complexe problemen die vaak alle classificaties tarten en alle behandelprotocollen die we daar per definitie voor hebben. Depressie en persoonlijkheidsstoornissen komen veel voor. Wat we nog niet weten — dat is wel echt belangrijk om te beseffen — is hoe deze groep zich over de tijd ontwikkelt. We weten niet precies hoe die er nu uitziet. Het onderzoek dat ik aanhaal, is best wel oud. We weten bijvoorbeeld niet of de gemiddelde leeftijd gedaald is, of het mensen zijn die minder ziek zijn of die minder uitgebreid behandeld zijn. Het is wel goed om te weten dat het ongemak rond de stijging heel begrijpelijk is, maar we voeren nog niet een maatschappelijk gesprek gebaseerd op echt goede wetenschap en feiten. Het is een klein beetje "Wij van WC-Eend", maar ik roep toch op om te blijven investeren in goede wetenschap, omdat ik denk dat dat ons discours ook ten goede zal komen.

Het tweede punt gaat iets meer over de kliniek en de klinische realiteit, namelijk dat euthanasieverzoeken wat mij betreft echt een spiegel vormen voor de ggz. Het is al heel veel genoemd, maar wat we in de praktijk en ook in onderzoek zien, is dat jongeren die uiteindelijk euthanasie krijgen, heel veel gedwongen crisiszorg krijgen, dus eigenlijk van crisis naar crisis lopen, maar toch ook heel vaak tegelijkertijd tussen wal en schip belanden. Voor iedereen die in de ggz rondloopt, zijn het bekende verhalen van jongeren die als te complex worden beschouwd en daarom ook niet goed in zorg komen. Daardoor blijft de crisis eigenlijk voortduren en kom je nooit tot de kern of de diepte om echt curatief, dus genezend, aan de slag te gaan. Daarbij gebeurt het ook vaak dat deze te complexe, te zware groep wordt terugverwezen naar de huisarts. Dat is eigenlijk een hele gekke paradox, want wat moet de huisarts ermee als wij als gespecialiseerde ggz het al niet aankunnen? Dat hoor je toch ook terug in de individuele verhalen. Ik denk dat dat echt wel een probleem is. Nu is dat geen makkelijk oplosbaar probleem. Anders was dat wel gedaan. Maar ik denk wel dat er mogelijkheden zijn rondom de groep van Daan Creemers en van Sanne Rasing. Rondom 113 zijn er echt goede initiatieven om betere zorg te leveren voor deze jongeren, die vaak niet veel dwang in zich heeft. Daar moet je dus ook enig risico bij durven nemen, maar ik denk dat we dat verder kunnen uitbouwen. Ik denk ook dat de maatschappij en de politiek daar een mooie rol in kunnen spelen om dat te stimuleren.

Nog één klein puntje daarbij is dat ik echt vind dat we moeten stoppen met de term "uitbehandeld". Ik heb 'm hier tussen aanhalingstekens staan, maar in de somatiek is de trend al mooi ingezet dat iemand nooit uitbehandeld is. In de psychiatrie moeten we daar ook mee ophouden, ook binnen de ggz. Laten we vandaag als goed startpunt nemen om dat woord gewoon in de ban te doen.

Ik denk niet dat de problemen in de ggz uiteindelijk voldoende reden zijn om te zeggen: we gaan geen euthanasie meer uitvoeren. De mensen die dat betreft en die ik daarover spreek, zeggen vaak: we hebben net allemaal gehoord dat dat geen oplossing is. Ik denk wel dat we dit signaal heel duidelijk moeten meenemen om goed te investeren in het verbeteren van de ggz en daar ook in te blijven investeren. Dan gaat het vooral om de jongeren met complexe en hardnekkige problematiek.

Het derde punt is dat ik denk dat de maatschappij, maar ook zeker de politiek kan helpen om de ggz tot een gebalanceerde praktijk te laten komen. Het moeilijke is het volgende. Als een van de eerste landen van de wereld en misschien ook wel als eerste land van de wereld — we zijn het meest ver wat dat betreft — krijgt de ggz nu van ons de maatschappelijke opdracht om én suïcides te voorkomen én in heel uitzonderlijke gevallen mensen te helpen met sterven. Dat is een ongelofelijk complexe opdracht. Iedereen die zegt dat dat simpel is en dat we daar al uit zijn, is volgens mij nog niet voldoende ingelezen. Ik denk dat een groot deel van de mensen, van de psychiaters, artsen, huisartsen, zal blijven zeggen: dit is niet te combineren voor mij. Met scholing en er meer over praten zullen we een heel deel bereiken, maar ik denk dat we er ook eerlijk over moeten zijn dat een groot deel van de ggz-behandelaren dit gewoon niet vindt passen in hun taak en dat ook niet zal gaan vinden passen. Er is wel een hele duidelijke groep die dat wél vindt. De laatste cijfers zijn dat ongeveer de helft van de psychiaters het denkbaar vindt om euthanasie uit te voeren. Wat we nu heel veel zien, zijn hele goede lokale initiatieven van psychiaters en teams die hier de goede balans in weten te vinden en daar op een goede manier mee om weten te gaan die voor iedereen werkzaam is. Denk aan de mdo's, de multidisciplinaire overleggen, met veel ruggespraak. Wat we heel goed kunnen doen, is die lokale initiatieven steunen. Ik ben ook onderdeel van ThaNet. We zien daar echt mooie lokale initiatieven, bijvoorbeeld rondom second opinions, uitvoer of nazorg. Daar kunnen we met z'n allen veel van leren. Door iets als ThaNet te blijven steunen, kun je die leercurve versnellen en daardoor beter deze zorg verbeteren. Daardoor voelen meer mensen zich bekwaam en minder machteloos, zowel aan de patiëntenkant als aan de behandelarenkant.

Mijn laatste punt, en dat is wat fundamenteler, is dat ik soms toch een fundamenteel gesprek mis over doodswensen. Niet meer willen leven kent veel gezichten. Mensen kunnen een psychiatrische euthanasiewens hebben, acuut of persisterend suïcidaal zijn, levensmoe zijn of een voltooid leven hebben. Er zijn ook mensen die juist willen sterven in eigen regie, die helemaal geen hulp willen. Er zijn mensen die juist hulp willen. Er zijn ook mensen die ervoor kiezen om niet meer behandeld te worden of die ervoor kiezen om te stoppen met eten en drinken. We hebben heel veel schakeringen in het levenseindedebat en in het suïcidepreventiedebat. Ik zie dat we nog te veel doen alsof dit verschillende groepen zijn. Als je daarachter kijkt, zie je eigenlijk een groep mensen die één overeenkomst heeft. Dat is dat ze niet meer willen leven of in ieder geval niet meer willen lijden en daarom kiezen voor de dood. Die groep meer in zijn volledigheid en complexiteit zien, zou enorm helpen. Daar hebben we ook weer meer onderzoek voor nodig. Maar ook voor nieuwe initiatieven, zowel beleidsinitiatieven als politieke initiatieven, helpt het om te beseffen dat dit niet net afgegrensde groepen zijn. Een initiatief voor de ene groep heeft dus effecten voor de andere. Ik denk dat als we daar rekening mee houden, we dan een heel eind komen.

Tot slot dus eigenlijk één lijn. We hebben veel meer nieuwe kennis nodig. Dat is niet verrassend om van een wetenschapper te horen. Maar ook de kennis die we al hebben, kunnen we beter gebruiken. Ik hoop dat dit daar een voorzet voor is.

Dank u wel.

Mevrouw Pans:

Dank u wel, voorzitter. Geachte Kamerleden. Allereerst dank voor de uitnodiging om hier deel te nemen aan dit overleg over dit gevoelige en belangrijke onderwerp, waar we de afgelopen twee uur al indringend over gehoord hebben. Vanuit het recht houd ik mij als jurist al ruim 25 jaar bezig met het onderwerp euthanasie in verschillende hoedanigheden, namelijk als wetenschapper en juridisch adviseur van Expertisecentrum Euthanasie. Ik heb in 2006 aan de Vrije Universiteit een juridisch proefschrift geschreven over de euthanasiewet, de Wtl. In dit promotietraject heb ik onderzocht wat de fundamenten van die wet zijn. Waarom is deze wet gemaakt zoals die is gemaakt? Welke normatieve rechtspolitieke keuzen zijn daarbij doorslaggevend geweest? Hoe kan, of soms zelfs moet, die wet worden uitgelegd? De vraag die boven dit debat en boven de initiatiefnota-Hertzberger/De Korte hangt, is de vraag: hoe functioneert die wet? Naar mijn overtuiging functioneert de Wtl goed. De vier wetsevaluaties die er zijn geweest, bevestigen dit oordeel. De bedoeling van de Wtl was dat er een transparante, open en toetsbare euthanasiepraktijk zou komen. Dat is gebeurd. Nederlandse artsen zijn meldingsbereid. Euthanasiecasuïstiek wordt gemeld en beoordeeld. Deze oordelen zijn neergelegd in de EuthanasieCode, waardoor een normatief kader is ontstaan dat zorgvuldig en zeer fijnmazig is. Het is een toetsingskader dat uniek is in de wereld.

Toen de Wtl in 2002 in werking trad, was het de bedoeling dat de wet enerzijds rekening zou kunnen houden met de individuele omstandigheden van het geval, dus van de patiënt en zijn situatie, en anderzijds als het ware zou kunnen meebewegen met de zich ontwikkelende heersende inzichten in de geneeskunde, de medische ethiek en het recht. Daarom is gebruikgemaakt van zogeheten "open zorgvuldigheidseisen". Dat werd eerder ook al genoemd. Zoals u weet, zijn de kernvereisten van de wet ondraaglijk en uitzichtloos lijden, en een vrijwillig en weloverwogen verzoek. In de initiatiefnota wordt gesuggereerd dat de Wtl zo ruim is dat alles kan, mits de betrokken arts maar de overtuiging heeft dat er sprake is van lijden. Dat is niet juist. De wettelijke zorgvuldigheidseisen zijn weliswaar open begrippen, maar de arts moet altijd handelen naar het heersend medisch, ethisch en juridisch inzicht. Kortom, de beoordeling van elk euthanasieverzoek gebeurt wel degelijk aan de hand van een wetenschappelijk kader. Dat kader wordt gevormd door richtlijnen, protocollen, literatuur en onderzoek. Even los van mijn spreektekst, maar stel dat het meer specifiek gaat om verzoeken van jonge mensen die psychisch lijden. Als de inzichten in bijvoorbeeld de neurologie over de rijping van het brein of wilsbekwaamheid zouden veranderen, zouden die worden meegenomen in hoe je het vrijwillig verzoek toetst. De ontwikkelingen in al die relevante vakgebieden kleuren de wet als het ware.

Een andere kernoverweging van de wetgever is geweest om geen hiërarchie aan te brengen tussen lijden met een fysieke en psychische oorzaak. Beide vormen van lijden kunnen even ernstig en onoplosbaar zijn. Het meest zwaarwegende morele beginsel achter de wet is het beginsel van barmhartigheid. Dat is ook al één keer eerder genoemd in deze zaal. Dat wil zeggen, de plicht van de arts om ondraaglijk en uitzichtloos lijden te verlichten. Verder is een belangrijke normatieve keuze van de wetgever geweest om ook jonge mensen onder de Wtl te laten vallen. Dat neemt natuurlijk niet weg dat er wel degelijk extra eisen gelden voor psychisch lijden en dat de jonge leeftijd van de patiënt altijd ten volle zal worden meegewogen bij de beoordeling van alle zorgvuldigheidseisen. Dat zijn belangrijke elementen bij de interpretatie van de zorgvuldigheidseisen.

Immers, er golden altijd al extra eisen voor euthanasie bij psychisch lijden. Al in 1994 kwam de eerste zaak over dit thema bij de Hoge Raad en heeft de Hoge Raad bepaald dat de arts moet handelen met grote behoedzaamheid. Die behoedzaamheid komt onder meer naar voren in de verzwaarde consultatie-eis, maar eigenlijk in hoe alle zorgvuldigheidseisen beoordeeld en bekeken worden. Er moet altijd een second opinion door een onafhankelijk psychiater plaatsvinden en een SCEN-consultatie. Er zijn dus altijd al ten minste drie, en meestal meer, artsen betrokken bij de beoordeling van een euthanasieverzoek op grond van psychisch lijden.

Kortom, met de wet is niets mis. Het is aan de medische beroepsgroep om ervoor te zorgen dat de procedurele en inhoudelijke waarborgen die de Wtl biedt, ook zorgvuldig worden nageleefd. Er zijn op dit moment naar mijn idee geen aanwijzingen dat dat niet gebeurt.

Dank u wel.

Mevrouw Schweren:

Dank u wel. Hartelijk dank ook voor de uitnodiging om hier aan dit gesprek te kunnen bijdragen. Ik ben als onderzoeker verbonden aan 113 Zelfmoordpreventie. 113 streeft naar een land waarin niemand radeloos of eenzaam sterft door zelfdoding. Suïcide en euthanasie zijn niet hetzelfde. Net als iedereen hier willen ook wij een goed bestaan voor iedereen. Daar hoort ook een goed einde aan dat bestaan bij. 113 is dan ook niet tegen de dood of tegen euthanasie.

Doodswensen zijn bijzonder complex, in de eerste plaats voor de mensen die ermee kampen en hun naasten. U heeft vandaag gehoord hoe enorm groot de impact is van een aanhoudende doodswens. U heeft ook gehoord hoe de ene doodswens de andere niet is, hoe een doodswens zich op verschillende manieren kan uiten en door de tijd heen kan veranderen. Om een doodswens goed te begrijpen, is veel tijd, stabiliteit en een luisterend oor nodig. Veel mensen die contact opnemen met de hulplijn van 113, voelen zich eenzaam en radeloos. Ze willen niets liever dan een einde aan hun vreselijke lijden. Het helpt dan om te praten. Vaak zijn gesprekken waarin iemand kan vertellen over wat het leven voor hen zo zwaar maakt, al heel helpend. Doodswensen, hoe heftig ook, zijn vaak tijdelijk van aard. Praten helpt. Wij allemaal in Nederland moeten er daarom voor zorgen dat mensen, ook jonge en oude mensen, toegang hebben tot hulpverleners met wie ze hun twijfels en zorgen over het leven en de dood kunnen bespreken. Juist door te praten kan er ruimte ontstaan. Ik vond het heel mooi dat mevrouw Van der Linden vandaag ook vertelde hoe juist door over de doodswens te praten, ruimte ontstond voor het leven.

Er is ook een groep mensen wiens doodswens niet voorbijgaat. Er is een groep mensen die ondraaglijk psychisch lijdt, zo erg dat doorleven voor hen geen optie is. Onder hen zijn ook jonge mensen. Dat is een hele verdrietige maar ook realistische constatering. Wanneer je als hulpverlener gaat praten over euthanasie, dan is er dus het risico dat iemand dat ook echt wil. Wanneer je niet gaat praten over de dood, is er het risico dat iemand radeloos en eenzaam sterft. Het probleem ontstaat wanneer we proberen te bepalen tot welke groep iemand behoort: die van de tijdelijke of de blijvende doodswens. Ineens blijkt er geen sprake van twee groepen, maar van een complexe schaal met allerlei nuances en grijstinten. De meeste mensen bevinden zich ergens op die schaal en niet aan een van de twee uiteinden. Ik hoorde mevrouw Beukema in haar verhaal vertellen hoe Esther heel duidelijk het onderscheid kon maken tussen die tijdelijke impulsieve suïcidaliteit en die blijvende doodswens. Ik kan me voorstellen dat het best heel veel tijd heeft gekost om te komen tot die realisatie. Die tijd moeten we mensen gunnen.

We zouden het liefst in de toekomst willen kijken. Dan zouden we willen berekenen hoe groot de kans is op herstel van een individu en welke kwaliteit van leven iemand dan nog kan bereiken. Maar dat kan niet. Dat kan de patiënt niet, dat kan de arts niet, dat kan de psychiater niet, dat kan de naaste niet en de wetenschapper kan dat ook niet. Dat is frustrerend. Het is niet gemakkelijk om dan als psychiater, als arts of naaste naast iemand te blijven staan. Het is ook niet makkelijk om perspectief te blijven zien als je patiënt bent of perspectief te blijven bieden als je psychiater bent. Toch is dat wat we moeten doen, want zelfs het perspectief op een waardevol levenseinde kan mensen in leven houden. Hoe graag wij — dan bedoel ik in de eerste plaats de mensen die zo kampen met een heftige doodswens en van wie hun naasten dat ook zouden willen — ook willen, met al het onderzoek dat we doen, kunnen we over 10, 20 of 30 jaar nog steeds niet in de toekomst kijken. Maar het onderzoek naar doodswensen staat in de kinderschoenen. Ik ben ervan overtuigd dat we nog veel meer te weten kunnen komen in de komende periode. Nederland is een van de weinige landen waar euthanasie en hulp bij zelfdoding mogelijk zijn. In nog minder landen is het mogelijk wanneer het onderliggend lijden psychisch van aard is. Deze positie brengt verantwoordelijkheden met zich mee wat betreft kennisontwikkeling. Wetenschappelijk onderzoek naar het beloop en de impact van verschillende soorten doodswensen is van essentieel belang. 113 Zelfmoordpreventie steunt dan ook zeer de oproep voor meer wetenschappelijk onderzoek, zoals geuit in de initiatiefnota. In het bijzonder is voortzetting nodig van het reeds ingezette onderzoek, dat wordt uitgevoerd door 113 Zelfmoordpreventie en Expertisecentrum Euthanasie samen, naar langetermijnuitkomsten van mensen die verzoeken om euthanasie vanwege psychisch lijden. De meeste mensen die zo'n traject ingaan, blijven immers leven. Ik ben ervan overtuigd dat we ook van die groep nog heel veel kunnen leren, zodat we in de toekomst mensen die zich in zo'n zelfde situatie bevinden, beter kunnen begrijpen, ondersteunen en helpen.

Dank u wel.

Mevrouw Van ter Beek:

Dank u wel. De hekkensluiter, nummer elf in een rij van waardevolle sprekers. Dank u wel voor de uitnodiging, ondanks dat ik geen wetenschapper ben, zit ik toch in dit rijtje. Als NVVE hebben we al 52 jaar ervaring met mensen met doodswensen of euthanasiewensen, dus ik breng wat dat betreft een schat aan ervaringskennis mee, denk ik.

We voeren een emotioneel debat hier. Zowel in de Kamer als daarbuiten is dit debat vaak nog veel emotioneler. Dat is ook logisch, want het gaat natuurlijk om jonge mensen die ernstig lijden onder hun psychische aandoeningen en van wie we allemaal het liefst zouden willen dat ze beschermd en geholpen worden om hun leven te leven. In tijden waarin ook de zorg onder druk staat, moeten we ervoor waken dat euthanasie in de plaats van goede hulp komt. Maar ik denk dat het heel belangrijk is om in dit emotionele debat bij de feiten te blijven. Mijn voorgangers hier zeiden het net ook al: euthanasie bij psychisch leiden, zeker bij jonge mensen, is gelukkig zeer uitzonderlijk. Ja, de absolute aantallen nemen toe, maar ze zijn nog steeds uitermate klein.

Ik heb in het debat op internet, dat ook veelvuldig gevoerd wordt, ook dingen zien langskomen als dat euthanasie op bestelling mogelijk zou zijn en dat, als je maar de juiste contacten hebt, het in negen weken geregeld zou zijn. Nou, no way. Er gaan jaren van ernstig lijden, zorg en behandeling aan vooraf en een zorgvuldig onderzoek, zoals zojuist ook uitgebreid is geïllustreerd. Plus dan nog een second opinion van een onafhankelijk psychiater, plus dan nog het oordeel van een SCEN-arts vooraf, meestal ook interdisciplinair overleg en dan is er ook nog eens toetsing achteraf.

Wat ik ook weleens heb gelezen, is dat je makkelijker aan euthanasie zou komen dan aan zorg. In het onderzoek van 113 en het Expertisecentrum Euthanasie hebben we kunnen lezen dat jonge mensen die euthanasie krijgen, een jarenlange behandelgeschiedenis hebben, inclusief onvrijwillige maatregelen enzovoorts. Ook heb ik gelezen dat mensen denken dat euthanasie gepromoot wordt of aangeboden wordt als behandeloptie. Ik denk dat een jong leven beëindigen niet iets is wat zorgprofessionals lichtvaardig zullen doen. Zoals hier net ook al werd geschetst, is er in ieder geval geen bewijs voor dat er onzorgvuldige praktijken zijn. Sterker nog, uit wetsevaluaties en uit de oordelen van de RTE blijkt dat de uitvoering van euthanasie ook bij psychisch lijden, ook bij jonge mensen uiterst zorgvuldig is. Er is ook geen bewijs voor dat iedereen te fiksen is.

Is er dan dus geen probleem? Nee, er is wel degelijk een probleem: te veel mensen die psychisch lijden, krijgen niet de hulp die ze nodig hebben, en een open gesprek over een doodswens of over een euthanasieverzoek — dat hebben we vandaag in alle rondes gehoord — zonder oordeel is geen vanzelfsprekendheid, met als gevolg meer eenzaamheid en radeloosheid. Als NVVE spreken wij wekelijks jonge mensen die geen gehoor vinden bij hun behandelaren om over hun euthanasieverzoek alleen al te kunnen praten. Mensen worden daardoor geconfronteerd met lange wachttijden bij het Expertisecentrum Euthanasie. Een probleem is natuurlijk ook dat veel zorgprofessionals in de ggz handelingsverlegenheid ervaren, niet alleen ten aanzien van het uitvoeren van euthanasie, waar we natuurlijk ook niet lichtzinnig mee om moeten gaan, maar ook ten aanzien van het voeren van het gesprek hierover.

Dan is de vraag natuurlijk wat de oplossing is. Ik denk dat in ieder geval het aanpassen van de wet- en regelgeving rond euthanasie bij psychisch lijden van jonge mensen níét de oplossing is. Het is niet of-of, het is en-en. We moeten én de zorg verbeteren én zorgen dat mensen met een euthanasiewens daarin gehoord worden en daarover kunnen praten of hun wens mogen onderzoeken. Dat betekent geen leeftijdsgrens opwerpen, want dat belemmert het open gesprek over de stervenswens. Daar hebben we het uitgebreid over gehad en dat wordt ook bevestigd in onderzoek van Rosalie Pronk, waaruit blijkt dat juist het open gesprek erkenning en ruimte geeft en het verlangen naar de dood zelfs kan verminderen of laten verdwijnen. Een leeftijdsgrens maakt dat gesprek dus onmogelijk.

Ook een generiek verbod op euthanasie voor specifieke groepen moeten we niet doen, want dat zet de deur dicht voor artsen om in die uitzonderlijke situaties barmhartig te kunnen handelen. Het veroordeelt bovendien de betreffende groep mensen tot een van twee tragische uitkomsten: ofwel een hele lange periode afwachten in uitzichtloos en ondraaglijk lijden, ofwel in alle eenzaamheid zonder de steun van naasten een zelfgekozen levenseinde realiseren, en dat gun je natuurlijk niemand.

Wat moet er dan wel gebeuren? Zorg voor passende ondersteuning. Wij denken dat het heel belangrijk is dat er laagdrempelige en toegankelijke hulp is, idealiter via een tweesporenaanpak. In België heb je Reakiro, waarin er aandacht is voor het stervensverlangen, maar tegelijkertijd wordt gezocht naar hoop en herstel. Door beide kanten te verkennen, zowel de levenshulp als de mogelijkheid van stervenshulp, ontstaat juist heel vaak ruimte voor de weg terug naar het leven.

Ik denk dat ook het versterken van de deskundigheid van zorgprofessionals heel belangrijk is. Daarom vind ik het belangrijk dat initiatieven zoals bijvoorbeeld ThaNet er kunnen blijven, want als de subsidie afloopt en er is geen andere financieringsstroom, dan dreigt al het mooie wat is opgebouwd weer in te storten, en dat moeten we niet willen. Als laatste moet ook het wetenschappelijk onderzoek doorgaan. Mijn voorgangers hier hebben het ook al gezegd. Ik denk dat dat heel belangrijk is.

Kortom, een harde leeftijdsgrens zou een open gesprek blokkeren en jongeren in de kou laten staan. Laten we in plaats daarvan investeren in open gesprekken over levenshulp en over stervenshulp, goede ondersteuning hierbij realiseren en ook erkennen dat ook bij relatief jonge mensen het lijden aan een psychiatrische aandoening ondraaglijk en uitzichtloos kan zijn.

Dank u wel.

De voorzitter:

Dank u wel, allen, voor de inleiding die u zojuist gegeven heeft. Ik ga over naar de zijde van de Kamer. Het woord is aan mevrouw Rikkers.

De voorzitter:

Mevrouw Van ter Beek wil graag aanvullen.

De voorzitter:

Ik kijk naar meneer Boomsma.

De voorzitter:

Ik zie dat u wilt aanvullen. Ga uw gang.

De voorzitter:

Dan beginnen we bij u.

De voorzitter:

Dank u wel. Ik kijk naar links: is er nog een prangende vraag? Dat is niet het geval. Dan wil ik u allen heel hartelijk danken voor uw informatie en uw verhaal in deze ronde. Voor ik afsluit, dank ik natuurlijk iedereen die dit debat gevolgd heeft vanaf de publieke tribune en via de stream. Het debat over de initiatiefnota van het lid De Korte, Een kritische reflectie op euthanasie bij psychisch lijden van jonge mensen, staat gepland voor maandag 16 juni tussen 13.00 uur en 17.00 uur.

Ter afronding. In het begin zei ik dat het gesprek hierover zorgvuldig gevoerd moet worden. Volgens mij is dat goed gelukt vanmiddag. Vooral de oproep van de ervaringsdeskundigen om meer te luisteren is volgens mij goed gehoord. Ik hoop dat we dat in de komende debatten kunnen vasthouden. Daarmee sluit ik de vergadering.