44e vergadering, dinsdag 27 februari 2024

De voorzitter:

Ik open de vergadering van 27 februari 2024.

De voorzitter:

Aan de orde is het vragenuurtje. Een hartelijk woord van welkom aan de minister voor Medische Zorg. Fijn u hier weer opnieuw te zien. Ik geef graag het woord aan de heer Claassen van de fractie van de Partij voor de Vrijheid voor het stellen van enkele vragen. Het woord is aan hem.

De heer Claassen (PVV):

Dank u wel, voorzitter. Dit is mijn eerste rondje mondelinge vragen. Ik ga ervan uit dat u mij daar streng maar toch rechtvaardig, en liefelijk wellicht, doorheen wil leiden.

Collega's, mensen op de tribune, mensen thuis. Veel Nederlanders die afhankelijk zijn van medicatie gaan jammerlijk gebukt onder de effecten van het huidige preferentiebeleid. Dat leidt bij hen tot wanhoop, maar ook bij de artsen en apothekers. Het geneesmiddelentekort is en blijft een hardnekkig probleem. Als PVV-fractie hebben we hier herhaaldelijk aandacht voor gevraagd, maar een acceptabele oplossing ligt nog steeds niet op tafel. De grondslag voor het falend beleid is een bijna desastreuze mix: van de afhankelijkheid van China voor grondstoffen; van het feit dat Nederland voor het produceren van medicijnen bijna geheel afhankelijk is van India; van het feit dat zorgverzekeraars wat betreft contractafspraken met leveranciers voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten; en van de beoogde bezuinigingen op de geneesmiddelen binnen het preferentiebeleid, die wat de PVV betreft het doel voorbijstreven. Het gevolg is dat er schaarste ontstaat en Nederlanders niet de eerste klanten zijn waar leveranciers graag aan willen verkopen.

In deze specifieke situatie dreigen kwetsbare kinderen die afhankelijk zijn van antibiotica in vloeibare vorm en niet in staat zijn om orale medicatie in te nemen — dus de medicatie te slikken — de dupe te worden van dit falend beleid. In het nieuwsbericht wordt erover gesproken dat dit probleem zich voordoet in de regio Eindhoven, maar dit is enkel maar een voorbeeld. Na zelf onderzoek gedaan te hebben in mijn eigen regio in Limburg, weet ik dat dit drama zich daar ook afspeelt. Slimme apothekersgroepen kopen gezamenlijk in en spreiden hun kansen, maar dit levert een waterbedeffect op en is geen fundamentele oplossing. Daarom heb ik de volgende vragen aan de minister.

Is de minister het met de leden van de PVV-fractie eens dat Nederland voor de toegankelijkheid van bepaalde medicijnen te veel afhankelijk is geworden van de buitenlandse en met name de Aziatische markt?

Zo ja, wat gaat de minister doen aan deze kwetsbare positie waarin wij onszelf hebben gemanoeuvreerd als het gaat om de toegankelijkheid tot deze medicatie? Indien nee, vindt de minister de ontoegankelijkheid tot medicatie, zoals antibiotica voor kinderen, dan acceptabel?

Het is al veel langer bekend dat de medicatietekorten waar Nederland tegenaan loopt, veroorzaakt worden door de lage prijs die zorgverzekeraars betalen. Is de minister bereid om met spoed, samen met de zorgverzekeraars, tot een structurele oplossing te komen?

Tot slot voor nu. De voorgangers van deze minister, Bruins Slot en Kuipers, hebben plannen van aanpak geschreven om het huidige beleid te verbeteren. Blijkbaar is er een derde nodig. Klopt dit en kan de minister een statusupdate geven over de vorderingen op de plannen van aanpak die er tot nu toe liggen?

Minister Dijkstra:

Dank u wel, voorzitter, en dank aan de heer Claassen voor zijn vragen. We zien in toenemende mate tekorten aan antibiotica. Zoals al werd aangegeven, geldt dat ook voor antibiotica in orale suspensies, dus drankjes. Die tekorten zijn uiteraard buitengewoon schrijnend, omdat die middelen essentieel zijn voor onze gezondheidszorg en omdat kinderen en baby's voornamelijk afhankelijk zijn van die drankjes als het om antibiotica gaat.

Daarom wil ik ook alles doen wat in mijn macht ligt om samen met alle betrokken veldpartijen de negatieve impact van deze tekorten terug te brengen. Laat ik even kort ingaan op de oorzaken van de tekorten en op de lopende acties. De heer Claassen heeft daar ook naar gevraagd. Hij heeft het vooral over het preferentiebeleid van de zorgverzekeraars. Maar er is helaas niet één oorzaak aan te wijzen waarom tekorten optreden. Er zijn ook oorzaken te vinden in de productie van antibiotica, seizoensinvloeden, een sterk wisselende vraag en prijsfactoren. Daarnaast is er ook het probleem dat bij antibiotica waar nog geen tekort aan is, alsnog een tekort ontstaat omdat die dan op een gegeven moment als alternatief worden ingezet. Daarmee neemt de vraag alleen maar toe. Kortom, een complex probleem.

Wat kan ik nu doen vanuit mijn positie? Onlangs is er een operationeel team geneesmiddelentekorten gestart. Daaraan nemen leveranciers, groothandelaren, apothekers, zorgverzekeraars, CBG en IGJ deel. Dat is echt heel bijzonder en goed. Daar wordt het antibioticatekort besproken. Alle partijen zitten dus aan tafel die hier belangrijk voor zijn. Zij geven aan welke operationele acties zij kunnen ondernemen. Ze delen voorraadinformatie, zoals cijfers en verwachte leveringen, om meer zicht te hebben op de situatie. Ze bespreken ook naar wie de schaarse goederen gaan. Ze hebben vandaag overleg, wederom, en houden mij goed aangesloten.

Verder heeft de IGJ voor verschillende antibiotica zogenoemde tekortenbesluiten afgegeven, zodat alternatieven uit het buitenland kunnen worden geïmporteerd. Als het nodig is, geeft de IGJ nog meer tekortenbesluiten af. Die worden met voorrang behandeld, binnen 24 uur. Ook het CBG heeft aangegeven aanvragen voor een wijziging in een productieproces of in een productiesite die nodig zijn voor het maken van antibiotica met voorrang te behandelen.

Het ging al even over het preferentiebeleid. Ik bekijk met zorgverzekeraars of zij nog opties hebben om de tekorten verder te verkleinen. Dan gaat het inderdaad om een verzachting van het preferentiebeleid bij geneesmiddelen waar tekorten aan zijn; dat hebben we laatst al aangekondigd. We kijken ook naar andere belangrijke activiteiten van het operationeel team, maar ook naar de effecten van het Nederlandse prijzen- en vergoedingenbeleid op het ontstaan en het oplossen van mogelijke beschikbaarheidsproblemen. We kijken bijvoorbeeld naar mogelijkheden die aanpassingen van de Wet geneesmiddelenprijzen en het GVS, het Geneesmiddelenvergoedingssysteem, kunnen bieden. Die trajecten vragen voor een deel om aanpassing van wetten, dus daar gaat wat meer tijd overheen. Uiteraard is ook daar aandacht voor antibiotica.

Ik zou hierbij ook heel graag de oproep willen doen aan partijen die in Nederland antibiotica kunnen produceren om contact op te nemen met het CBG en de IGJ, want die hebben aangegeven dat antibioticatekorten voor hen vanzelfsprekend prioritair zijn. Zij behandelen deze vragen dan ook met voorrang. Dit is ook heel belangrijk om te weten voor partijen die eventueel kunnen produceren. Een belangrijk aspect is ook dat ik met andere lidstaten in gesprek ga om het probleem van de bestaande voorraden breed aan te kaarten in Europa. Ik ga een oproep doen tot Europese solidariteit.

Minister Dijkstra:

De heer Claassen vraagt mij om de garantie te geven dat voor elk kind die antibiotica in suspensievorm beschikbaar zijn. Ik doe er alles aan om daarvoor te zorgen, maar ik kan dat niet zelf. Daarom legde ik ook de nadruk op het bestaan van het operationeel team geneesmiddelentekorten. Alle partijen die hierin een rol spelen, pakken daarin met elkaar hun verantwoordelijkheid om dat op te lossen. Ik heb ook mijn eigen rol beschreven waar het gaat om een brede Europese aanpak. Wij zijn als klein land namelijk niet in staat om dat zelf op te lossen.

Wat ik wel doe, is het volgende. Ik heb partijen in Nederland die in staat zijn om antibiotica te produceren met nadruk gevraagd: kom alsjeblieft naar voren, want door zowel de inspectie, de IGJ, als het CBG wordt alles wat daarvoor nodig is, vergunningen en noem maar op, met voorrang behandeld. Kortom, dit is eigenlijk een voortzetting van de maatregelen die eerder al genomen zijn en die nog niet voldoende effect hebben gehad. Het is overigens echt voor het eerst dat de verschillende leveranciers, de groothandelaren, de apothekers, de zorgverzekeraars, het CBG en de IGJ hier met elkaar over praten om tot een spoedige oplossing te komen.

Minister Dijkstra:

Ik ga even kijken wat ik daarover kan vaststellen op dit moment. Ik heb dat zelf nog niet helemaal voor ogen; dat begrijpt u. Ik ga dat bespreken. Als we daar een rapportage van kunnen geven, zullen we dat doen.

Minister Dijkstra:

Dat heb ik mij natuurlijk ook afgevraagd, want dat is het eerste wat mensen willen weten. Ik moet altijd zeggen: ik kan niet toveren; ik kan die antibiotica niet ineens tevoorschijn toveren. We hebben wel allerlei meldpunten. Er is bijvoorbeeld een meldpunt geneesmiddelentekorten. Er zijn ook meldpunten waar mensen terechtkunnen. Op dit moment is er uiteindelijk ergens in het land altijd nog wel iets te vinden, maar wat mij betreft kost dat de apothekers en de artsen veel te veel tijd. Daar moeten we dus heel snel vanaf. Ik hoop dan ook om vandaag meer van dat operationeel team geneesmiddelentekorten te horen over de mogelijke oplossingen die zij voor ogen hebben om dit goed te regelen.

Minister Dijkstra:

Inderdaad. Juist omdat we zo'n klein land zijn en we niet zonder onze Europese collega's kunnen en juist omdat mijn voorgangers — het betrof meerdere ambtsvoorgangers — hier richting Europa een hele belangrijk stempel op hebben gezet. Ik zal dat beleid graag voortzetten.

Ik krijg nog even een reactie ...

Minister Dijkstra:

Ik heb nog even een reactie op de vraag van de heer Claassen. Er komt een voortgangsbrief over beschikbaarheid voor het debat in mei. Dan heeft de heer Claassen zijn antwoord.

Minister Dijkstra:

Gelukkig.

Minister Dijkstra:

Ik zou heel graag zien tegen welke belemmeringen door regels de apothekers aanlopen. We zijn graag bereid om daar met name met zo'n operationeel team naar te kijken. Ik kan dat vragen om daarnaar te kijken en naar oplossingen te zoeken voor die belemmeringen. Iedereen is er namelijk op uit om dit zo snel mogelijk voor elkaar te krijgen. Als we het makkelijke antwoord wisten — zo van: we gaan het vanaf morgen zo doen — hadden we dat absoluut allang gedaan.

Minister Dijkstra:

Ik heb net al aangegeven dat ik in het specifieke geval van de antibiotica een oproep doe aan mogelijke producenten in Nederland. Dat is stap één. Ik heb ook aangegeven dat ik dit in Europa als een zeer belangrijk en urgent onderwerp aan de orde wil stellen. We zien dat Duitsland voorraden van een halfjaar aanhoudt. Dat werkt remmend voor andere Europese landen. Die kunnen niet over de middelen beschikken die daar in voorraad worden gehouden. We moeten het dus ook met elkaar doen. Dat zal ik zeker ook doen. Maar we blijven voor onze grondstoffen tot op zekere hoogte afhankelijk van landen als China en India. Daar is nog een wereld te winnen, met name in India. We zijn ook heel druk bezig om daar goede afspraken over te maken. Maar ik zou graag een voortrekkersrol vervullen in het Europese debat over het geneesmiddelentekort.

Minister Dijkstra:

Ik gaf al aan dat de zorgverzekeraars inderdaad hebben aangegeven dat zij, met name voor de geneesmiddelen waarvoor er tekorten zijn, de preferentiemaatregelen willen verzachten en willen bekijken of er andere prijzen mogelijk zijn. Ik heb ook aangegeven dat we naar de Wet geneesmiddelenprijzen kijken om ook op dat terrein de prijzen en de tarieven aan te pakken. Maar zoals gezegd is daar ook echt een wetswijziging voor nodig. Ik weet niet of ik in mijn periode als demissionair minister eraan toekom om nog een plan van aanpak te sturen, maar wat mij betreft gaan we daar wel zo snel mogelijk mee aan de gang. Ik kijk ook even naar de ambtenaren om te zien of daar wellicht al een aanzet voor gemaakt is. Ik krijg een knik terug. Ja.

Minister Dijkstra:

Ik zal heel eerlijk zijn: dat weet ik eigenlijk niet. Ik kijk even naar de ambtenaren. Ik krijg zo meer informatie, maar zo ver reikt mijn informatie niet. Dat zou best eens kunnen, maar dat weet ik niet.

Minister Dijkstra:

Het is heel belangrijk om te kijken naar de mogelijke magistrale bereiding. Ik kan niet beoordelen of dat voor apothekers gemakkelijk te doen is, maar als dat zo is, dan moeten we daar zeker naar kijken. Zoals ik gezegd heb, kijken we naar de Wgp. Als er echt zo'n groot tekort is dat er niet meer aan te komen is, kunnen we ook een geneesmiddel uitzonderen van de Wgp en daar aparte tarieven voor afspreken, zodat ze wel beschikbaar komen. Dat is altijd een optie die we achter de hand kunnen houden.

Minister Dijkstra:

De ijzeren voorraad zou genoeg voor twee maanden moeten zijn. Dat is best nog een lastige, omdat we zien dat er al tekorten zijn aan verschillende geneesmiddelen. Als je daar ook nog een ijzeren voorraad voor moet aanhouden, dan is dat een ingewikkeld probleem waar we ook tegenaan lopen. Dus we kijken op dit moment ook naar hoe we dat kunnen oplossen. Ook daar is weer niet van de ene op de andere dag een oplossing voor, maar daar moeten we wel heel goed naar kijken en dat doen we ook.

Minister Dijkstra:

Als we dat zouden kunnen, dan zouden we dat natuurlijk doen. We praten over heel veel geneesmiddelen die niet te krijgen zijn. Zoals de heer Dijk weet, zijn we een klein land en hebben we beperkte mogelijkheden om te produceren. Daarom richten we ons zo enorm op Europa. Maar het is in heel Europa een urgent probleem. Ik vind eigenlijk dat de heer Dijk mijn rol een beetje bagatelliseert. Ik doe er alles aan om ervoor te zorgen dat we juist wel in Europees verband maatregelen nemen en dat we in Europees verband gaan produceren, maar we blijven afhankelijk — dat heb ik ook gezegd en dat geeft mij ook een machteloos gevoel — van landen als China en India. Dat maakt het complex, maar we kunnen niet aan al die grondstoffen komen en aan al die stoffen die we nodig hebben om die geneesmiddelen te produceren. Als we praten over oplossingen van vandaag op morgen, is dat wel helemaal iets van de lange termijn.

Minister Dijkstra:

De heer Dijk legt mij eerst het woord "machteloosheid" in de mond. Hij citeert mij dan, omdat ik het gebruik. Oké, dat is uw goed recht. Maar laten we wel wezen. We hebben sinds de periode dat we helemaal konden voorzien in eigen geneesmiddelen — ik vraag me af hoelang we dan terug moeten — enorme innovaties doorgemaakt. Er zijn enorm veel geneesmiddelen bij gekomen. Er zijn enorm veel geneesmiddelen bij gekomen waar grondstoffen voor nodig zijn die in Europa niet te krijgen zijn, die niet te vinden zijn. Dat is niet alleen omdat we ze niet willen maken, maar omdat ze er gewoon niet zijn. Die moeten uit andere delen van de wereld komen. Daar maken wij gebruik van met z'n allen. Daar hebben wíj aan te danken dat wij fantastische innovatieve geneesmiddelen hebben waar onze bevolking mee behandeld kan worden. Dat is de reden waarom we nu ook in de problemen zitten. Ze doen het zo goed dat iedereen ze wil hebben. Dat is mijn analyse en niet de analyse van: waarom doen we dat nou niet meer in eigen land? Domweg omdat dat niet kan. We kunnen een deel daarvan in eigen land doen. Als we de grondstoffen hebben, kunnen we voorbereiden en hebben we stoffen waarmee we uiteindelijk geneesmiddelen kunnen maken. Maar dat lost niet het probleem op waar we nu voor staan, namelijk dat we tekort hebben. Want wij zijn wel een land dat solidair is in Europa. Dus als Oostenrijk, dat nu ook met precies dezelfde problematiek omtrent geneesmiddelentekorten worstelt als Nederland, dan een beroep op ons doet, dan gaan wij niet zeggen: nee, wij hebben een voorraad voor een halfjaar en daar krijgen jullie niks van. Dat doen de Duitsers op dit moment wel en daartegen moeten wij ons als andere Europese landen met elkaar teweerstellen. Daar wil ik een rol in spelen.

De voorzitter:

Ik geef graag het woord aan mevrouw Teunissen van de Partij voor de Dieren. Zij stelt een vraag aan de minister voor Klimaat en Energie, die wij van harte welkom heten. Het woord is aan mevrouw Teunissen.

Mevrouw Teunissen (PvdD):

Dank u wel, voorzitter. De inzet op biomassa leidt tot gezondheidsschade en natuurvernietiging en levert niets op voor het klimaat. Toch heeft de minister 395 miljoen euro aan subsidies toegekend aan Vattenfall voor een biomassacentrale in Diemen, ondanks dat de SER in 2020 al adviseerde om te stoppen met subsidies voor biomassa, ondanks dat de Kamer in 2021 al een motie van de Partij voor de Dieren aannam die klip-en-klaar zei "stop met nieuwe subsidies voor houtige biomassa", ondanks dat 300.000 burgers de minister een petitie aanboden waarin zij hem opriepen om met biomassa te stoppen en ondanks zijn eigen kabinetsbesluit van april 2022 waarin hij zei per direct te zullen stoppen met het afgeven van subsidies voor houtige biomassa voor laagwaardige warmte.

In het kabinetsbesluit zegt hij duidelijk dat het gaat om lagetemperatuurwarmte, die voornamelijk wordt gebruikt voor het verwarmen van gebouwen en kassen. De uitzonderingen die nog werden genoemd, zijn hoogwaardige toepassingen, zoals voor de zeevaart. En nu blijkt uit de twee Woo-verzoeken dat het ministerie actief heeft meegedacht met Vattenfall om alsnog de subsidie toe te kennen nadat het kabinet had gezegd te zullen stoppen met biomassasubsidies. Ook bleek dat het ministerie heeft gezocht naar een oplossing door het vervormen van de definitie van laagwaardige warmte.

Voorzitter. Mijn eerste vragen aan de minister zijn de volgende. Erkent hij dat het ministerie heeft meegedacht met Vattenfall om toch nog een subsidie voor biomassa mogelijk te maken? En erkent hij dat hij daarmee in strijd handelde met het rapport van de SER, met het signaal van 300.000 bezorgde burgers, met een aangenomen motie van de Kamer om per direct met biomassasubsidies te stoppen en nota bene met zijn eigen kabinetsbesluit? Mijn tweede vraag is of de minister willens en wetens op zoek gegaan is naar mogelijkheden om de subsidie ondanks zijn eigen kabinetsbesluit toch goed te keuren. Klopt het dat hij op zoek is gegaan naar een geitenpaadje om de subsidie toe te kennen? Klopt het dat hij dat heeft gevonden in het veranderen van de definitie van laagwaardige temperatuurverwarming? Kan hij hier klip-en-klaar duidelijk maken dat de biomassacentrale in Diemen bedoeld is voor het verwarmen van gebouwen en dat de centrale daarmee uitgesloten is van de subsidies voor biomassa, zoals heel helder wordt benoemd in zijn eigen kabinetsbesluit van april 2022?

Minister Jetten:

Voorzitter. Het antwoord op alle vragen van mevrouw Teunissen is nee.

Minister Jetten:

Dan ga ik het wat uitgebreider doen, maar ik werp echt alle aantijgingen die hier worden geuit verre van mij. De fractie van de Partij voor de Dieren heeft vorig jaar al per schriftelijke Kamervragen gevraagd naar de subsidieaanvraag van Vattenfall voor de centrale in Diemen. Ik heb toen uitgebreid geantwoord en dat doe ik nu weer.

De subsidieaanvraag in 2022 voldeed aan alle eisen van de subsidieregeling duurzame energie. Op 18 maart 2022 en op 22 april 2022 is de Kamer over de subsidieregeling duurzame energie geïnformeerd. De voorwaarden daarvoor zijn ook al in mei 2022 in de Staatscourant gepubliceerd. Dus zowel voor de Kamer als voor iedereen in dit land was duidelijk onder welke voorwaarden er in 2022 nog subsidies konden worden aangevraagd voor de toepassing van biogrondstoffen voor hoge temperaturen. Die aanvraag is netjes en transparant verlopen en helemaal onafhankelijk door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland beoordeeld en uiteindelijk toegekend. Er is dus geen enkele sprake van beïnvloeding door deze minister of door ambtenaren van EZK. Het verliep transparant en helder, met alle spelregels vooraf aan de Tweede Kamer gecommuniceerd en vooraf bij de RVO bekend.

Minister Jetten:

Dan gaan we toch even de hele tijdlijn met elkaar aflopen. In 2019 is een eerste beschikking afgegeven aan Vattenfall, onder de toen geldende regels voor SDE-beschikkingen voor de toepassing van biogrondstoffen. Dat was dus in 2019. Omdat er allerlei kinken in de kabel waren bij de realisatie van dit project werd het project later gerealiseerd. Het is nog steeds gaande, ook de gesprekken tussen Vattenfall, gemeente en provincie. Dat leidde ertoe dat Vattenfall in 2022 een hernieuwde aanvraag heeft gedaan ter vervanging van die aanvraag uit 2019.

Op 18 maart 2022 heb ik de Kamer de brief gestuurd met de openstelling van de SDE++ 2022. In die brief heb ik aangegeven: zolang er nog geen afbouwpad is vastgesteld, blijft de 100 gradentemperatuureis voorlopig ook van kracht voor de SDE++ 2022. We hebben daar op 24 maart 2022 ook een commissiedebat met elkaar over gevoerd. In dat commissiedebat hebben mevrouw Teunissen en ik, en ook vele anderen in de Kamer, met elkaar gewisseld dat er een brede wens leeft om de inzet van biogrondstoffen fors terug te dringen tot alleen maar de hoogwaardige inzet van biogrondstoffen. Ik denk dat deze minister, in tegenstelling tot voorgaande kabinetten, er ook alles aan heeft gedaan om de moties van de Partij voor de Dieren tot uitvoering te brengen.

Dat leidde uiteindelijk op 22 april 2022 tot de Kamerbrief beleidsinzet biogrondstoffen. Daarin heb ik ook aangegeven dat we zo snel mogelijk naar die hoogwaardige inzet toe willen, maar dat we in het lopende openstellingsjaar van de SDE++ nog niet voor alle categorieën al tot een definitieve aanpassing konden komen. Dat leidde op 4 mei tot de definitieve publicatie in de Staatscourant. Daarin is aangegeven hoe we omgaan met de 100 gradeneis voor houtige biomassa. Onder die spelregels heeft Vattenfall op 27 september 2022 de aanvraag gedaan.

Ik heb vervolgens gekeken hoe de spelregels voor de SDE++ nog meer aangescherpt konden worden. U ziet dus ook dat er per 2023 een nog strenger regime geldt, helemaal conform de wens van de Kamer. En ik hecht er ook wel aan om het volgende nogmaals te benadrukken. Dat heb ik onlangs ook in een ander debat gedaan. Natuurlijk ken ik de wens uit deze Kamer om zo snel mogelijk te stoppen met de inzet van biogrondstoffen in elke vorm waar de gebouwde omgeving om de hoek komt kijken. Maar in dit geval, het bestaande warmtenet in Amsterdam, gaat het om een reeds bestaand en oud warmtenet dat nou eenmaal draait op hoge temperaturen. Daar kunnen we van de ene op de andere dag van zeggen: daar stoppen we mee, want dat vinden we heel onwenselijk. Maar dan kunnen we ook met elkaar aan alle inwoners van Amsterdam uitleggen waarom dat warmtenet niet meer goed functioneert. Het andere voorbeeld is de centrale in Brabant, waar kolen voor een groot deel zijn vervangen door biogrondstoffen. We vonden kolen heel vervelend en nu vinden we biogrondstoffen ook heel vervelend. Maar als we stoppen met de inzet van die biogrondstoffen in de centrale in Brabant, dan kunnen we ook met z'n allen aan tienduizenden inwoners in Noord-Brabant uitleggen waarom daar het warmtenet vanaf aankomende winter uitgaat.

Het eerlijke verhaal dat we hier dus met elkaar moeten vertellen, is dat we zo snel mogelijk willen stoppen met biogrondstoffen. We hebben alleen niet op alle locaties van vandaag op morgen een volledig duurzaam alternatief, dus in de tussentijd zullen we moeten roeien met de riemen die we hebben. We passen vanuit EZK en RVO de bestaande spelregels eerlijk en transparant toe. In dit geval heeft Vattenfall daar ook op een eerlijke wijze gebruik van gemaakt.

Minister Jetten:

Met alle respect, "blijven steggelen"? Ik word hier naar het vragenuur in de Kamer geroepen naar aanleiding van een krantenartikel. Mevrouw Teunissen stelt vervolgens allerlei insinuerende vragen, waarop ik antwoord met de tijdlijn en de exacte feiten over hoe deze subsidieregeling tot stand is gekomen. Dat is niet steggelen, mevrouw Teunissen, zeg ik via u, voorzitter, dat is gewoon feitelijk antwoord geven op feitelijke vragen die hier aan mij worden gesteld.

Dan kom ik op de terechte oproep van mevrouw Teunissen: deze centrale staat er nog niet. Daarin vinden we elkaar. Er is hier sprake van een bestaand warmtenet dat deels wordt uitgebreid en er ligt een hele grote wens om voor de inwoners in de regio Amsterdam tot een betaalbaar, betrouwbaar en zo duurzaam mogelijk warmtenet te komen. Naar aanleiding van eerdere vragen uit deze Kamer heb ik contact gehad met de gemeente Amsterdam, met de provincie Noord-Holland en met het energiebedrijf over de vraag of er geen alternatief mogelijk is voor deze biomassacentrale, ook gezien het gebrek aan maatschappelijk draagvlak en gezien de politieke realiteit in deze Kamer, namelijk dat die zo snel mogelijk van die biomassa-inzet af wil. Er lopen nu gesprekken tussen Vattenfall, de gemeente en de provincie om te kijken welke alternatieven er voor deze centrale zijn, zodat die nauwelijks of misschien zelfs helemaal niet nodig is. Ik hoop dat de gesprekken tussen die drie partijen snel tot een beter alternatief leiden dat volgens mij dan niet alleen maar op draagvlak in deze Kamer kan rekenen, maar ook op veel meer draagvlak in de regio Amsterdam.

Minister Jetten:

Als Vattenfall op een gegeven moment de biomassacentrale niet zou realiseren of als het er zelf voor kiest om deze subsidiebeschikking daar niet meer voor te gebruiken, dan zal Vattenfall die op een gegeven moment moeten teruggeven aan RVO. De realiteit is natuurlijk dat Vattenfall dan wel een andere warmtebron zal moeten vinden om het warmtenet te kunnen voeden. Ik sluit niet uit dat Vattenfall dan ook ondersteuning nodig heeft om toch op een goede andere manier warmte aan het warmtenet te kunnen leveren. De afgegeven beschikking zou dan inderdaad mogelijk kunnen vervallen. Dat geld komt dan gewoon terug in de SDE-pot en dan kunnen we het voor andere zaken inzetten.

Minister Jetten:

Onder andere naar aanleiding van eerdere inzet van mevrouw Teunissen en mevrouw Kröger kijken we veel kritischer naar de herkomst van biogrondstoffen. Nederlandse biogrondstoffen zijn over het algemeen echt afvalstromen. Het is dus niet zo dat er bewust bomen worden gekapt om ze vervolgens in te zetten als biogrondstof. Ze kunnen wel onderdeel zijn van snoeiafval, gft-afval en dergelijke. Er komen ook veel biogrondstoffen uit het buitenland. Daarvan hebben we natuurlijk al eerder met elkaar geconstateerd dat niet altijd voldoende transparant is of dat duurzame biogrondstoffen zijn en of de controles in het land van herkomst goed genoeg zijn. Dus daarvoor lopen aparte trajecten om dat hele systeem van de biogrondstoffenstromen verder te verbeteren.

Minister Jetten:

Ik heb echt nog nooit signalen gekregen dat dit soort praktijken zich in Nederland voordoen.

Minister Jetten:

Dat laatste denk ik niet. We moeten wel veel beter nadenken over waar we de biogrondstoffen dan voor inzetten, want uiteindelijk is het totale areaal aan duurzame biogrondstoffen beperkt. Ik ben het dan met mevrouw Teunissen eens dat we die beperkte biogrondstoffen niet moeten inzetten voor het verwarmen van onze huizen, maar bijvoorbeeld voor het maken van chemische producten of brandstoffen voor scheepvaart- en luchtvaartsectoren waar nu geen alternatieven voor mogelijk zijn. Dat is ook de reden waarom ik naar aanleiding van de motie ben gestopt met het afgeven van nieuwe subsidies en we met de Kamerbrief inzake de beleidsinzet biogrondstoffen van april 2022 echt naar die hoogwaardige inzet streven. Ik noem hierbij onder andere het amendement-Grinwis om biogrondstoffen vooral voor houtbouw te gebruiken bij de bouw van nieuwe woningen. Dan ben je echt op een hoogwaardige manier wel die grondstoffen aan het toepassen. Het leidt dus niet per se tot een aanpassing van de klimaatdoelen maar wel tot een drastische aanpassing van de inzet van die biogrondstoffen.

Minister Jetten:

Er zijn twee zaken relevant voor de gesprekken die nu al lopen. Kun je een volledig alternatief voor de inzet van biomassa hier realiseren of in ieder geval een gedeeltelijk alternatief? Dan wordt in de volle breedte gekeken naar andere restwarmtebronnen die in de regio beschikbaar zijn. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de inzet van e-boilers. Aardwarmte is volgens mij op deze locatie wat minder geschikt, wat ook blijkt uit de kaart van Nederland die we hebben laten maken. Ik stel voor, ook naar aanleiding van dit vragenuur, dat ik u als Kamer binnenkort bij brief informeer over de voortgang van de gesprekken met Vattenfall, de gemeente Amsterdam en de provincie Noord-Hollland en over wanneer men verwacht tot een eindconclusie te komen.

Minister Jetten:

In deze casus zijn mensen naar de rechter gestapt om de vergunning vernietigd te krijgen. Dat traject loopt ook nog. Vattenfall is daar zelf voor verantwoordelijk. Zij zullen als bedrijf uiteindelijk een vergunning moeten hebben voor de installatie die zij willen realiseren. Als ze die installatie gerealiseerd hebben, dan kunnen ze gedurende een aantal jaren gebruikmaken van de SDE-subsidie om de onrendabele top van die inzet deels te financieren. Dus mocht uiteindelijk Vattenfall niet tot een definitieve vergunning komen en daarmee de centrale niet kunnen realiseren binnen de gestelde termijn, dan zal ook de SDE-beschikking weer vervallen.

Minister Jetten:

Deze exacte tijdlijn weet ik niet zo uit mijn hoofd, maar uiteindelijk is het relevant dat vanaf het jaartal dat de SDE-subsidie daadwerkelijk zou moeten worden uitbetaald, er sprake is van een compleet vergunde installatie die ook werkt. Dus die finale check zou dan wat verder in de tijd hebben gelegen.

Minister Jetten:

Ik zie geen juridische mogelijkheid om de beschikking ongedaan te maken, omdat Vattenfall op het moment van de aanvraag gewoon voldeed aan alle op dat moment geldende spelregels in de SDE-openstelling 2022. Zowel de rechterlijke uitspraak maar zeker ook de maatschappelijke onrust in de regio Amsterdam waren aanleiding voor Vattenfall om die gesprekken met de gemeente en de provincie te starten. Ik denk ook dat dit vragenuur een extra signaal zal zijn dat mensen liever zien dat er een alternatief komt, bijvoorbeeld een e-bonus of anders, dan deze biomassacentrale. Ik zal dat signaal ook vanuit mijn rol nogmaals overbrengen aan de drie gesprekspartijen.

Minister Jetten:

Ik ben zelf niet van mening dat er vandaag in de krant andere feiten staan dan wat u al wist, op basis van mijn brieven van 18 maart 2022, 22 april 2022 en de schriftelijke beantwoording van afgelopen zomer. Wat wel met het Woo-verzoek naar buiten is gekomen, zijn een aantal onderliggende stukken waaruit wordt geciteerd. Bij het lezen van het krantenartikel zou je de indruk kunnen krijgen dat ambtenaren hier hebben geprobeerd er wat van te maken. Ik lees dit citaat op een hele andere manier, namelijk: ambtenaren van mijn team die mij proberen te waarschuwen dat er heel veel onrust is over de inzet van biogrondstoffen. Ik vind dat eigenlijk een teken van omgevingsbewuste ambtenaren die proberen te waarschuwen: zouden er niet betere alternatieven zijn dan de biomassacentrale?

Maar goed, in de volle breedte — dus even los van deze casuïstiek — realiseer ik me wel dat ik als minister voor Klimaat en Energie elk jaar met de SDE++-openstellingsronde een grote subsidiepot ter beschikking stel voor de verduurzaming van Nederland, en dat het daar relevant is dat zowel de samenleving maar ook u als Kamer zich goed bewust bent van wat er dan aan spelregels geldt voor het openstellingsbudget van dat jaar. Het lijkt me dus best nuttig om eens vanuit het ministerie met de Kamercommissie te bekijken of we naast deze Kamerbrief ook standaard een technische briefing of andere zaken aan u kunnen aanbieden, zodat u als Kamer meer kan doorleven aan de voorkant wat er in de SDE-openstellingsronde aan spelregels speelt, en we niet het gevoel hebben dat we achteraf met elkaar nog die spelregels moeten beoordelen.

De voorzitter:

Aan de orde is de herdenking van oud-premier Van Agt. Ik verzoek eenieder daartoe in staat te gaan staan.

De voorzitter:

Wilt u alstublieft weggaan?

De voorzitter:

Ik vervolg. Een bijzonder woord van welkom aan de hier aanwezige familie. In de voorzittersloge bevinden zich dochters Caroline en Eugenie, een schoonzoon plus kleinkinderen. Hartelijk welkom. Ook de minister-president, de minister van Binnenlandse Zaken en iedereen op de publieke tribune — nu wel — heet ik van harte welkom.

Drie weken geleden overleed een politiek icoon: Dries van Agt. Leider van drie kabinetten. Van Agt werd minister van Justitie onder premier Biesheuvel. Hij bleef dat onder Den Uyl. Indrukwekkende dossiers gingen door zijn handen: de Drie van Breda, de Molukse gijzelingen, de bezetting van de Bloemenhovekliniek, de zaak-Menten, maar ook de vraag of pornofilms vertoond mochten worden in bioscopen met meer dan 49 stoeltjes. En hij tekende voor de decriminalisering van hasjbezit.

Dries van Agt en Joop den Uyl waren dé politieke kemphanen van die tijd. De PvdA hanteerde de polarisatiestrategie. Den Uyl, de gedreven, ambitieuze wereldverbeteraar. Met aan de andere kant de relativerende katholiek Van Agt. Het waren epische confrontaties, van personen en van wereldbeelden. Ze waren in het kabinet-Den Uyl ook veroordeeld tot samenwerking.

Wat zal er door hen heen gegaan zijn, die nacht ten tijde van de treinkaping te Wijster, in de Handelingenkamer op het Binnenhof, toen nog de bibliotheek van het ministerie van Justitie? Den Uyl en Van Agt moesten daar de nacht doorbrengen, want er kon elk moment dramatisch nieuws komen, en dan moesten zij klaar zijn om wellicht te beslissen over leven en dood. Zij, de beide tegenstrevers, op hun wederzijdse stretchers met tussen hen in een telefoon.

Van Agt was een representant van het rijke roomse leven. Misdienaar. De Katholieke Universiteit Nijmegen. De Katholieke Volkspartij. De Heilig Landstichting. De oude roomse liturgie. Actief parochiaan.

Van Agt was ook de eerste leider van het CDA. Hij zette dat op de kaart met het "ethisch reveil", een uitgesproken afkeer van abortus en een harde polemiek tegen links. Het legde hem geen windeieren: 49 zetels. Maar Den Uyl deed het nog beter en kwam tot 53. De formatie met die twee partijen stokte, na zeven maanden. In restaurant Bistroquet vond toen een andere formatie plaats, die met Hans Wiegel. Het resulteerde in een iconische foto én een kabinet. In twee dagen was de zaak rond, waarbij ze het uiteraard, voor de bühne, nog wel even gingen rekken. Want onderhandelingen over een regeerakkoord moesten zich, zo zei Van Agt later, kenmerken door "uiterste moeizaamheid" en "suprême inspanningen".

Van Agt omschreef zijn eerste kabinet als een ploeg zonder "luiaards, ijdeltuiten en non-valeurs". Daarop volgde zowaar weer een kabinet met zijn oude rivaal Den Uyl. Tijdens de formatie was Van Agt even onvindbaar. Hij gaf de voorkeur aan het startschot van het wielercriterium van Boxmeer. Dat kabinet bood zijn ontslag al aan nog voordat het zich had gepresenteerd in de Tweede Kamer. Er volgde een lijmpoging, maar die regering kende een kort leven. Na nog een kortstondig derde kabinet-Van Agt, slechts bestaande uit CDA en D66, werd hij commissaris van de Koningin in Noord-Brabant.

We gedenken vandaag ook de taalvirtuoos Dries van Agt, de politicus met de woordenschat van Ollie B. Bommel. "Sapristi!", klonk het, of "lapidair", of "primordiaal". En wat te denken van dit citaat over de media: "Men onthoudt alles wat je je eens hebt laten ontvlieden. Het komt allemaal in het grote boek van de pers. En het is citabel op elk ongelukkig moment." Als hij ziek was en moest afzeggen voor de ministerraad, luidde de tekst van het briefje: "Amice, mijn corpus is in staking gegaan. Vergeef me dat ik daarom de steven thans wend naar moeder de vrouw in Nijmegen in plaats van naar mijn onverwoestbare broodheer in het Catshuis."

We herdenken vandaag Dries van Agt, de staatsman. Een markant en authentiek politicus. De Oude Zaal van de Tweede Kamer paste hem als een jas. Ik vroeg net aan de familie of ik het woord "ijdel" mocht gebruiken om hem te kenschetsen. Ze zeiden: "Doe dat maar met hoofdletters en drie strepen eronder."

De voorzitter:

IJdel, zelfbewust, flegmatiek, charmant, erudiet, standvastig en eigenzinnig. Een rasbestuurder. Een ambassadeur van het wielrennen en van de Palestijnse zaak.

Dries en zijn vrouw Eugenie leefden een leven vol liefde. Op 5 februari zijn ze samen, na 65 jaar huwelijk, hand in hand gestorven. Ultieme liefde, ultieme regie. Ik hoop dat de familie, in het bijzonder de kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen, en andere nabestaanden bij de verwerking van dit dubbele verlies kracht kunnen putten uit de vele mooie en bijzondere herinneringen.

De familie vroeg mij een gedicht voor te dragen. In 2015 verscheen de bundel Gedichten die mannen aan het huilen maken. Dries van Agt deed ook een inzending, met een gedicht dat hem ontroerde. Het komt uit de Nestoriaanse kwatrijnen van de Surinaamse dichter Hugo Pos. Het luidt als volgt:

Beloof me, kind, als ik van hier verdwijn

treur niet om mij, straks bloeit weer de jasmijn

en geurt de kamperfoelie. Erger zou het wezen

als zij verdwenen waren, — ik er nog zou zijn.

Prachtige woorden van Hugo Pos, ons ingefluisterd door Dries van Agt.

Ik geef graag het woord aan de minister-president.

Minister Rutte:

Meneer de voorzitter. Enkele jaren voor de Tweede Wereldoorlog publiceerde Johan Huizinga zijn Homo ludens, de spelende mens. Daarin werkt hij de gedachte uit dat het ludieke, het spelelement, wezenlijk is voor de menselijke beschaving. Dat begrip, homo ludens, past bij niemand beter dan bij de man die wij vandaag herdenken, want voor Dries van Agt was het leven een spel, maar wel een spel dat met grote ernst en toewijding gespeeld diende te worden.

Hij had beide kanten in zich. Aan de ene kant het speelse en lichtvoetige, de relativerende kwinkslag, de lachers op zijn hand. Opgroeien in de jaren dertig in Brabant omschreef hij als "wandelen in de zon" en zijn geboortedorp Geldrop als "de oorschelp van de Heer". Dat zijn niet bepaald de woorden van een zwaarmoedig mens. Toch kon Dries van Agt geweldig worstelen met zichzelf en zijn omgeving. "Zwaartillend" noemde hij dat zelf. Zeker bij hoogoplopende kwesties, zoals de Drie van Breda, de abortuskliniek Bloemenhove en later de Palestijnse kwestie, was het zijn juridische en morele geweten dat hem dreef. Dan kon hij onverzettelijk en principieel zijn. Zo heeft Van Agt ooit zes weken lang openlijk getwijfeld of hij niet moest opstappen als minister van Justitie nadat hij bakzeil had gehaald in de kwestie-Bloemenhove. In de Kamerbrief die hij hierover schreef, streden hart en verstand om voorrang. Dat is dan weer niet het gedrag van iemand die alleen maar fluitend door het leven gaat.

In wielertermen gesproken was Dries van Agt in zijn Haagse tijd de man van de eenzame ontsnapping die niet kon zonder de warmte van het peloton, een solist met een enorme behoefte aan aardig gevonden worden, zoals hij dat zelf zei. Een journalist noemde Van Agt ooit een "politiek cryptogram": ongrijpbaar voor politieke opponenten én medestanders. In de gepolariseerde verhoudingen van toen speelde hij die rol met verve. Zo werd hij, zoals de Engelsen dat zo mooi zeggen, the man you love to hate or hate to love.

Maar Dries van Agt was, met al zijn bijzondere kwaliteiten, ook de aangewezen persoon om de eerste lijsttrekker te worden van het CDA, ik denk omdat hij met zijn hele manier van zijn het zuidelijke katholieke levensgevoel ademde, terwijl hij tegelijkertijd de verpersoonlijking was van een morele levenshouding die de andere bloedgroepen aansprak. Dries van Agt verbond in persoon. Tel daarbij op zijn grote sociale talenten, zijn liefde voor het podium en de gunfactor die hij, zeker buiten Den Haag, overvloedig had en het is duidelijk dat Van Agt als eerste voorman van het CDA de juiste man op de juiste plaats was.

Zijn complexe relatie met Joop den Uyl is al jarenlang voer voor liefhebbers van onze parlementaire geschiedenis. Veel verschillender dan deze twee politieke grootheden kunnen mensen bijna niet zijn. Den Uyl: de noeste werker voor wie het leven bestónd uit politiek. En Van Agt: de gevoelsmens, voor wie de aangenaamheden van het leven buiten de politiek juist onmisbaar waren. Het waren botsende karakters, die elkaar op momenten toch heel goed aanvulden, zoals inderdaad tijdens de treinkapingen en de schoolgijzeling in Drenthe. Toen was het juist Dries van Agt die zijn emoties het meest de baas was.

Eén persoon maakte Dries van Agt zijn leven lang compleet, namelijk zijn grote liefde Eugenie, met wie hij meer dan 65 jaar getrouwd was. Hij heeft het vaak gezegd: zonder haar was hij niets, hulpeloos. Tot in de dood kozen zij voor samen. Hand in hand. Het deed mij even denken aan die beroemde dichtregels uit Vondels Gysbreght: "Waer werd oprechter trouw. Dan tusschen man en vrouw. Ter weereld oit gevonden?" Zo veel liefde is diepontroerend.

Mijnheer de voorzitter. In het jaar 2000 werd Van Agt in een interview gevraagd of hij het eindoordeel met vertrouwen tegemoetzag. Hij zei toen: "Of ik in de hemel kom? Nou, ik heb wel een kans. Ik heb wel een aantal goeie dingen gedaan, en een aantal minder goeie dingen. Maar het saldo ... Een 6+ haal ik wel." Het was de homo ludens Dries van Agt ten voeten uit: speels, relativerend, humoristisch, maar met een serieuze ondertoon. Ik weet zeker dat Nederland hem veel meer dank verschuldigd is dan voor een 6+.

We herdenken Dries en Eugenie van Agt met diep respect en wensen hun kinderen, kleinkinderen en andere nabestaanden veel sterkte toe met de verwerking van dit grote verlies.

De voorzitter:

Voordat we gaan stemmen, geef ik het woord aan de heer Ellian tot het uitbrengen van het verslag namens de commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven. De heer Ellian.

Mag het iets stiller?

De heer Ellian (voorzitter van de commissie):

Dank, meneer de voorzitter. De commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven heeft de stukken onderzocht die betrekking hebben op de heer H.J. Ormel te Rome.

De commissie is tot de conclusie gekomen dat hij terecht benoemd is verklaard tot lid van het Europees Parlement. De commissie stelt vast dat hij op grond van de nationale bepalingen tot lid van het Europees Parlement kan worden toegelaten.

De commissie stelt voor dit te berichten aan de voorzitter van het Europees Parlement en aan de benoemde.

Tot slot stelt de commissie voor het volledige rapport in de Handelingen op te nemen.

Dank u wel.

De voorzitter:

Ik dank de commissie voor haar verslag en stel voor dienovereenkomstig te besluiten.

De voorzitter:

Dan geef ik graag het woord aan mevrouw Teunissen van de Partij voor de Dieren.

Mevrouw Teunissen (PvdD):

Voorzitter. Ik zou graag het verzoek aan de Kamer willen doen om de stemmingen onder punt 5 een week uit te stellen. Die gaan over de Wijziging van de Wet verbod op kolen bij elektriciteitsproductie. Ik doe dit verzoek in verband met mijn gewijzigde amendement. Dat zou ik nog nader willen wijzigen. Het is een vrij complex amendement. Het gaat ook over een ingrijpend besluit om biomassa als alternatief uit te sluiten bij het afschaffen van het gebruik van kolen. Daar wil ik graag nog overleg over plegen met collega's en daarom doe ik het verzoek om deze stemmingen uit te stellen.

De voorzitter:

Duidelijk. Bestaat daar enig bezwaar tegen?

De heer Vermeer (BBB):

Voorzitter, wat ons betreft gaan we gewoon verder met die stemmingen.

De voorzitter:

Prima. Dan las ik even een ordedebatje in en dan ga ik kijken of er een meerderheid bestaat voor het voorstel van mevrouw Teunissen. Ik geef graag het woord aan eenieder om zich daarover uit te spreken. Ik ga kijken of daar een meerderheid voor bestaat. Ik verzoek om enige stilte in de zaal.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter. Ik ben het niet eens met het amendement, maar ik vind wel dat een Kamerlid het recht heeft om een amendement gewoon even netjes aan te passen als het Kamerlid in kwestie ook de indiener is.

De voorzitter:

Dus u steunt het voorstel van mevrouw Teunissen?

De heer Bontenbal (CDA):

Ik steun het uitstel.

De heer Erkens (VVD):

Voorzitter, geen steun vanuit ons.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Wat Bontenbal zei.

De heer Tjeerd de Groot (D66):

Ook eens met de heer Bontenbal.

Mevrouw Beckerman (SP):

Wetgeving moeten we zorgvuldig doen. Als een partij nog tijd nodig heeft, dan steunen we dat.

De voorzitter:

U steunt het voorstel van mevrouw Teunissen.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Steun van ons uit.

De voorzitter:

De heer Vermeer van BBB hebben we reeds gehoord.

De heer Vermeer (BBB):

Geen steun.

De voorzitter:

Dan de heer Kops, PVV.

De heer Kops (PVV):

Ook geen steun.

Mevrouw Koekkoek (Volt):

De heer Bontenbal heeft het prachtig verwoord: we moeten het gewoon kunnen uitstellen.

De heer Van Baarle (DENK):

Volgens ons is het een redelijk verzoek van mevrouw Teunissen, dus steun.

De heer Flach (SGP):

Steun voor uitstel.

De heer Van Meijeren (FVD):

Voorzitter. Zeker in het wetgevingsproces mag snelheid het nooit winnen van zorgvuldigheid. Er is ook geen enkele urgentie voor dit voorstel, dus steun voor uitstel.

Mevrouw Postma (NSC):

Ik geloof dat ik het eens ben met Forum voor Democratie: zorgvuldigheid eerst graag!

De heer Eerdmans (JA21):

Steun voor uitstel, voorzitter.

De voorzitter:

Dan is er een meerderheid. We gaan er volgende week over stemmen. Over de punten 5 en 6 stemmen we dus volgende week.

De voorzitter:

Op 15 februari heeft de Kamer reeds over de artikelen en de overige ingediende amendementen gestemd. We stemmen nu eerst hoofdelijk over het gewijzigde amendement-Piri c.s. (stuk nr. 41). Mevrouw Piri.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Mijn voorstel zou zijn om fractiegewijs te stemmen.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Ja.

Kunnen we dat nog een keer zeggen?

De voorzitter:

Ja, ik zal hem een appje sturen.

De voorzitter:

Ik kan moeilijk het stenogram doorgeleiden. Stemmingen onder agendapunt 5 … Die doen we niet meer. Sorry, mevrouw Teunissen.

De voorzitter:

Ik stel voor conform het voorstel van de vaste commissie voor Europese Zaken te besluiten en in te stemmen met de lijst van prioritaire voorstellen uit het wetgevings- en werkprogramma van de Europese Commissie voor 2024.

De voorzitter:

Ja, mevrouw Hertzberger, u moet niet weglopen als u het woord krijgt.

De voorzitter:

Heel goed. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet.

De voorzitter:

Mevrouw Agema wenst haar aangehouden motie op stuk nr. 2158 alsnog in stemming te brengen.

Mevrouw Joseph.

De voorzitter:

Twee weken. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet.

Wat een prachtig huwelijk! Desondanks is de motie niet aangenomen.

Een vraag van de heer Diederik van Dijk.

De voorzitter:

Prima. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet.

We kunnen de uitslag niet vaststellen. We doen het nog een keer!

Nee, we kunnen de uitslag niet vaststellen. Dan moeten we hoofdelijk stemmen. Ik laat even een dramatische stilte vallen. De druk op mevrouw Palmen neemt toe.

De voorzitter:

Wat betreft de motie op stuk nr. 9: dat cadeautje geef ik u graag. Ik zal het stenogram van dit deel van de vergadering doorgeleiden naar het kabinet. Dank aan mevrouw Palmen.

Tot zover de stemmingen. Ik schors voor enkele minuten.

De voorzitter:

Dan de regeling van werkzaamheden.

Ik deel aan de Kamer mee dat de fractie van JA21 bij de stemmingen op 15 februari over de motie-Dobbe c.s. (36410-V, nr. 65) geacht wenst te worden vóór deze motie te hebben gestemd.

Ik stel voor toestemming te verlenen aan de vaste commissie voor Justitie en Veiligheid voor het houden van een wetgevings- c.q. notaoverleg met stenografisch verslag:

• op maandag 27 mei 2024 van 13.30 uur tot 16.30 uur over de initiatiefnota-Ellian/Bikker inzake de aanpak van antisemitisme (36272);
• in 2025 op de maandagen 20 januari, 27 januari, 3 februari, 10 februari, 17 februari, 10 maart, telkens van 10.00 uur tot 17.00 uur, over het nieuwe Wetboek van Strafvordering (36327).

Ik deel aan de Kamer mede dat voor de volgende debatten de termijn voor toekenning is verlengd:

• het debat over de afbouw van complexe zorg voor gehandicapten;
• het debat over het bericht dat de ic-capaciteit nog lang niet op crisissterkte is;
• het debat over het mijden van zorg vanwege te hoge zorgkosten;
• het debat over de (on)toegankelijkheid van zorg;
• het debat over de arbeidsmarktkrapte en regeldruk in de zorg;
• het debat over de deelrapporten van het onderzoek naar de inkoop van persoonlijke beschermingsmiddelen.

Aangezien voor de volgende stukken de termijnen zijn verstreken, stel ik voor deze stukken voor kennisgeving aan te nemen: 31524-594; 33529-1205; 35863-2; 36410-XVI-33.

Ook stel ik voor de volgende stukken van de stand van werkzaamheden af te voeren: 29675-228; 33009-139; 25268-221; 29675-227; 32813-1315; 21501-32-1595; 29675-225; 32627-63; 21501-32-1566; 29664-208; 29675-224; 21501-32-1573; 21501-32-1559; 31532-285; 36200-XIV-125; 21501-32-1553; 27428-398; 27428-399; 36200-XIV-124; 32627-61; 36200-XIV-121; 27428-397; 21501-32-1520; 27428-396; 32627-45; 36410-VI-17; 26643-1102; 29279-824; 36410-VI-15; 36410-VI-5; 36410-IV-39; 36032-(R2162)-8; 36410-IV-30; 36410-IV-28; 33340-32; 36459-4; 26643-1121; 36410-I-12; 29893-263; 29893-265; 33652-90; 29893-264; 29385-137; 29665-491; 36410-XIV-22; 31293-702; 31293-716; 36410-X-38; 34843-96; 30234-383; 30234-384; 29515-485; 30234-379; 30234-377; 35561-57; 30234-386; 2024Z01560; 36410-XVI-113; 35788-235; 31865-240; 30234-388; 36378-8.

Ik stel voor toe te voegen aan de agenda:

• het tweeminutendebat Landbouw, klimaat en voedsel (CD d.d. 15/02), met als eerste spreker het lid Nijhof-Leeuw van de PVV;
• het tweeminutendebat Circulaire economie (CD d.d. 15/02), met als eerste spreker het lid Bamenga van D66;
• het tweeminutendebat Gevangeniswezen en tbs (CD d.d. 15/02), met als eerste spreker het lid Ellian van de VVD;
• het tweeminutendebat Belastingdienst (CD d.d. 15/02), met als eerste spreker het lid Idsinga van Nieuw Sociaal Contract;
• het tweeminutendebat Wet open overheid (CD d.d. 15/02), met als eerste spreker het lid Palmen van Nieuw Sociaal Contract;
• het tweeminutendebat Verdienvermogen van Nederland (CD d.d. 15/02), met als eerste spreker het lid Thijssen (GroenLinks-PvdA).

De voorzitter:

Dan geef ik nu graag het woord aan mevrouw Palmen van de fractie van Nieuw Sociaal Contract. Het woord is aan haar. Ik verzoek om enige stilte.

Mevrouw Palmen (NSC):

Dank u wel, voorzitter. Dit verzoek doe ik mede namens mijn collega's van GroenLinks-PvdA. Grensoverschrijdend gedrag en een giftige werksfeer bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport zijn zeer verontrustende conclusies uit het FNV-onderzoek en het manifest met de titel "De vis begint te stinken bij de kop". Dit in combinatie met het vertrek van een topambtenaar vanwege grensoverschrijdend gedrag bij hetzelfde ministerie afgelopen december maakt dat wij ons deze bevindingen erg aantrekken. Als het gaat om de veiligheid van medewerkers en als het gaat om macht en tegenmacht als waarborg voor effectieve rechtsbescherming voor burgers staat het welbevinden van mensen op het spel. Daarom vragen wij een debat aan met de minister van VWS en, als het planningtechnisch mogelijk is, ook met de staatssecretaris van BZK. Zowel Nieuw Sociaal Contract als GroenLinks-PvdA hebben reeds schriftelijke vragen hierover gesteld en de beantwoording daarvan wensen wij te betrekken bij dit debat. Wij verzoeken het debat te plannen binnen zes weken. Graag steun van mijn collega's. Dank u wel.

De heer Van Kent (SP):

Van harte steun, voorzitter.

Mevrouw Agema (PVV):

In de procedurevergaderingen van 17 januari en 14 februari heb ik hierover al een brief verzocht aan het ministerie. Die brief is vandaag gekomen. Daarin schrijven ze dat de bestuursraad besloten heeft om een thematisch medewerkersonderzoek uit te zetten. Ook wordt erin beschreven dat het vertrek van de heer Boereboom, de secretaris-generaal, hier niet mee te maken heeft. Dat zou ik dan toch even willen benadrukken. Hij is gestopt wegens ziekte.

De voorzitter:

Ja, maar we moeten niet zo over ambtenaren praten.

Mevrouw Agema (PVV):

Dat hoorde ik net mevrouw Palmen namelijk zeggen. Dus ik wilde even benadrukken dat in die brief staat dat de heer Boereboom vanwege ziekte is weggegaan.

De voorzitter:

Maar steunt u nou het debat of niet? Dat is eigenlijk de vraag.

Mevrouw Agema (PVV):

Nee. Aangezien het thematisch medewerkersonderzoek nu wordt uitgezet, zou ik dat graag willen afwachten.

De voorzitter:

Kortom, geen steun.

De heer Krul (CDA):

Voorzitter. Je merkt aan de korte reactie van mevrouw Agema wat voor ongemak er gelijk is om over dit soort zaken te praten. Dat is ook precies de reden waarom het CDA zegt dat we dit soort debatten niet moeten doen, dus niet over ambtenaren spreken en helemaal niet op het moment dat het gewoon herleidbaar is.

De voorzitter:

En dus?

De heer Krul (CDA):

Geen steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun voor het debat.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Met dank aan collega Agema, die de brief al gelezen heeft: geen steun.

De heer El Abassi (DENK):

Steun voor het debat.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Steun.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Op zich steun, maar ik zou het thematisch onderzoek waar mevrouw Agema naar verwees, willen afwachten en ook alle andere werknemerstevredenheidsonderzoeken bij het debat willen betrekken, als dat kan.

De voorzitter:

Maar wat betekent dat? Dat betekent steun? Dat betekent steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

Mevrouw Tielen (VVD):

Geen steun.

Mevrouw Paulusma (D66):

Geen steun, voorzitter.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Steun.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid.

Dan de heer Van Baarle van DENK.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter. VN-experts spreken over verschrikkelijke mensenrechtenschendingen van vrouwen en meisjes door het Israëlische leger. Ze spreken over het willekeurig opsluiten van vrouwen en meisjes of doden, het vernederend behandelen en zelfs verkrachtingen. Het is schokkend. Daarnaast zien we dat een invasie dreigt in Rafah waarbij 1,5 miljoen mensen dreigen te worden verplaatst door het Israëlische leger. We moeten hier zo snel mogelijk over spreken en daarom verzoek ik zo spoedig mogelijk een debat in te plannen met de minister van Buitenlandse Zaken.

De heer Baudet (FVD):

Een heel belangrijk onderwerp, temeer omdat als Israël hiermee doorgaat, deze mensen allemaal naar Europa gedreven gaan worden en er dus weer een migratiecrisis gaat komen. Dus volop steun voor dit onderwerp en steun voor dit debat.

De heer Van Kent (SP):

Namens de SP steun voor dit verzoek.

De heer Krul (CDA):

Geen steun.

De heer Brekelmans (VVD):

We hebben hier heel regelmatig al debatten over, dus geen steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Wel steun aan Israël, geen steun voor dit verzoek.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Steun voor het verzoek.

De heer Veldkamp (NSC):

Geen steun voor het verzoek.

De heer Tuinman (BBB):

Geen steun, voorzitter.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter, op zich steun voor een apart debat, breder over de situatie in het Midden-Oosten.

De heer De Roon (PVV):

Geen steun.

De heer Dassen (Volt):

Ik sluit mij aan bij de woorden van de heer Paternotte.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Geen steun.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid.

De heer Van Baarle (DENK):

Free Palestine!

De voorzitter:

Dan de heer Flach van de SGP.

De heer Flach (SGP):

Dank u, voorzitter. Op 8 februari hebben we een debat gehad over de visserij. Dat ging onder andere over de voorgenomen sluiting van de Voordelta, een zeer ingrijpend besluit dat ook echt van grote betekenis is voor de visserijfamilies in dat gebied. We werken met een aantal fracties aan een motie op dat punt, maar we hebben daar een week langer voor nodig. Het verzoek is dus om dit tweeminutendebat met een week uit te stellen.

De voorzitter:

Ik kijk even of daar enig bezwaar tegen bestaat. Daar bestaat geen bezwaar tegen. Nou, van het lid Kostić wel. Blijft u nog even staan, meneer Flach? We waren nog niet klaar, al had ik de hamer al bijna laten vallen!

Kamerlid Kostić (PvdD):

Normaal gesproken gunnen wij andere partijen dit soort dingen, maar er staat ook nog iets anders belangrijks op het spel, namelijk wetgeving over gentech. Daardoor komen onze boeren en veredelaars misschien ook in gevaar. Het is belangrijk dat de Kamer zich daarover uitspreekt. Als we daar nog een week voor nemen, is de kans groot dat we te laat zijn in Europa. Van ons dus geen steun hiervoor.

De voorzitter:

Meneer Flach, u heeft een meerderheid nodig om het uit te stellen, dus ik las even een ordedebatje in. Daarbij breng ik uw voorstel in stemming. Dan is het de bedoeling dat u een meerderheid krijgt. En als u een meerderheid krijgt, gaan we het uitstellen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ik steun het voorstel.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Steun. Misschien kunnen we het volgende week dinsdag al ingepland krijgen.

De voorzitter:

Dat denkt u!

De heer Idsinga (NSC):

Steun.

De heer Tjeerd de Groot (D66):

Steun, voorzitter.

De heer Meulenkamp (VVD):

Steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun.

Mevrouw Vedder (CDA):

Steun.

Mevrouw Nijhof-Leeuw (PVV):

Steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

De voorzitter:

Dan heeft u een meerderheid. Dan gaan we het desondanks gewoon een week uitstellen.

Dan de heer El Abassi van DENK. Het woord is aan u. O, mevrouw Palmen. Wat kan ik voor u betekenen?

Mevrouw Palmen (NSC):

Ik had zonet geen volledige steun voor een debat, maar ik zou het graag willen omzetten naar een dertigledendebat.

De voorzitter:

Dat zullen we doen.

Het woord is aan de heer El Abassi.

De heer El Abassi (DENK):

Voorzitter. De manier waarop de overheid omgaat met burgers die een terrorismeregistratie hebben, is ernstig. Ik heb dit bij verschillende debatten aangekaart, maar het is nog steeds niet duidelijk waarom mensen geregistreerd staan, maar ook niet wie de registraties doet en hoe iemand die registraties kan aanvechten. Veel mensen weten niet eens dat een CTER-registratie aan hun naam is gekoppeld. Ondertussen maakt ook de Nationale ombudsman zich zorgen. Hij is een onderzoek gestart. De resultaten van dit onderzoek zien we graag tegemoet, maar laten we daar vooral niet op wachten. We willen deze zomer natuurlijk niet weer zien dat iemand ten onrechte in een gevangenis in het buitenland belandt. Graag wil ik dan ook zo snel mogelijk hierover in debat met de minister van Justitie en Veiligheid.

De voorzitter:

Heel goed. We gaan kijken of daar een meerderheid voor is.

De heer Markuszower (PVV):

Geen steun.

De heer Krul (CDA):

Geen steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun.

De heer Six Dijkstra (NSC):

Geen steun, wel graag een kabinetsreactie.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Steun.

Mevrouw Michon-Derkzen (VVD):

Geen steun.

Mevrouw Helder (BBB):

Geen steun.

De voorzitter:

Ten slotte, de heer Joost Sneller van D66.

De heer Sneller (D66):

Geen steun, voorzitter, maar we gaan dit wel tijdens een commissiedebat bespreken. Dit zijn namelijk zorgelijke signalen.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Geen steun voor het debat, wel voor een brief.

De heer Van Kent (SP):

Geen steun. Dit kan bij de commissie.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Steun.

De voorzitter:

Geen meerderheid.

De heer El Abassi (DENK):

Geen meerderheid, maar ik tel wel 30 leden, dus ik zou 'm graag willen noteren als dertigledendebat.

De voorzitter:

Dat doen wij voor u.

De heer El Abassi (DENK):

Dank u wel.

De voorzitter:

Dan mevrouw Piri van de fractie van GroenLinks-Partij van de Arbeid.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Dank, voorzitter. We weten allemaal dat het kabinet is gevallen op migratie. Heel specifiek werd door een aantal hoofdrolspelers aangegeven dat het de duizenden gevallen van nareis op nareis betrof. Nou blijkt volgens meerdere onderzoeken dat dat ging om 70 gevallen per jaar. Vandaar dat ik graag een debat wil aanvragen met de minister van Justitie en Veiligheid. Ik ben blij dat de heer Markuszower al vooraan staat om dat te steunen.

De voorzitter:

Het woord is aan hem. Nog even een kleine bevestiging, alleen formeel.

De heer Markuszower (PVV):

We moeten er zeker over praten, maar dat kunnen we veel sneller doen in een commissiedebat, dat er volgens mij al heel snel is.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja, er is een commissiedebat op 7 maart, meen ik. Dan kan het daarbij betrokken worden.

De heer Krul (CDA):

Geen steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

De heer Brekelmans (VVD):

Geen steun. Commissiedebat.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Steun. Het is belangrijk dat mensen goed geïnformeerd worden en we het debat voeren op basis van feiten.

De heer Veldkamp (NSC):

Geen steun voor een debat, maar ik heb wel behoefte aan informatie over wat er in mei, juni, juli in memo's van het kabinet stond over nareis op nareis. Die informatie zou ik graag tegemoetzien.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Dat vind ik ook interessant. Voor de verandering: wel steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun.

De heer Eerdmans (JA21):

Voorzitter. Ik heb de PVV nog nooit een asieldebatverzoek horen afwijzen. Ik vind dit wel een moment om even bij stil te staan, na al die jaren. JA21 blijft consequent. Wij zullen dit omarmen, want nareis is een serieus probleem voor Nederland en wij willen daar graag de degens over kruisen met mevrouw Piri.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter. Als er een kabinet is gevallen, lijkt het me heel belangrijk dat we precies weten wat daar de achtergronden van zijn. Steun dus voor het verzoek van de heer Veldkamp en ook steun voor dit debatverzoek van mevrouw Piri.

De heer Van Kent (SP):

Ik sluit me daarbij aan.

De voorzitter:

Er is geen meerderheid.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Nee, voorzitter. Mag ik het in ieder geval op de lijst met dertigledendebatten zetten? Tegen de leden die eraan refereerden dat er een commissiedebat gepland staat, zeg ik: jazeker. Zoals elk commissiedebat is dat met de staatssecretaris voor Asiel en Migratie, terwijl dit natuurlijk specifiek gaat over alle uitspraken van de minister van Justitie en Veiligheid, met wie geen enkel commissiedebat over dit onderwerp gepland staat.

De voorzitter:

Prima.

Dan gaan we luisteren naar de heer Sneller van D66.

De heer Sneller (D66):

Dank, voorzitter. Vorige week heeft het Centraal Planbureau het Centraal Economisch Plan gepresenteerd met de economische cijfers voor dit jaar en de komende jaren. Die zijn zorgelijk als het gaat om de koopkracht voor middeninkomens en werkenden de komende jaren. Het laat ook zien dat de overheidsfinanciën er nu nog goed voor staan, maar dat er keuzes nodig zijn om dat zo te houden. Ik wil daarover graag in debat met de ministers van Financiën en van Sociale Zaken.

De heer Aartsen (VVD):

Geen steun. Er is al een plenair debat gepland over bestaanszekerheid. De rest kan volgens mij bij de Voorjaarsnota.

De heer Krul (CDA):

Steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun. Het kan bij het debat over de Voorjaarsnota.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Van harte steun.

De voorzitter:

De heer Grinwis, CDA. Eh, Grinwis, ChristenUnie.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Dat mag ook, voorzitter. Dat mag ook.

De voorzitter:

Ja?

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Ja, zeker.

De voorzitter:

O, dan hebben we een nieuwtje.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Nee, dat laatste mag.

Wat mij betreft alleen steun als de minister van Financiën er ook bij wordt gevraagd, want het lijkt me een beetje onzinnig om dit debat alleen te voeren met de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat. Anders geen steun.

De voorzitter:

Dat is wel een beetje een moeilijke.

De heer Sneller (D66):

Nou nee. Misschien mag ik reageren?

De voorzitter:

Nee, nee, nee.

De heer Sneller (D66):

Dat is namelijk precies wat ik heb gevraagd.

De voorzitter:

Oké. Dan noteer ik het als steun.

De heer Sneller (D66):

Hij heeft een oude versie van de regeling van werkzaamheden.

De voorzitter:

Ja, de heer Grinwis loopt een beetje achter.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Nou, dan steun, hoor.

De heer Van Oostenbruggen (NSC):

Ja, exact. Wij lazen het natuurlijk ook als een verzoek aan de SZW-minister. Dat is een beetje vreemd als het over de overheidsfinanciën gaat. We vinden het wel een beetje bijzonder dat een D66-persoon, een D66-collega, zo'n debat aanvraagt en hier de D66-minister naar voren vraagt, dus geen steun.

De voorzitter:

Geen steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun, voorzitter.

De heer Dijk (SP):

Steun.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Steun.

De voorzitter:

Dan geef ik weer het woord aan de D66-persoon.

De heer Sneller (D66):

Een onnavolgbare inbreng van de NSC-fractie.

De voorzitter:

Ja, maar wel origineel.

De heer Sneller (D66):

Maar ik heb de PVV niet gehoord.

De voorzitter:

Nee, en DENK ook niet.

De heer Sneller (D66):

Die gaan we nu horen.

De voorzitter:

Ja, die gaan we nu horen.

De heer El Abassi (DENK):

Steun.

De heer Vermeer (BBB):

Geen steun.

De voorzitter:

Daar blijft het bij, meneer Sneller. Daar moet u het mee doen.

De heer Sneller (D66):

Ja. Zet het dertigledendebat maar op de lijst, voorzitter. Ik had gehoopt dat de grootste fractie ook naar voren zou komen om zich uit te spreken.

De voorzitter:

Dat zal een ijdele hoop blijken te zijn.

Mevrouw Van der Plas van de fractie van BBB.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Voorzitter. Naar aanleiding van de binnengekomen stukken over het pandemieverdrag en het vaststellen hiervan in mei wil ik graag een debat op korte termijn en vóór de vaststelling in mei, met de minister van VWS. Wij zijn geschrokken van de wijzigingen, over het schrappen van de term "niet bindend", het vervangen van de term "publieke gezondheid" door "alle risico's met een potentiële impact", en het vervangen van de zin "met volledige eerbiediging van de waardigheid, mensenrechten en de fundamentele vrijheden van personen". Wij zijn er ook van geschrokken dat de Wereldgezondheidsorganisatie, de WHO, de vereiste hoeveelheid gezondheidsproducten gaat bepalen en vervolgens de landen gaat dwingen om te zorgen dat fabrikanten deze tijdig leveren. We maken ons hier heel erg veel zorgen over en willen zoals gezegd op korte termijn, vóór mei in ieder geval, een debat over de mogelijke effecten en de verstrekkende gevolgen van dit pandemieverdrag.

Mevrouw Agema (PVV):

Steun, met de nadruk op korte termijn, want dit moet voor mei.

Mevrouw Van Eijk (VVD):

Eerst de technische briefing, dus vooralsnog geen steun.

Mevrouw Daniëlle Jansen (NSC):

Steun.

Mevrouw Paulusma (D66):

Het stuk waar mevrouw Van der Plas naar verwijst, staat morgen ook op de agenda van de procedurevergadering, inclusief een aanbod voor een technische briefing. Dat willen wij eerst afwachten.

De voorzitter:

Dus geen steun.

De heer Krul (CDA):

Wij denken dat die technische briefing prima voor mei gehouden kan worden. Dan kan het debat ook voor mei gehouden worden. Dus steun.

De voorzitter:

Dat is steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Steun voor het debat, na de technische briefing.

De heer El Abassi (DENK):

Steun voor het debat.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Van harte steun uiteraard.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks-PvdA):

Ik sluit me aan bij de woorden van mevrouw Paulusma.

De voorzitter:

En dat was geen steun?

Mevrouw Westerveld (GroenLinks-PvdA):

Geen steun, en morgen de procedurevergadering en dan de technische briefing.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Hetzelfde geldt voor de Partij voor de Dieren: geen steun.

De heer Van Kent (SP):

Steun voor het verzoek.

De voorzitter:

U heeft een meerderheid. We gaan het inboeken.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Heel mooi.

De voorzitter:

Dan had u nog een verzoek.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja, ik heb nog een verzoek. Dat gaat over een procedure die ik gisteren ben gestart: een spoedprocedure om openbaarmaking van een rapport, dat zo goed als af of af is, over de effecten op Nederland van de Natuurherstelverordening die vandaag in Europa is aangenomen. Wij hadden dit rapport het liefst gezien voor de stemming in het Europees Parlement van vandaag, maar minister Van der Wal heeft dit geweigerd. Vanochtend stuurde zij daarover een weigerbrief. Wat ons betreft treedt minister Van der Wal, de minister voor Natuur en Stikstof, artikel 68 van de Grondwet hiermee met voeten, want dat artikel zegt: de regering is verplicht om ieder individueel Kamerlid de inlichtingen te geven waar hij of zij om vraagt. Alleen als het belang van de Staat in het geding is, mag de regering weigeren de informatie te verschaffen. Volgens mij was er helemaal geen staatsbelang in het geding en had de minister gewoon moeten voldoen aan de opdracht tot informatievoorziening. Daarom wil ik op zeer korte termijn, het liefst vandaag nog maar in elk geval deze week, een interpellatiedebat met de minister voor Natuur en Stikstof. Daar vraag ik steun voor.

De voorzitter:

We gaan kijken of die bestaat.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Steun voor dit verzoek.

Mevrouw Bromet (GroenLinks-PvdA):

Geen steun.

De heer Tjeerd de Groot (D66):

Geen steun, voorzitter.

Mevrouw Hertzberger (NSC):

Wij vinden ook dat dit impactassessment echt gisteren naar de Kamer had moeten komen, dus van harte steun voor dit debat.

Mevrouw Nijhof-Leeuw (PVV):

Steun.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Wij hebben bedenkingen bij de vorm, namelijk een interpellatiedebat. Volgens mij kunnen wij hier ook gewoon een regulier debat over voeren. Desondanks steun voor het verzoek, want als mevrouw Van der Plas vindt dat haar informatierecht met voeten is getreden, vind ik dat zij de mogelijkheid moet hebben om hierover te spreken.

De heer Van Campen (VVD):

Ik deel de frustratie van mevrouw Van der Plas, dus ik begrijp zo'n verzoek om een interpellatie. Daar heeft zij inmiddels voldoende steun voor. De urgentie van vandaag deel ik niet per se. Ik wil er met name op wijzen dat ik het belangrijk vind dat de Kamer nog het debat kan voeren over het impactassessment voordat er in Raadsverband in Brussel wordt besloten over de uiteindelijke verordening die voorligt. In het verlengde van wat de heer Van Baarle zegt, zou ik mevrouw Van der Plas willen voorstellen om het als volgt te doen. Als het impactassessment er komt te liggen, wat mij betreft binnen een week, voeren wij daarover snel een plenair debat, zodat de Kamer het kabinet opdrachten kan meegeven.

De voorzitter:

Maar ik wil gewoon van u horen of u haar aanvraag steunt, ja of nee.

De heer Van Campen (VVD):

Ze heeft al een meerderheid. Alleen, op een gegeven moment gaat het er ook om wat we ermee gaan doen. Ik wil gewoon graag het debat voeren met de minister voor Natuur en Stikstof.

De voorzitter:

Maar probeer het simpel te houden voor mij: ja of nee?

De heer Van Campen (VVD):

Ze heeft 30 leden, dus steun voor een interpellatiedebat. Maar dat hoeft wat mij betreft niet per se vandaag. Die urgentie deel ik dus niet.

De voorzitter:

Maar steun. Om een lang verhaal kort te maken: steun. We komen er wel!

Kamerlid Kostić (PvdD):

Goodwill van de Partij voor de Dieren: steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Ik begrijp de frustratie. De minister schrijft op zeer korte termijn alsnog het impactassessment naar de Kamer te sturen. Ik vraag de minister om dat uiterlijk voor het weekend te doen. Dan is wat mij betreft een interpellatie niet nodig, maar een gewoon debat op termijn. Dus geen steun voor het verzoek van mevrouw Van der Plas.

De voorzitter:

Geen steun.

Mevrouw Vedder (CDA):

Steun. Ik sluit mij aan bij de oproep van zowel de VVD als de ChristenUnie om het stuk alsnog deze week naar ons toe te sturen.

Mevrouw Beckerman (SP):

Informatierecht is cruciaal, dus in die lijn steun ik het verzoek. Ik kan mij deels vinden in wat de collega's zeggen: zorg ervoor dat het zo snel mogelijk naar de Kamer wordt gestuurd. Een andere vorm is ook prima, maar laat ik het gewoon steunen.

De voorzitter:

Prima. Er is voldoende steun voor een interpellatiedebat. Er is ook voldoende steun om dat snel in te boeken.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Deze week, hoop ik, als het kan. Of vanavond!

De voorzitter:

Nee, vanavond heb ik al iets.

De heer Bamenga van D66.

De heer Bamenga (D66):

Dank u wel, voorzitter. Vorig jaar kwam de OVV met een rapport met de conclusie dat omwonenden van industrie onvoldoende worden beschermd tegen de schadelijke uitstoot van de industrie. Een meerderheid van de Kamer stemde in met ons voorstel om daar een plenair debat over te voeren. Dit debat staat voor aankomende donderdag ingepland. Echter, we missen op dit moment nog twee cruciale stukken om een goed debat te kunnen voeren over dit rapport, namelijk de actieagenda industrie en omwonenden en het rapport van de expertgroep IJmond. Zonder deze twee stukken kunnen we geen constructief debat voeren. Daarom is ons voorstel om een plenair debat uit te stellen tot na ontvangst van deze twee stukken. Natuurlijk doen we daarbij de oproep aan de staatssecretaris om zo snel mogelijk met deze stukken naar de Kamer te komen, vooral aangezien deze stukken eind vorig jaar al in de Kamer hadden moeten liggen.

De voorzitter:

Een verzoek tot uitstel dus.

Mevrouw Veltman (VVD):

Voorzitter, dit kunnen we zeker steunen. Maar die snelheid is inderdaad van belang. Het rapport zelf is al bijna een jaar geleden uitgekomen. Steun om dit in samenhang te bekijken, maar op korte termijn.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Ik vind het een redelijk verzoek van collega Bamenga, dus steun. Ik heb één aanvullend verzoek, namelijk om vóór dat debat een brief te krijgen met daarin de stand van zaken wat betreft de uitvoering van de moties die bij het laatste commissiedebat Externe veiligheid zijn ingediend. Toen ging het namelijk ook al over dat rapport.

De heer Krul (CDA):

Voorzitter. Zo ontstaat er zowaar een koppelkans met het verzoek van mevrouw Van der Plas van net. In ieder geval steun om dit plenaire debat uit te stellen.

De heer Vermeer (BBB):

Geen koppelkansen, alsjeblieft. Volledig steun. Ik ben het ook eens met wat de heer Grinwis inbracht.

De heer Olger van Dijk (NSC):

Voorzitter, steun voor het verzoek. Het is goed om wat snelheid te maken, want het rapport ligt er al te lang.

De heer Gabriëls (GroenLinks-PvdA):

Het is schandalig dat die actieagenda überhaupt nog niet door het kabinet naar de Kamer is gestuurd. Als we dit willen steunen, moet wel echt binnen nu en een paar weken dat debat plaatsvinden. Het is namelijk een jaar geleden. Mensen kunnen niet wachten. Dus steun, met tegenzin, maar we moeten wel binnen twee à drie weken dat debat voeren.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Voorzitter. Ik moet wel zeggen: dit is een heel gek figuur. We wachten inderdaad al een jaar op het debat, we wachten al een jaar lang op actie, terwijl het OVV-rapport keihard was. De overheid heeft de mensen te lang in de wachtrij gezet. En nu stelt D66 voor dat wij onze agenda aanpassen op die van de staatssecretaris en haar nog meer tijd geven om haar stukken op orde te krijgen. Wij zijn ervoor dat die stukken er liggen, maar ik roep bij dezen D66 en de staatssecretaris op om gewoon vrijdag, na de ministerraad, waar de stukken sowieso zouden moeten liggen … Vrijdagavond wil ik die stukken in mijn inbox. Ik neem aan dat D66 met de Griffie gaat regelen dat binnen twee weken het debat wordt gehouden, want we zijn het wachten zat. Dus als ik die zekerheid niet heb en niet hoor: geen steun.

De voorzitter:

Ik wist het wel!

De heer Dassen (Volt):

Steun voor het verzoek.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Steun voor uitstel, maar wel de snelheid erin houden.

De heer El Abassi (DENK):

Steun.

De heer Van Kent (SP):

Voorzitter, in principe steun, want die informatie willen we ook hebben, maar dan wel het verzoek om die informatie binnen een week te sturen en het debat binnen twee, drie weken alsnog op de agenda te zetten. Het is al lang uitgesteld en het moet snel besproken worden.

De voorzitter:

Dan schrijf ik op: steun.

De heer Boutkan (PVV):

Ik houd het kort, voorzitter. Steun.

De voorzitter:

U heeft een meerderheid. We stellen het uit.

Dan gaan we luisteren naar de heer Van Kent van de fractie van de SP.

De heer Van Kent (SP):

Dank, voorzitter. Er is geen goede regeling voor mensen om op tijd te kunnen stoppen met werken. Mensen met zwaar werk werken daarom door tot ze er soms letterlijk bij neervallen. Daarom willen we een debat met de minister voor Armoedebeleid en Pensioenen over een regeling voor mensen met zwaar werk.

De voorzitter:

We gaan kijken of daar een meerderheid voor bestaat.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Ontzettend belangrijk. Van harte steun namens GroenLinks-Partij van de Arbeid.

Mevrouw Joseph (NSC):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter, geen steun.

De heer Aartsen (VVD):

Volgens mij hebben we over een kleine maand een commissiedebat Pensioenonderwerpen. Dat is sneller dan een debat, dus geen steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Steun voor dit verzoek.

Mevrouw Nijhof-Leeuw (PVV):

Steun.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Steun.

De heer Bamenga (D66):

Geen steun. Volgens mij is er een commissiedebat.

De heer Krul (CDA):

Geen steun.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Geen steun. Kan ook in de commissie.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun.

De voorzitter:

Er is een meerderheid.

De heer Van Kent (SP):

Dank u wel.

De voorzitter:

We gaan het inplannen.

De heer Van Kent (SP):

Top.

De voorzitter:

Dan de heer Dijk van de SP.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter. Zo meteen is er een debat over democratische zeggenschap over publieke voorzieningen. Dat is anderhalf jaar geleden aangevraagd. In de aanvraag was heel duidelijk verwoord dat het debat met de minister-president zou verlopen. Onlangs, iets langer dan anderhalf jaar geleden, op 20 juni 2023, heeft mevrouw Marijnissen nogmaals een hoofdlijnendebat met de minister-president over ditzelfde onderwerp aangevraagd. Wij willen dus graag de minister-president bij dit debat aanwezig hebben.

De voorzitter:

Ik ga kijken of er een meerderheid bestaat voor dat verzoek.

De heer Dijk (SP):

En als ik dan toch bezig ben, voorzitter, nog even het volgende, want anders moet het in twee keer. De spreektijd is vier minuten. Nou kan ik heel veel zeggen over publieke voorzieningen en democratische zeggenschap, maar vier minuten is vrij weinig.

De voorzitter:

Nou, u kunt heel veel, hoor.

De heer Dijk (SP):

Ik wil dus ook verzoeken om de spreektijd te verdubbelen naar acht minuten.

De voorzitter:

Nou … Ja, maar dan wordt het wel nachtwerk.

De heer Dijk (SP):

Nou, daar ben ik wel van. Dat is prima.

De voorzitter:

Zullen we eerst even uw eerste verzoek sonderen, over de minister-president? Dan knippen we het even in tweeën, want anders wordt het iets te ingewikkeld.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter, van harte steun voor het uitnodigen van de minister-president.

Mevrouw Postma (NSC):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Het kabinet gaat over zijn eigen afvaardiging. Geen steun.

De heer Erkens (VVD):

Wat de heer Grinwis zegt.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Steun.

De heer Vermeer (BBB):

Geen steun.

De heer Krul (CDA):

Wat de heer Grinwis zegt, klopt, maar we mogen 'm wel uitnodigen. Daarvoor wel steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun.

De heer Sneller (D66):

Begrijpelijk verzoek. Dat was ook het oorspronkelijke voorstel, maar het kabinet gaat er uiteindelijk zelf over.

De voorzitter:

Daar heeft u honderd procent gelijk in.

De heer Kops (PVV):

Geen steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun voor het verzoek om de min-pres uit te nodigen. Acht minuten vind ik wel wat gortig. We kunnen het misschien iets ophogen, maar acht vind ik iets te gortig.

De voorzitter:

Ja, dan komt u net een beetje op stoom, hè?

Er is geen meerderheid voor uw eerste verzoek. We gaan nu even kijken naar uw tweede verzoek. Daarbij teken ik wel meteen aan dat als u zegt dat we van vier naar acht minuten gaan, de voorzitter gaat zeggen: om het nog een beetje behapbaar te houden, ga ik het aantal interrupties danig inkorten. Dat vind ik nooit zo leuk, want ik vind het veel leuker als u debatteert. Het is een beetje aan u.

De heer Dijk (SP):

Kunnen we ergens in het midden uitkomen? Ik vind …

De voorzitter:

Ja, dat is vijf.

De heer Dijk (SP):

… vier wel erg weinig …

De voorzitter:

Het midden is vijf.

De heer Dijk (SP):

Het midden is zes.

De voorzitter:

Vierenhalf. Ja, vierenhalf. Ik heb het nog eens nagerekend.

De heer Dijk (SP):

De voorzitter kan rekenen toch, of niet?

De voorzitter:

Als de beste! Zal ik vijf in stemming brengen?

De heer Dijk (SP):

Laten we vijf doen. Ik ben vandaag in een goede bui.

De voorzitter:

Vijf, dus. Dat vind ik eigenlijk wel goed. Zullen we dat gewoon doen, vijf? Ja? Dan doen we vijf. De meeste mensen zijn het ermee eens. Bij dezen.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel.

De voorzitter:

U heeft 'm in de pocket. Democratie, ik ben er gek op.

Dan de heer Baudet van de fractie van Forum voor Democratie.

De heer Baudet (FVD):

Dank u wel, meneer de voorzitter, ambtsgenoten. Er zijn twee gebeurtenissen rondom wat ik denk dat het belangrijkste thema van nu is die, denk ik, nopen tot een debat. Natuurlijk gaan beide over Oekraïne en de oorlog daar; dat is volgens mij het hoofdthema van nu.

Het eerste is een debat met de minister van Buitenlandse Zaken over het bericht dat er een overeenkomst voor tien jaar zou zijn aangegaan met Oekraïne om dat land te gaan steunen. De tekst van die overeenkomst is niet naar de Kamer gestuurd en is hier niet besproken. Afgelopen dagen werd wel bericht, in de mainstreammedia nota bene, dat Oekraïne hoogstwaarschijnlijk betrokken is geweest bij de Amerikaanse bombardementen op de Nord Streampijplijn. Dus Oekraïne — het land waar we nu schijnbaar voor de komende tien jaar een veiligheidsovereenkomst mee hebben afgesloten, die wij als Kamer niet eens hebben gezien — heeft ons gewoon aangevallen en heeft onze pijplijn gebombardeerd samen met de Amerikanen. Dat is natuurlijk wel een heel wonderlijk figuur, zeker in een demissionaire regeerperiode. Kan de Kamer daar zomaar mee instemmen? Moet dat niet worden besproken? Ik vind dat we dat niet over onze kant kunnen laten gaan.

De voorzitter:

U wilt een debat, neem ik aan?

De heer Baudet (FVD):

Zo is het.

De voorzitter:

Dan gaan we even kijken of daar een meerderheid voor bestaat.

De heer Krul (CDA):

Voorzitter. Wij pakken elk moment dat we hebben om onze steun aan Oekraïne uit te spreken. Dat is belangrijk. Dat is overduidelijk niet de insteek die de heer Baudet hier kiest. Dat vinden wij jammer, maar goed, dat zijn we inmiddels wel gewend. Met die insteek: absoluut geen steun. De heer Paternotte heeft hierover recentelijk nog een debat aangevraagd waarvoor wij onze steun al hebben uitgesproken. Voor dit verzoek absoluut geen steun.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter. Dit debatverzoek vanuit een spreekbuis van het Kremlin is buitengewoon onverstandig en wat ons betreft ook nog een beetje lui, want samen met de heer Veldkamp is er al een debat aangevraagd over Oekraïne. Dat staat over twee weken in de agenda. Dit debatverzoek is dus totaal onnodig.

De heer Brekelmans (VVD):

Over tweeënhalve week is er een groot Oekraïnedebat. Dan zullen wij onze steun aan Oekraïne weer volop uitspreken en kan de heer Baudet ook zijn onzin weer herhalen.

De heer Van Baarle (DENK):

Los van de argumentatie van de heer Baudet vind ik wel dat we onszelf als Kamer serieus dienen te nemen en dat het nogal wat is dat een demissionair kabinet een veiligheidsovereenkomst voor tien jaar sluit. Ik vind zelf dat we best een debat over dat feit kunnen voeren. Vanuit die optiek steun, voorzitter.

De heer Dassen (Volt):

Over twee weken is er een groot debat over Oekraïne, waarin we allemaal kunnen aangeven dat we Oekraïne voor een langere termijn moeten blijven steunen. Daar kan dit ook bij betrokken worden.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Steun voor Oekraïne. Steun voor het al ingeplande debat. Dus geen steun voor dit debat.

De heer Veldkamp (NSC):

Voorzitter. NSC is voor stevige steun, militair en civiel, aan Oekraïne. Daarbinnen is zo'n bilateraal veiligheidsarrangement zeker voorstelbaar, maar het zou een demissionair kabinet hebben gepast om daarvoor eerst steun in de Kamer te vragen.

De heer Baudet (FVD):

Precies. Dat is mijn punt.

De voorzitter:

Sst.

De heer Veldkamp (NSC):

Voorzitter. Op 14 maart hebben we een groot debat over de materie.

De voorzitter:

Dus geen steun.

De heer Veldkamp (NSC):

Geen steun voor dit debat.

De heer Tuinman (BBB):

Nee, ook geen steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Binnen twee weken hebben we inderdaad een serieus debat over Oekraïne, dus nu geen steun.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Geen steun.

De heer De Roon (PVV):

We praten heel regelmatig met de minister van Buitenlandse Zaken over Oekraïne. Daar kan dit ook wel bijgevoegd worden op enig moment in de komende tijd.

De heer Baudet (FVD):

Dus? Geen steun?

De voorzitter:

De heer Dijk, SP.

De heer Dijk (SP):

Wij hebben een totaal andere argumentatie dan Forum voor Democratie heeft. Leuk dat er een debat is gepland over Oekraïne, maar volgens mij is het een grote oorlog en een groot onderwerp en doet het er niet toe of je Oekraïne wel of niet steunt. Volgens mij steunen heel veel partijen in deze Kamer Oekraïne wel. Ik denk dat het erg goed is om wel een debat te voeren over een tienjarig verdrag; daar is helemaal niks geks aan.

De voorzitter:

Dat is steun, neem ik aan. U heeft geen meerderheid, meneer Baudet.

De heer Baudet (FVD):

Nee, maar ik heb wel 30 leden.

De voorzitter:

Nee, ook dat niet.

De heer Baudet (FVD):

Nou.

De voorzitter:

Neeneenee.

De heer Baudet (FVD):

De woorden van de heer De Roon waren lastig te verstaan. Bestonden die uit "geen steun"?

De voorzitter:

Samengevat zou ik dat willen zeggen, ja.

De heer Baudet (FVD):

Is dat zo? De PVV geeft geen steun?

De voorzitter:

Dat klopt. Dus u heeft geen 30 leden, meneer Baudet.

De heer Baudet (FVD):

Kijk, ik wil één ding zeggen. Ik erken mijn verlies hier, maar het is wel heel merkwaardig om te verwijzen naar een debat over een paar weken als de Kamer gewoon gepasseerd wordt bij een verdrag dat wordt gesloten. Dan mogen we er misschien allemaal een plasje over doen over een paar weken, maar het gaat erom dat u allen geschoffeerd bent doordat de regering zegt "wij sluiten wel even een verdrag van tien jaar", zonder dat wij dat verdrag zelfs maar hebben kunnen zien. Daar gaat het om. Kennelijk leeft dat helemaal niet.

Dan het tweede punt waarover ik een debat wil.

De voorzitter:

Juist.

De heer Baudet (FVD):

Het tweede onderwerp waarover ik een debat wil, sluit hier heel erg op aan. Het gaat ook over Oekraïne en de levensgevaarlijke route die wij nu in deze oorlogshitserij opgaan. Rutte, de premier, is in de race voor het secretaris-generaalschap van de NAVO. Hij heeft nogmaals hele harde oorlogstaal gesproken en gezegd dat ook een nieuw kabinet die steun niet mag herroepen en dat dit ook niet gaat gebeuren. Dat is op zich al vreemd, maar toen kwam later op diezelfde dag naar buiten dat Rutte ook van mening is dat als hij secretaris-generaal zou worden op 4 april aanstaande, hij dan ook nog tegelijkertijd premier kan blijven. Wat je ook maar vindt van de oorlog, de NAVO en zijn ambities, de Kamer zou toch moeten onderkennen, denk ik, dat dit een schoffering is van het ambt, het premiersambt, en dat wij als Kamer moeten reageren op dit nieuwsbericht, hierover een debat moeten houden en moeten zeggen: luister vriend, als je weg wilt naar de NAVO, moet je dat misschien maar doen. Ik ben zelf voor een afkoelingsperiode. Ik vind dat je überhaupt niet vanuit je positie in Nederland in één keer door kan springen, want dat heeft altijd de schijn van belangenverstrengeling. Maar je kan het in elk geval niet combineren. Wij laten onze premier toch niet dat premierswerk als een soort parttimebaantje doen? Dat kan toch niet? Er moet hier snel over gesproken worden.

De voorzitter:

U wilt een debat …

De heer Baudet (FVD):

De Kamer moet zich laten horen.

De voorzitter:

… en ik ga kijken of daar een meerderheid voor is.

De heer Krul (CDA):

Voorzitter. Als mijn oma wielen had, was zij een fiets.

De voorzitter:

Is dat zo?

De heer Krul (CDA):

Jazeker. Daarmee wil ik zeggen: al dit gedoe over "als dit", "als dat" en "ik heb op Twitter gelezen zo" … Kom op, zeg. Absoluut geen steun voor dit debat. Laten we even volwassen blijven met elkaar.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter. Ons lijkt het wel zinvol om hierover te spreken om zo meer duidelijkheid te krijgen over de ambities van de heer Rutte en ook omdat ik wil reconstrueren of de opstelling van de Nederlandse regering in de afgelopen periode daar misschien wat mee te maken heeft gehad. Dus steun, voorzitter.

De heer Brekelmans (VVD):

Geen steun en sowieso zit Stoltenberg er nog tot het najaar, dus treedt er tot die tijd geen nieuwe sg aan, wie het ook is. Geen steun voor dit debat.

De heer Paternotte (D66):

Voorzitter. Volgens mij is er nog nooit een kandidaat-secretaris-generaal zo transparant geweest over zijn ambities als de huidige premier. Verder sluit ik me aan bij wat de heer Brekelmans net zei.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Geen steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Idem. Geen steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun.

De heer Tuinman (BBB):

Geen steun.

De heer Dassen (Volt):

Geen steun.

De heer Veldkamp (NSC):

Geen steun voor deze debataanvraag, voorzitter.

De voorzitter:

Net niet, net niet.

De heer Tjeerd de Groot van D66.

De heer Tjeerd de Groot (D66):

Dank u, voorzitter. We werden deze week opgeschrikt door het niet eens zo verrassende nieuws dat het herstel van de natuur, in de woorden van de minister voor Natuur, een "enorme opgave" zal zijn. Eigenlijk wordt steeds duidelijker dat we de gestelde doelen, zoals het water schoonmaken en de natuur herstellen, niet gaan halen; niet voor 2030 en niet voor 2035. Het lijkt mij toch goed om hier een debat over te voeren, niet alleen met de minister voor Natuur en Stikstof, maar ook met de minister van LNV, omdat het stikstoftreintje toch aan het vastlopen is. Hierdoor worden uiteindelijk ook de woningbouw en onze economie geschaad. Het lijkt mij goed om hier met elkaar plenair over van gedachten te wisselen.

De heer Krul (CDA):

Voorzitter. Dit vinden wij inderdaad een belangrijk onderwerp, hoewel misschien met een iets andere argumentatie dan die van de fractie van D66. Steun voor het debat …

De voorzitter:

Dank u wel.

De heer Krul (CDA):

… dat we dan hopelijk ook met de heer De Groot voeren. Maar dat zullen we zien.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Het lijkt mij dat we eerst maar eens moeten gaan uitvoeren alvorens weer eens te gaan praten. Dus geen steun voor een plenair debat.

De heer Van Campen (VVD):

Voorzitter. Er is 17 april een commissiedebat, dus geen steun.

Mevrouw Bromet (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Het lijkt mij een hartstikke goed verzoek. Ik had ook mondelinge vragen hierover aangemeld, dus van harte steun.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Voorzitter. De mythe dat de woningbouw op z'n gat ligt door de stikstof is al 6.000 keer doorgeprikt, dus dat slaat nergens op.

Het tweede punt is dat er op 17 april een commissiedebat Stikstof, natuur en NPLG staat. Ik denk dat dat eerder is dan dit gewenste debat.

Ten derde is het zo dat wat in dat rapport staat helemaal niks nieuws onder de zon is. De sector, deskundigen en wij als BBB roepen al jaren dat de doelen onhaalbaar zijn, maar niemand heeft willen luisteren. Maar dat is eerder te bespreken in het commissiedebat op 17 april dan hier plenair, denk ik.

De voorzitter:

Mag ik raden dat u geen steun geeft aan het verzoek?

Mevrouw Van der Plas (BBB):

U heeft bingo.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Geen steun.

Kamerlid Kostić (PvdD):

De Nederlandse overheid is inmiddels wereldkampioen geworden in met heel veel belastinggeld problemen doorschuiven, dus van harte steun voor dit debat.

Mevrouw Nijhof-Leeuw (PVV):

Geen steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

Mevrouw Hertzberger (NSC):

Wij vinden het een belangrijk onderwerp, ook omdat we zien dat het naar voren halen van de doelen absoluut niet heeft geholpen bij het dichterbij halen van het behalen van die doelen, dus steun voor dit debat.

De heer Van Baarle (DENK):

Wat ons betreft kan het sneller in de commissie, dus geen steun, voorzitter.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid.

Dan de heer De Hoop van de fractie van GroenLinks-Partij van de Arbeid.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. De klimaatcrisis brengt grote risico's met zich mee voor onze volkshuisvesting, van wateroverlast en overstromingen tot aan hittestress en funderingsproblematiek. Daarom lijkt het mij goed om in de Kamer een debat te voeren met de minister van Binnenlandse Zaken over de risico's van klimaatschade voor huiseigenaren en kopers.

De voorzitter:

Dank u wel.

De heer Krul (CDA):

Steun.

De heer Paternotte (D66):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Steun.

De heer Peter de Groot (VVD):

De heer De Hoop wordt op zijn wenken bediend, want over drie weken hebben wij een commissiedebat Koopsector, waarin dit prima zou passen. Dus graag daar. Geen steun voor een plenair debat.

De heer Madlener (PVV):

Eens met de laatste spreker.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Eens met de laatste twee sprekers.

Mevrouw Welzijn (NSC):

Dit is een ontzettend belangrijk onderwerp, ook een heel kennisintensief onderwerp. Ik zou het graag in de commissie willen bespreken. Voor dit plenaire verzoek geen steun.

De heer El Abassi (DENK):

Lekker kort: steun.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Steun.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Geen steun. Dit kan besproken worden in diverse commissies, maar ik zou wel graag een brief willen.

De heer Dijk (SP):

Steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun, voorzitter.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid.

De heer De Hoop (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Ik zou het wel willen toevoegen aan de lijst met dertigledendebatten. Het zou inderdaad onderdeel kunnen zijn van een te voeren commissiedebat, maar ik vind het echt belangrijk om hier los een plenair debat met elkaar over te voeren.

De voorzitter:

Prima. We zetten het op de lijst.

Dan de heer Idsinga van de fractie van NSC.

De heer Idsinga (NSC):

Voorzitter. Ongeveer 1.800 oorlogsveteranen ontvangen een relatief klein bedrag aan smartengeld omdat zij invalide zijn geraakt op een van hun missies. Op dit smartengeld wordt sinds jaar en dag belasting ingehouden, maar in een recent arrest van de Hoge Raad is bepaald dat smartengeld onbelast is. Toen ik een halfjaar geleden vragen hierover stelde aan de staatssecretaris van Financiën, werden door hem verwachtingen gewekt om dit te regelen. Hij moest eerst overleg voeren met het ministerie van Defensie. Nu blijkt dat de twee ministeries daar niet uit gekomen zijn. Sterker nog, ze lijken ruzie te hebben gemaakt over wie de rekening zou moeten oppakken. Het resultaat is dat de helden en heldinnen met lege handen staan, en dat daarvoor een dunne, juridische onderbouwing is opgetuigd. Ik vind het onacceptabel. Ik wil een debat met de staatssecretaris van Financiën en de staatssecretaris van Defensie, het liefst voor het meireces.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Warme steun voor dit verzoek.

De heer Krul (CDA):

Steun.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Inderdaad, onacceptabel en dus van harte steun.

De voorzitter:

Mevrouw Piri, GroenLinks-D66.

Mevrouw Piri (GroenLinks-PvdA):

Steun.

U zei: GroenLinks-D66.

De voorzitter:

O ja, dat is weer een andere fusie.

Mevrouw Van Eijk (VVD):

Graag eerst een brief van de staatssecretaris. Vooralsnog geen steun.

De heer Vermeer (BBB):

Van harte steun, want het is geen inkomen. En graag een brief van de staatssecretaris.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

De heer Eerdmans (JA21):

Steun.

De heer Vlottes (PVV):

Ook steun.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Steun.

De heer Dijk (SP):

Steun.

De heer Van Baarle (DENK):

Steun, voorzitter.

De voorzitter:

U heeft een meerderheid.

De heer Idsinga (NSC):

Dank u wel.

De voorzitter:

Dan mevrouw Postma van de fractie van Nieuw Sociaal Contract.

Mevrouw Postma (NSC):

Dank, voorzitter. We hebben het net al even kort in het vragenuurtje gehad over biomassa, maar daar is nog veel met elkaar over te debatteren. Ik zou graag een debat willen aanvragen over biomassa. Allereerst kunnen we daarin kijken naar welke kolencentrales we nou wel of niet gaan ombouwen na 2030; moet dat alles zijn of moet dat een beetje zijn? Daarnaast kunnen we het in dit debat hebben over de BECCS, maar ook over wat nu wel de reststromen zijn die je meeneemt, en wat niet. Hoeveel reststromen zijn er überhaupt vanuit Nederland mogelijk om als biomassa mee te stoken? Eigenlijk heeft dit debat als grootste doel om te kijken waar we aan toe zijn en waar het bedrijfsleven aan toe is. Ook is het doel om ervoor te zorgen dat we inderdaad kijken of de stromen die we gebruiken voor biomassa duurzaam genoeg zijn.

De heer Tjeerd de Groot (D66):

Voorzitter. De indiener zegt het zelf al: we hebben het er vanmiddag bij het vragenuurtje over gehad. Geen steun dus.

De heer Grinwis (ChristenUnie):

Voorzitter. Om het voor u makkelijker te maken, zeg ik mede namens het CDA: geen steun. We hebben het hier al heel vaak over gehad en we gaan het hier nog vaak over hebben in de commissie.

De heer Erkens (VVD):

Voorzitter. We hebben vorige week ook over de kolencentrales gepraat in deze Kamer en we stemmen er volgende week over. Over twee weken is er ook een commissiedebat Klimaat en energie. Het is dus prima om er verder over te debatteren, maar geen steun voor dit verzoek.

Kamerlid Kostić (PvdD):

Van harte steun.

De heer Dassen (Volt):

Steun.

De heer Diederik van Dijk (SGP):

Dit kan inderdaad bij een komend commissiedebat, dus nu geen steun.

De heer Vermeer (BBB):

Steun, en dan graag ook meenemen de definitiekwestie "houtige biomassa".

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Steun, en ook met die toevoeging van de BBB. Dat willen wij ook. Steun.

De heer Kops (PVV):

Dit kan bij het commissiedebat, dus geen steun.

De heer Dijk (SP):

Steun.

De heer El Abassi (DENK):

Steun, zonder toevoegingen.

De voorzitter:

U heeft geen meerderheid, mevrouw Postma.

Mevrouw Postma (NSC):

Dank. Als ik goed geteld heb, uit mijn hoofd, heb ik wel ruimte voor een minderheidsdebat.

De voorzitter:

Een dertigledendebat.

Mevrouw Postma (NSC):

Een dertigledendebat. Zo heet het. Dank. Dat zou ik graag willen toevoegen. Hartelijk dank.

De voorzitter:

Dat voegen wij toe aan de lijst, die verder bijna leeg is, dus dat kan prima.

Mevrouw Dobbe van de SP wordt vervangen door de heer Dijk van de SP. Of niet? Een beetje enthousiasme voor uw eigen verzoek, hè, meneer Dijk.

De heer Dijk (SP):

Voorzitter. Het is een vooraankondiging, dus we willen dit gewoon vooraf aankondigen. Het is niet iets waar ik steun voor vraag.

De voorzitter:

En wat "voorkondigt" u aan?

De heer Dijk (SP):

Dat is: vooraankondiging tweeminutendebat Ontplooiing Nederlands fregat naar de Golfregio en Indo-Pacific, volgende week te houden inclusief stemmingen.

De voorzitter:

Kijk, dat wilde ik even horen, voor de eeuwigheid.

De heer Krul (CDA):

Voorzitter, toch één opmerking daarover. Als er een Nederlands fregat ontplooid wordt, volgt er altijd een artikel 100-procedure en komt er dus altijd ook een debat. Ik begrijp dus best dat de SP het bericht ziet en denkt "daar wil ik een tweeminutendebat over houden", maar daarvoor is in de procedure sowieso een debat voorzien. Het zou zonde zijn als we dat twee keer zouden gaan doen.

De voorzitter:

Prima. Daar houden we rekening mee. Tot zover de regeling van werkzaamheden. Ik schors voor enkele minuten.

De voorzitter:

Aan de orde is het debat op hoofdlijnen over democratische zeggenschap over publieke voorzieningen. Een hartelijk woord van welkom aan de drie bewindspersonen die zich hebben verzameld in vak K. Fijn dat u bij ons bent. Ik geef graag als eerste het woord aan de heer Dijk van de fractie van de SP. Hij heeft zoals iedereen vijf minuten spreektijd. Het woord is aan hem.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter. Ja, dit is een relatief klein onderwerp dat we even in vijf minuten met elkaar gaan bespreken … Nee, zonder dollen. Naast voldoende inkomen en werkzekerheid zijn toegankelijke en betaalbare publieke voorzieningen cruciaal voor de werkende klasse, oftewel voor de mensen die voor hun inkomen afhankelijk zijn van loon, uitkering, AOW of pensioen. Maar de liberalen hebben onze energie verpatst en een gigantische energiecrisis veroorzaakt. De liberalen hebben onze woningen uitverkocht, wat tot woningnood heeft geleid. De liberalen hebben onze zorg vermarkt en voor een zorginfarct gezorgd. En de liberalen hebben ons openbaar vervoer Europees aanbesteed en daarmee uitgekleed.

Voorzitter. Het zijn allemaal markten geworden die wel werken voor bedrijven, commerciële beleggers, verzekeraars, farmaceuten en aandeelhouders, maar die niet werken voor huishoudens, woningzoekenden, zorgverleners, patiënten, dienstverleners en reizigers. Dat heeft een aantal redenen.

De drijvende kracht van de markt is het private belang en dat botst met het publieke belang. Het doel van deze private belangen is winstmaximalisatie en dat botst met dienstverlening. Zogenaamde concurrentie moet voor efficiency zorgen. Maar al deze markten kennen een kunstmatige concurrentie die niet de voordelen van een markt geeft, maar het nadeel van een concentratie van vermogen en marktmacht. Dit geldt voor zowel het geringe aantal energiebedrijven en grote "vast-niet-goedbezitters" als commerciële zorgverzekeraars en ov-bedrijven. De kosten voor controle en inspectie zijn alsnog publiek en daarmee voor de belastingbetalers. De winsten komen terecht bij de aandeelhouders en vaak is dat in het buitenland, in plaats van dat deze winsten geherinvesteerd worden in betere dienstverlening of betaalbaarheid. Het doel van winstmaximalisatie zorgt er ook voor dat men gericht is op de korte termijn en dat pas op de langere termijn de negatieve effecten van de markt zichtbaar worden, zoals een groeiende ongelijkheid, concentratie van macht en vermogen en een gebrek aan publieke regie. In mijn gesprekken met werkers en dienstverleners zie en hoor ik heel veel gekrenkte trots. Het wantrouwen en het mensbeeld van de markt veroorzaken marktbureaucratie bij zorgverleners. Europese aanbestedingen veroorzaken werkonzekerheid in het openbaar vervoer en de huishoudelijke zorg. Dit schaadt de beroepseer en de institutionele moraal, omdat het steeds minder draait om dienstverlening en steeds meer om winst maken en aandeelhoudersbelangen.

Een aantal voorbeelden van die aanbestedingen. Wat betreft het openbaar vervoer zijn er bijvoorbeeld geen aanbieders in Zeeland, zijn er mislukte aanbestedingen in Gelderland, is er uitval van ritten in Twente, zijn er te weinig elektrische bussen in de Zaanstreek en zijn er in vijf jaar tijd ruim 500 bushaltes verdwenen. De Twentse aanbesteding in Borne mislukte faliekant: 650 mensen zonder aanbieder en 125 zorgverleners in onzekerheid. In Amsterdam zaten mensen wekenlang zonder huishoudelijke hulp, omdat ze moesten overstappen naar een andere organisatie als gevolg van mislukte aanbestedingen. In het leerlingenvervoer gaat er nog steeds van alles mis: kinderen die uren moeten wachten op schoolpleinen, abrupte onderbrekingen van busritten, falende communicatie en soms zelfs achtergelaten kinderen.

De oorzaak: het systeem van aanbestedingen. De kritiek op het neoliberalisme en het financialiseren, dereguleren en privatiseren is gegroeid, althans in woord, want in daad merken we er nog weinig van. De SP-fractie ziet vooral maatregelen om de markt te redden. Banken werden gered en genationaliseerd om vervolgens weer geprivatiseerd te worden. Energiebedrijven worden gesubsidieerd voor een prijsplafond om dit vervolgens weer af te schaffen. In de zorg wordt een Integraal Zorgakkoord gesloten voor meer samenwerking, terwijl de markt met concurrentie onaangetast blijft en juist die samenwerking dwarszit. Het blijft business as usual.

De heer Dijk (SP):

Laat ik beginnen met uw eerste vraag, want dat is volgens mij ook de kern van dit debat. Publieke diensten waar de overheid eigenaar van zou zijn — laten we als voorbeeld energie nemen — zouden veel beter en strakker kunnen sturen op de plaatsing van zonnepanelen op alle daken. Net zoals ooit de riolering is aangelegd, zal dat geen individuele aanpak vergen waarbij de een wel een zonnepaneel kan plaatsen en de ander dat niet kan doen. Het grote voordeel van publieke diensten, bijvoorbeeld in bezit van de overheid, is dat ze democratisch gecontroleerd en gereguleerd zijn en dat je er veel sneller zeggenschap over hebt. Tijdens mijn studie heb ik mijn scriptie geschreven over de aanbestedingen in het stads- en streekvervoer. De buschauffeurs die toen dienstverleners waren, dus buschauffeur op de bus, zouden nooit een bushalte voorbij hebben gereden als de dienstregeling te strak was georganiseerd. Dat gebeurt nu wel. Maar zij gaven in die tijd ook toe dat ze soms inderdaad erg veel buschauffeurs op reserve hadden. Dat kon efficiënter. Zij zeiden echter altijd: het tegenovergestelde is nu waar en dat kunnen wij niet aanpassen, omdat de markt altijd de kantjes ervanaf probeert te lopen om de winst te maximaliseren.

Als een dienst in bezit is van de overheid of van de gebruikers zelf, dan is de controle en de zeggenschap erop strakker en in een publiek belang, in plaats van dat de kantjes ervanaf worden gelopen om de winsten te verhogen. Een voorbeeld hiervan is wanneer woningbouwcorporaties worden omgebouwd tot verenigingen van huurders. Nu blijven die winsten ergens aan de strijkstok hangen; vaak verdwijnen ze naar het buitenland en worden ze niet geherinvesteerd. Dat zou er dus voor kunnen zorgen dat we in plaats van minder juist meer bushaltes zouden hebben en meer buschauffeurs die zonder gekrenkte trots op een bus zitten.

De heer Dijk (SP):

Nee, dat was het tweede deel van uw vraag, waar ik nog geen antwoord op had gegeven. Het doet er nogal toe wat voor overheid je hebt. We hebben gisteren volgens mij heel duidelijk gezien wat een politiek-ideologisch gedreven mensbeeld doet met de manier waarop een overheid functioneert. Je kunt overheidsinstanties leiden alsof het bv's of bedrijven zijn met het mensbeeld van de homo economicus — ik leg het maar even zo voor — dus het beeld van een zelfzuchtig persoon die zichzelf alles toe-eigent en daardoor inderdaad ook bijvoorbeeld fraude zou kunnen plegen om vooruitgang te bieden. Zo kun je ook kijken naar reizigers en naar mensen die zorg aanvragen. We hadden het net over de wijkverpleegkundigen en ik had het over voorbeelden van thuiszorg. De afgelopen jaren is daar precies hetzelfde systeem gehanteerd, namelijk alsof het om mensen gaat die onterecht zorg zouden gebruiken en die zichzelf zouden toe-eigenen om een soort nut te willen maximaliseren. Zo'n overheid is niet de mijne, niet de onze. We zien dat dit beeld ook voorkomt bij heel veel andere bedrijven, zoals de NS. Dat beeld heeft er wel toe geleid dat de overheid op zo'n manier naar een publieke dienst kijkt dat er zo veel mogelijk vervoersbewijzen moeten worden verkocht in plaats van dat de overheid kijkt naar het maatschappelijke nut van openbaar vervoer an sich. Dat is een andere manier van kijken. Ik ben in ieder geval blij om te constateren dat deze discussie, dit debat, tussen ons en met uw partij de afgelopen 20 tot 30 jaar, ten goede is gekeerd. Ik vraag u om veel meer onze kant op te komen. Ik heb de verschuiving gezien en ik zeg nogmaals dat we stap voor stap die kant op moeten. Ik zal daar zo meteen ook mee afsluiten. Ik heb daar nu wel meer vertrouwen in dan in de afgelopen 30 jaar.

De heer Dijk (SP):

En dan ben ik 38, moet u nagaan! Toen ik 8 was, had ik al veel vertrouwen.

De heer Dijk (SP):

Ik zei: business as usual. Hiermee had ik eigenlijk mijn bakken kritiek op het neoliberalisme en de vermarkting van onze samenleving en onze publieke sector afgerond. Bij die kritiek horen ook alternatieven. De SP kijkt echt niet naar het ordeningsmechanisme van onze samenleving alsof alles in overheidshanden zou moeten zijn. Ik kan me heel goed voorstellen — sterker nog, wij bepleiten dat — dat huurders zeggenschap krijgen over hun woningbouwcorporaties en dat we daar verenigingen van maken, met directe controle op het bestuur van die woningbouwverenigingen, want daaraan betaal je je penningen. Nu is het vooral zo dat huurders betalen en niet mogen bepalen.

Richt een nationaal zorgfonds op. Stop met die nepconcurrentie tussen verzekeraars, met een woud aan polissen en een woud aan bureaucratie, die ook over wijkverpleegkundigen wordt uitgestort. Die bureaucratie noem ik "marktbureaucratie", omdat die gedreven wordt door het mensbeeld dat ik net beschreef, alsof zorgverleners anders te veel zorg zouden verlenen, meer zorg dan ze zouden moeten verlenen voor de afgesproken prijs. Maar zorgverleners zijn opgeleid om hun werk te doen!

Start eigen provinciale energiebedrijven ...

De heer Dijk (SP):

Ik zal inderdaad afronden, voorzitter, want anders maak ik het iets te bont.

Ik ben nieuwsgierig en benieuwd naar de alternatieven van zowel het kabinet als van andere partijen. Het resocialiseren van onze publieke sector zal tijd kosten, maar het zal stap voor stap moeten gebeuren. Het zal onze democratie versterken, omdat de politiek er weer over zal gaan. Mensen zullen niet meer stemmen met hun voeten, maar via zeggenschap aansturen op verbeteringen, want op de markt geldt de primitieve stelregel van "één euro, één stem" in plaats van het moderne en democratische vooruitgangsprincipe van "één mens, één stem".

Dank u wel.

De heer Dijk (SP):

Dat is een erg goeie vraag. Natuurlijk zien we dat de Staat veel te veel in dienst staat van het grootkapitaal en de markt, om het even in mijn termen te vatten. Dat is een groot risico. Daarom stelde ik ook dat er een betere vorm te vinden is voor sommige dingen, zoals de woningbouwverenigingen die ik net noemde. Hetzelfde geldt voor energie. Ik kom zelf uit Groningen. Daar heeft het college toentertijd een gemeentelijk energiebedrijf opgericht. Ik vind dat er veel voor te zeggen is dat degenen die daarbij aangesloten zijn lid worden van een vereniging, en daar zo directe controle en zeggenschap over hebben. Dus nee, het is niet altijd de Staat of de overheid. Als het een groot publiek belang dient, dan zou dat heel goed kunnen, maar niet altijd. Heel vaak is het: de mensen in plaats van de markt. Daarvoor kan het nodig zijn dat de overheid wel eigenaar is maar geen directe zeggenschap heeft, en dat mensen die zeggenschap hebben. Dat zou een vooruitgang zijn.

De heer Dijk (SP):

Het verschilt per vorm, meneer Van Houwelingen. Ik zei net dat we van woningbouwcorporaties graag verenigingen zouden maken. Als het gaat om lokale en regionale energievoorziening, kan ik me goed voorstellen dat je mensen lid maakt, dus dat je je niet moet inkopen in een coöperatief systeem, want dat geeft ook weer een vorm van ongelijkheid. De aandelen kunnen dan prima in handen zijn van de overheid. Dat is geen enkel probleem. Alleen, de mensen die de energie afnemen, zouden er wel zeggenschap over moeten hebben. Dat kan heel goed. Dan heb je dus geen aandeelhoudersbelangen, maar gaat het om de belangen van de gebruikers. Oftewel, dan dient de overheid het publieke belang van de mensen die ervoor betalen.

De heer Dijk (SP):

We zijn het hier helemaal over eens. Ik vind het woord "overheid" of "Staat" overigens ingewikkeld, want de overheid wordt natuurlijk aangestuurd door de politiek. Het ombouwen van woningbouwverenigingen naar woningbouwcorporaties past precies in die tijd waarin dat gebeurd is. Ik ben een groot pleitbezorger van de democratiseringsgedachte, van publieke diensten waarover je zeggenschap hebt. Dat is ook de reden dat we dit debat hebben aangevraagd. De SP is ervan overtuigd dat je de samenleving vergaand zou moeten democratiseren. Ik heb nu een aantal voorbeelden genoemd en zou daar nu mee kunnen doorgaan, maar ik zal een verzoek doen om daar een ander debat over te voeren. We zouden bijvoorbeeld ook onze werkvloeren en economie moeten democratiseren. Degenen die echt waarde toevoegen aan producten en die de echte winsten maken, moeten een echte stem krijgen. Die democratiseringsgedachte zit diep in mijn partij en zouden we overal waar we kunnen willen uitdragen. In welke vorm dat is — ik ben geen blauwdruksocialist — moet je gaandeweg uitvogelen, maar ik heb wel gezien dat woningbouwverenigingen betere controle uitoefenen dan woningbouwcorporaties met rondreizende directeuren in Maserati's; u kent het verhaal wel.

De heer Dijk (SP):

Ik noemde een voorbeeld, hè. Ik ben het met u eens, er zijn ook hele goede corporatiedirecteuren.

De heer Dijk (SP):

Niks is zaligmakend. Maar zoals ik net al in reactie op de interruptie van de heer Van Houwelingen zei: het vergaand democratiseren van onze samenleving zal de betrokkenheid van mensen bij hun eigen buurt, hun eigen werk, hun eigen zorg echt verbeteren. Daar ben ik van overtuigd. Ik zie wel die afstand, ook al zijn corporatiedirecteuren niet allemaal mannen die in een Maserati rondrijden. Ik zie dat ze bijvoorbeeld nog nooit in een huurwoning hebben gewoond en dat de afstand van zo'n corporatiedirecteur tot huurders gigantisch is. Je ziet het bij zorginstellingen ook. Sorry dat ik het nu even zo plat maak, maar dan zijn het mannen in pakken met puntschoenen die het over de zorg hebben en er echt geen kaas of geen brood van gegeten hebben. Het heeft niks met die mannen in pak te maken, maar het zou toch fantastisch zijn als we thuisorganisaties hadden waarbij de thuiszorgwerkers hun eigen bestuur en eigen directie kiezen en er ook van geleerd werd als daarin een verkeerde keuze wordt gemaakt, bijvoorbeeld als een verkeerde directeur wordt aangesteld. Dat is volgens mij het principe van democratie en vooruitgang — ik noem dat "modern" — in plaats van dat, zoals we nu zien, er om de haverklap anonieme bestuurders worden ingevlogen waar de huurder of de thuiszorgmedewerker niets mee heeft en de afstand tot elkaar gígantisch is. Dat is ook wat we ervaren als de kritiek op een elite in deze samenleving die aan het groeien is, evenals de onvrede die daarover aan het groeien is. Dit terwijl we behoefte hebben aan een elite die verantwoordelijkheid neemt en goed werk verricht. Ik denk dat dit beter kan, zoals dat soms in het verleden was, bijvoorbeeld met woningbouwverenigingen waarbij mensen hun eigen directies kozen en zelf besloten wat er gebeurde. Ik denk dat het zelfs goed zou zijn om dat in bedrijven te gaan doen, dus dat mensen hun eigen directie kiezen en zelf bepalen bij iedere strategische afweging of een bedrijf al dan niet verplaatst wordt naar het buitenland, waar dat nu gebeurt met een pennenstreek van aandeelhouders. Het zijn allemaal dingen die gekrenkte trots veroorzaken bij de mensen die het werk doen, die afhankelijk zijn van de dienst of het product dat geleverd wordt. Ik zie dat de grote ontevredenheid daarover in onze samenleving aan het groeien is. Daar maak ik mij zorgen over en ik denk ook dat het veel beter kan.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. We staan hier vandaag voor een fundamenteel debat, een debat over hoe we weer democratische zeggenschap terugkrijgen in de publieke sector. De collectieve invloed op onze publieke voorzieningen in Nederland neemt af. Tal van publieke voorzieningen zijn de laatste decennia uitgekleed. Er is een schreeuwend tekort aan sociale huurwoningen. Schulden worden doorverkocht aan private partijen om te innen. Postbezorgers worden uitgebuit. Het hart van veel gemeenschappen, bibliotheken, buurthuizen en zwembaden, is wegbezuinigd. Het openbaar vervoer verschraalt en private equity koopt kinderopvangvoorzieningen en huisartsenpraktijken op om ze vervolgens uit te knijpen ten koste van de kwaliteit. De rode lijn in dit alles: de overheid benadert mensen als consument en niet als burger met sociale grondrechten, zoals een betaalbaar huis of de energierekening. En misschien het meest schrijnende bikkelharde voorbeeld daarvan hebben we gister gezien bij de presentatie van het rapport van de enquêtecommissie. Op al deze domeinen kunnen en moeten we dit debat voeren, maar ik wil vandaag graag onze energievoorziening eruit pikken.

De energiecrisis, in gang gezet door de verschrikkelijke Russische inval in Oekraïne, heeft laten zien hoe kwetsbaar we zijn als we voor een basisbehoefte zoals energie afhankelijk zijn van internationale volatiele markten. En terwijl fossiele bedrijven monsterwinsten boekten, konden de mensen thuis de verwarming niet aanzetten. Uiteindelijk hebben we het prijsplafond als noodmaatregel moeten invoeren om mensen te beschermen. Dat was imperfect, maar het was wel de plek waar je wil ingrijpen, namelijk in de prijs die mensen betalen. Daarom hebben we eerder ook het voorstel gedaan om de verhoging van de gasbelasting terug te draaien.

We zitten op dit moment in een algehele verbouwing van ons energiesysteem. Dat brengt risico's en kansen met zich mee. Als we niets doen en de energietransitie te veel aan de markt overlaten, wordt de ongelijkheid vergroot. Dat vraagt om een regierol van de overheid en om een toezichthouder die niet enkel stuurt op marktefficiëntie, maar ook op brede welvaart, op die bredere waarden. Vandaag nog stond in de krant het schrijnende verhaal van mensen in de meest kwetsbare wijken die hun energierekening fors omhoog zagen gaan door de overstap naar een collectief warmtenet. Dat is niet uit te leggen. De Kamer heeft meermaals aan deze minister gevraagd: regel het, want dit kan niet.

De energiemarkt wordt nu gedomineerd door een handjevol grote energieleveranciers. De opwek is grotendeels in private handen en centralistisch georganiseerd. De energietransitie is in wezen een gouden kans om die ordening aan te passen en om de zeggenschap en zelfs het eigenaarschap deels bij burgers te leggen en het collectieve democratische eigenaarschap daarop te vergroten. Met energiecoöperaties kunnen burgers, ondernemers en instellingen gezamenlijk energie opwekken en delen, en kunnen burgers zelf bepalen hoe de energievoorziening in hun buurt eruitziet. Geef gemeentes dan ook echt een regierol in die transitie. Zorg dat zij de mogelijkheid hebben om die plannen te maken voor het isoleren van de wijken, voor het verduurzamen van de energievoorziening en voor de aanpak met de netbeheerders van de netten.

Dan de windparken op zee. Waarom is daarbij nu geen ruimte voor collectieve participatie? Dat is de democratisering van ons energiesysteem: burgers aan zet. Hetzelfde wil ik vragen voor waterstof en de strategische voorraden van gas. Waarom zouden we dit louter aan de markt overlaten?

Voorzitter. Op allerlei plekken willen gemeenten nu eigen energiebedrijven oprichten: in Eindhoven, in Heerlen, in Groningen. Dat zou je maximaal moeten willen faciliteren. Daarbij zou ook maximaal geholpen moeten worden, juist bij zo'n lokaal gemeentelijk energiebedrijf dat die regierol kan spelen. In plaats daarvan is het op dit moment een obstakelloop voor lokale gemeentes die zo'n energiebedrijf willen oprichten. Ze lopen tegen allerlei ingewikkelde vergunningverlening en procedures aan. Ik wil de minister echt vragen: omarm dat nou juist, omarm dat gemeenten weer energiebedrijven gaan oprichten en zorg ervoor dat je die obstakels weghaalt.

Voorzitter, afrondend. Geef ruimte en eigenaarschap aan burgers. Geef onze lokale overheden weer de mogelijkheid om een cruciale rol in onze publieke voorzieningen te spelen. En gebruik die energietransitie juist voor een rechtvaardige transitie door die democratische zeggenschap terug te brengen in ons energiesysteem.

Dank u wel.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Ik denk dat er een kans ligt om een decentraal energiesysteem te bouwen waarvan lokaal eigenaarschap een cruciaal onderdeel is, waarmee je zo veel mogelijk energie bespaart, waarmee je energie efficiënt gebruikt en waarmee je energie lokaal gebruikt, deelt en opslaat. Dat is echt een breuk met het oude fossiele systeem waarin we afhankelijk waren van een aantal grote kolencentrales en dat we een-op-een omkatten in een centraal georganiseerd duurzaam systeem. Het voordeel van een decentraal systeem is dat je lokaal eigenaarschap hebt en dat het efficiënter en daarmee ook duurzamer is, omdat je energie zo direct mogelijk bij de bron gebruikt. Op de vraag over de duurzaamheidstransitie zeg ik: we zullen het nooit weten. Als wij de liberalisering en privatisering van de energiemarkt niet hadden gezien en wij publieke energiebedrijven hadden gehad, die je via normering en subsidiëring richting de energietransitie had gebracht, waren we misschien net zo ver of misschien zelfs verder geweest. Ik heb geen onderzoek gezien — de heer Bontenbal heeft dat wellicht ook niet gezien — dat zegt: het feit dat het geprivatiseerd is, maakt dat we staan waar we staan. Waar we staan, is helaas nog niet zo ver.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

We hebben heel lang gestuurd op een centraal energiesysteem en we hebben de energietransitie wat mij betreft heel lang te veel aangevlogen vanuit het idee: we katten het om, we vervangen de kolenbron door een andere bron en we houden het hele systeem eigenlijk hetzelfde. We staan nu op het punt dat de discussie over hoe we een decentraal systeem maken, eindelijk op gang komt. Wat mijn fractie betreft is lokaal eigenaarschap juist een fundamenteel onderdeel daarvan, omdat dat ook gaat over democratisering en zeggenschap. De heer Bontenbal heeft gelijk dat dat niet noodzakelijk is. Je kan ook een decentraal systeem bouwen dat helemaal in handen is van Vattenfall en zo verder. Dat kan. Ik zou zeggen: gebruik dit nou juist om eigenaarschap veel meer lokaal te borgen. Ik ben het wel met de heer Bontenbal eens dat je de grote spelers ook nodig hebt, alleen staan we nu voor een keuze waarbij je het lokale systeem ook echt kunt gaan bouwen. Daarom heb ik in het debat ook tegen de minister gezegd: decentraal waar het kan, centraal waar het moet, maar bouw nou vanuit die decentrale gedachte. Dat werd ook omarmd.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Het onderzoek doet een aantal dingen. Het gebruikt bijvoorbeeld liberalisering en privatisering door elkaar. In de literatuur zijn er ook studies die vooral kijken naar de effecten van privatisering. Op een geliberaliseerde markt kan je wel degelijk spelers hebben die vanuit de gemeente, vanuit een publieke rol, een energiebedrijf zijn. Ik denk dat je juist gaat zien dat die regierol van gemeentes cruciaal is en dat we echt toe moeten naar het lokale systeem, wat ik ook al tegen de heer Bontenbal zei. Dat is een systeem waarbij je vanuit de overheid op wijkniveau veel meer kan sturen op opslag, de verduurzaming van de wijk en isolatie. Een lokaal gemeentelijk energiebedrijf kan daar ook bij passen. Er zijn gemeentes die dit zullen doen. Er zijn gemeentes die dit heel graag willen: Heerlen, Eindhoven, Groningen. Er zullen ook gemeentes zijn die zeggen: nee, dat is niet iets wat wij zien zitten. Dat is natuurlijk wel aan de gemeente, vind ik.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Ik denk dat dit er vooral voor zorgt dat het over de hele linie op een heleboel plekken goedkoper kan worden. Ik denk dat je ook ziet dat de gemeentelijke energiebedrijven het ook goedkoop kunnen gaan aanbieden. Juist het feit dat je het lokaal opwekt, zorgt voor een grotere kans op het produceren van een goedkoper product. De heer Erkens refereerde even aan de warmtenetten. Wat we nu zien op allerlei plekken is dat mensen geconfronteerd worden met hele hoge kosten in de warmtetransitie. Ik denk dat dat een voorbeeld is waarom je meer regie vanuit de overheid wil en een toezichthouder die veel sterker kan sturen op de publieke belangen. Het gaat erom dat je die warmtenetten in publiek eigendom kunt hebben. Ik ben blij met de keuze die de minister daarin heeft gemaakt.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Volgens mij hangt dit heel erg af van het type gemeente en de grootte van de gemeente. Je ziet nu dat een aantal gemeenten dit heel graag wil. Een aantal gemeenten zegt juist: geef ons de mogelijkheid om weer een gemeentelijk energiebedrijf te vormen. We hebben ervoor gekozen om de warmtenetten in publieke handen te houden. Dat moet natuurlijk nog wel door de Kamer worden bekrachtigd. Juist in dat hele fysieke domein in een wijk is het zo belangrijk om de gemeente, of het lokale bestuur, de mogelijkheid te bieden om daarin die rol te spelen. Dat is wat wij vragen: maak het makkelijker voor gemeenten en faciliteer maximaal het lokale eigenaarschap en het lokaal delen van energie. Dat betekent de facto dat de winsten niet gaan naar aandeelhouders in het buitenland. Het blijft allemaal in de gemeenschap.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Maar er is dan wel een mogelijkheid voor iedereen om daar energie af te nemen, uiteraard. Wij zeggen niet: maak een monopolie van een gemeentelijk energiebedrijf; iedereen moet daar zijn energie afnemen. Dat heeft u mij niet horen zeggen. En het gaat ook om het volgende. Ik denk dat het heel erg de publiek-collectieve samenwerking is. Je hebt dan het wijkcentrum, het zwembad en de zonnepanelen op alle huizen. De gemeente speelt dan eigenlijk een sleutelrol in het samenbrengen daarvan, zodat de energie lokaal collectief gebruikt kan worden maar ook afgenomen kan worden tegen kostprijs-plus. Dit is eigenlijk het model dat in Groningen uitgewerkt wordt. Nogmaals, dit zijn gemeenten die dit op dit moment willen en doen. Laten we die alsjeblieft helpen en faciliteren in plaats van het zo in te richten dat het vooral voor een aantal hele grote marktspelers wel goed geregeld is, maar voor het lokale eigendom niet.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

De praktijk is natuurlijk dat je altijd andere energieaanbieders hebt waarvan je kunt afnemen. Juist lokaal je eigendom beleggen levert de mogelijkheid om het in lokaal eigendom te hebben en om goedkope stroom te leveren aan je buren en de wijk.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter. Niemand regeert: zo heet het boek van de onlangs overleden journalist Marc Chavannes. Hij wist als geen ander te benoemen hoe de afgelopen decennia vrij willekeurig publieke taken op afstand zijn gezet en soms zijn overgenomen door buitenlandse investeerders, met maar één doel: money, geld. De burger werd een klant van de bedrijfsmatig gestuurde overheid. Marc Chavannes was bezig met een boek met de titel Politiek die werkt. Ik had het boek graag gelezen. Zijn inleiding is wel publiek bekend, maar helaas heeft hij het niet af kunnen schrijven.

Die constatering, niemand regeert, zagen we ook in het najaar van 2022. We stonden gek te kijken toen het kabinet in 2022 wilde sturen op de energiemarkt, maar geen knoppen had om aan te draaien, behalve de prijs en het gireren van miljarden naar energiebedrijven in buitenlandse handen. Dat gebeurt vaker. Hoeveel zeggenschap hebben bewoners in hun woningcorporatie? Wie stuurt er op de overnames van durfkapitalisten bij huisartsenpraktijken, dierenartsen en de kinderopvang? Als de overheid geen keuzes maakt, zal de markt die voor ons maken, of het nu gaat om energie, zorg of veiligheid. Dat zijn juist de terreinen waarbinnen we op hele grote uitdagingen stuiten. Daarom moeten we beter doordenken welke sturing en begrenzing deze sectoren nodig hebben, juist om die grote uitdagingen, zoals de energietransitie en de veranderingen in de zorg met een vergrijzende samenleving, aan te kunnen, omwille van het publieke belang.

Voorzitter. Laat ik beginnen bij de energie. De energiecrisis drukt ons met de neus op de feiten: in de energiesector is het publieke belang niet meer voldoende geborgd. Het onderzoek waar de motie-Segers/Marijnissen om vroeg, geeft aan: de betaalbaarheid en de leveringszekerheid zouden niet in gevaar zijn geweest en zouden zelf gebaat zijn bij een geliberaliseerde sector. Maar de burger wordt daarin wel gereduceerd tot consument. De maatstaf voor een geborgd publiek belang is slechts alleen die lagere prijs. Dat is geen houdbare strategie voor de toekomst. Want met de energietransitie en de huidige geopolitieke omstandigheden wil de ChristenUnie niet dat we afhankelijk zijn van marktpartijen en regimes die niet het publieke belang maar vooral de winst of de strategie van het regime voor ogen hebben.

Warmtenetten zijn ook zo'n voorbeeld van privaat eigendom. We hebben als overheid nu eigenlijk niets te zeggen over deze belangrijke infrastructuur. Is dat vanuit het oogpunt van de borging van publieke belangen wel verstandig? Wat is het gewenste toekomstbeeld van het kabinet? Dan heb ik het niet alleen over de nieuwe warmtenetten, die ook in de Warmtewet behandeld zullen worden en waar we vooral van hopen dat de minister vaart kan blijven maken, maar ook over de huidige warmtenetten. Hoe heeft de minister dat voor ogen? Hoe gaan we voor energie zorgen op dagen dat de zon niet schijnt en de wind niet waait? Welke marktpartij gaat dan een centrale onderhouden? Of moeten we aan heel andere zaken denken? Moet de overheid de strategische capaciteit in eigen hand nemen? Wie neemt de regie? En welke agenda heeft de minister? Oftewel, met het oog op de toekomstige uitdagingen is nog niet uitgekristalliseerd wat het publieke belang is en bij wie dan zeggenschap en eigenaarschap moeten liggen, qua markt, qua overheid en qua samenleving.

Diezelfde zorg heb ik bij artificial intelligence, een heel ander terrein. Willen we grip krijgen op wat de markt aan ontwikkelingen en mogelijkheden op ons afstuurt, dan zijn er kaders nodig. Te weinig is op dit totaal nieuwe gebied het publieke belang gedefinieerd. Te weinig brengen we begrenzing aan, als het gaat over onze grondrechten, over de bescherming van privacy en over de toekomst van de democratische rechtsstaat. Ik ben benieuwd hoe de minister van Binnenlandse Zaken juist daar het publieke belang definieert. Welke stappen wil hij ondernemen om het juist ook daar niet alleen aan de markt te laten, maar ervoor te zorgen dat de overheid op tijd beschermt?

Voorzitter. Ten slotte over de samenleving aan zet. Als we echt willen kijken naar het borgen van het publieke belang, dan moeten we kijken naar de samenleving. Die vinden we tussen marktmacht en overheidsbemoeienis. De ChristenUnie is geworteld in een traditie die gelooft in die samenleving. Daar gebeurt het. Daar werken buren, vrienden, mensen met dezelfde behoeften samen om het publieke belang te dienen, bijvoorbeeld in coöperaties, zoals de zorgcoöperatie, die we op heel veel plekken heel goed werk zien doen. Denk ook aan de energiecoöperatie en de dorpscoöperatie. Je zou kunnen zeggen: het bijzonder onderwijs is gestart als coöperatie. Maar waar we zien dat het bij de energiecoöperaties heel aardig lukt om er veel mensen bij te betrekken, daar zien we bij zorgcoöperaties te vaak alleen de goed van informatie voorziene mensen tot actie overgaan. We zien dat de knarrenhofjes alleen slagen als je de kennis en de macht hebt om daarin door te zetten. Welke lessen leert de minister van VWS juist op dit punt om dat publieke belang te versterken? Met meneer Dijk hebben wij de motie liggen rondom private equity rond de huisartsen. Telkens draait het om de vraag: hoe houden we dat publieke belang juist omhoog in tijden van verandering?

Voorzitter, mijn allerlaatste zin. Een heel aantal jaar geleden verscheen er een prachtig rapport in de Eerste Kamer. Het ging over de terugkeer van het algemeen belang. Roel Kuiper schetste uitstekend welk privatiseringsverdriet deze samenleving over zichzelf heeft afgeroepen en welke toekomst Nederland nodig heeft. Dat vraagt van dit kabinet dan ook om telkens opnieuw te benoemen wat dat publieke belang is, hoe de samenleving daarin zeggenschap kan hebben en hoe markt en overheid zich daartoe verhouden. Ik ben heel benieuwd naar de antwoorden van de bewindspersonen.

Dank u wel.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Onze ouders: mevrouw Marijnissen en meneer Segers.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Dank, want dit is een heel terechte vraag, waar we bij de Algemene Beschouwingen uitgebreid bij stil hebben gestaan. We hoopten juist dat de ministers niet opnieuw in hun kokers aan de slag zouden gaan met dit thema, maar daar overheen zouden durven kijken om antwoord te geven op de vraag: wat is het privatiseringsverdriet dat we nu oplopen doordat durfkapitalisten te makkelijk wel de winst pakken, maar niet de lasten, die de samenleving te dragen heeft? Met mevrouw Kröger kijk ik dus uit naar ... Nou ja, niet naar de uitleg van het kabinet over hoe een maand eruitziet. Ik kijk vooral uit naar de uitleg over hoe ze aan de slag gaan met deze motie en op welk moment we daar als Kamer wel een voorstel voor kunnen verwachten.

De heer Sneller (D66):

Dank, voorzitter. D66 werd ooit opgericht voor de radicale democratisering van de Nederlandse samenleving in het algemeen en van het Nederlandse politiek bestel in het bijzonder. Die missie is onverminderd actueel, maar democratische zeggenschap over publieke voorzieningen betekent niet automatisch dat de overheid alle publieke voorzieningen altijd zelf moet verzorgen. Soms kan het verstandiger zijn om taken aan mensen onderling — mevrouw Bikker noemt het "de samenleving" — of de markt over te laten. Zo heeft de ordening van de gas- en elektriciteitsmarkt over het algemeen positieve effecten gehad voor de betaalbaarheid en flexibiliteit; daar werd al naar verwezen. Doen alsof het allemaal beter was toen de overheid alles zelf deed, lijkt dan ook een vorm van valse nostalgie en een ontkenning van wat de Staat van de Uitvoering ons laat zien. Tegen mevrouw Bikker zeg ik: lees ook De stroperige staat, van Marc Chavannes.

De overheid moet zich dan ook proactief opstellen als marktmeester, als controleur van kwaliteit en als hoeder van het algemeen belang. Zo behouden we het primaat van de democratie, zonder de creatieve kracht van bedrijven te verliezen. Maar dan moet de markt wel als markt functioneren. Dat vraagt om actief overheidsoptreden. In de economieboekjes stond dat volkomen concurrentie de norm is, maar het is vaak eerder de uitzondering.

De heer Sneller (D66):

Vrijwel niks.

De heer Sneller (D66):

Ik kom zo meteen nog bij de huurders. Kijk, de democratie stelt de spelregels vast waarbinnen de markt moet functioneren. De markt kan allerlei dingen die de overheid niet kan; ik had het al over efficiëntie en ik noemde al de creatieve kracht van bedrijven, wat de overheid vaak lastiger vindt. De democratie stelt de spelregels vast en heeft dus ook het primaat. Dat heb ik ook gezegd. De heer Dijk moet dus niet een soort karikatuur maken van wat ik zojuist heb gezegd. De democratie stelt de kaders en de spelregels vast. Daar hoort inderdaad niet alleen het marktmeesterschap bij. Ik heb ook gezegd: de hoeder van het algemeen belang. Het gaat dus niet alleen om ervoor zorgen dat die concurrentie kan bestaan. Markten hebben vaak een natuurlijke neiging om te verworden tot iets wat helemaal geen marktwerking meer is, waar vervolgens allerlei problemen uit ontstaan. Die problemen schrijft de heer Dijk toe aan de markt, maar die zijn eigenlijk eerder een probleem van te weinig marktwerking dan van te veel marktwerking. Volgens het democratische principe bepalen wij hier — één mens, één stem — wat de regels zijn waar de markt aan dient te voldoen.

De heer Sneller (D66):

De heer Dijk weet het allemaal mooi bij elkaar te gooien. Laten we ervoor zorgen dat we de instrumenten die we als overheid hebben, inzetten om ongelijkheid te voorkomen. We hebben de afgelopen jaren vaak samen met de SP opgetrokken om alle uitwassen die de heer Dijk noemt tegen te gaan. We hebben hier bijvoorbeeld discussies gehad over de regels voor corporate governance en over wat werknemers en de ondernemingsraad mogen bepalen over het beloningsbeleid. Wij liepen voorop om ervoor te zorgen dat die ondernemingsraad inderdaad meer zeggenschap had over die beloningen. Ik zie dat soort tegenstellingen dus niet op de manier waarop de heer Dijk ze ziet. Ik zie wel dat we moeten zorgen voor de democratisering die de heer Dijk ook in zijn betoog beschreef.

De heer Sneller (D66):

Dijk.

De heer Sneller (D66):

Nee, ik denk eerder aan initiatiefwetsvoorstellen van D66 over bijvoorbeeld deelnemers aan pensioenfondsen juist meer zeggenschap geven in die besturen. Ik denk aan voorstellen om juist die fusieprikkels uit het onderwijs te halen. Ik zie dus ook wel degelijk juist de andere beweging om de menselijke maat te bewaken. De heer Van Houwelingen is een groot fan van kleinschaligheid. Soms kan schaalvergroting ook belangrijke voordelen hebben. De heer Van Houwelingen heeft hier discussies over gemeentelijke herindelingen ingebracht. Daarmee kan je wel degelijk ook zorgen voor voordelen als gevolg van schaalvergroting.

De heer Sneller (D66):

Voorzitter. Het ging even over de marktmeester. Daar is dus scherp toezicht voor nodig, bijvoorbeeld van de mededingingsautoriteit in Nederland, de Autoriteit Consument & Markt. De ACM is vaak onvoldoende in staat om misbruik van economische machtsposities aan te pakken. Onderzoekers van de universiteit van Tilburg hebben in opdracht van het ministerie van Economische Zaken daar ook onderzoek naar gedaan en hebben een reeks aanbevelingen ter verbetering gedaan. Mijn vraag aan het kabinet is: welke stappen zijn er inmiddels gezet om die ter hand te nemen? Ik denk dat we in de Kamer ook over de mededingingsautoriteit — maar toezicht houden is breder — verder moeten discussiëren. Dat gaan we ook over de inspecties doen. Het gaat aan de ene kant over de onafhankelijkheid en aan de andere kant over de democratische inbedding, omdat de aanspreekbaarheid soms ook wel degelijk wenselijk is.

De heer Sneller (D66):

De inspecties zijn wel net weer iets anders dan de toezichthouder Autoriteit Consument & Markt. Neem de ACM en de Mededingingswet: wij stellen die wet vast. Wij kunnen bepalen om artikel 24, lid 2 te schrappen. Wij kunnen ervoor zorgen dat de ACM een bestuursverbod kan opleggen. Wij kunnen ervoor zorgen dat er op een andere norm getoetst wordt. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de fusies in het medialandschap, wordt de positie van freelancers als gevolg van de ontstane conglomeraten vaak niet meegewogen, omdat dat niet in het kader zit dat ze vanuit de wetgeving hebben meegekregen. Dus ik zie wel echt een rol voor de politiek om te zeggen: wij gaan die regels aanpassen en wij geven de toezichthouder ook een breder mandaat. Datzelfde geldt in zekere zin voor de inspecties. Daar kan je discussiëren over vragen als "moet je dit bedrijf onderzoeken?" en "moet je die aanwijzingsbevoegdheid algemeen of bijzonder schrappen voor het kabinet?" Maar wij gaan in ieder geval over de normen die we in de wet zetten, op basis waarvan die toezichthouders en inspecties vervolgens hun onderzoeken doen. Die rol moeten we ook heel serieus nemen.

Daarnaast zijn er ook discussies over de benoemingen van de personen die daar vervolgens zitten. Die laten we nu helemaal aan die kant. Daar trekken we ons als Kamer niks van aan, terwijl een motie die wat mij betreft nog steeds op uitvoering wacht juist zegt dat hoe belangrijker de onafhankelijkheid en hoe groter de rol van de Kamer bij het werk van die toezichthouders is, hoe meer de Kamer daar misschien ook een rol in zou moeten hebben, zodat je ook die democratische inbedding beter verantwoordt. Hoe vaak hebben wij hier die toezichthouders op gesprek? We doen dat nu wat vaker met de inspecteur bij de Inspectie belasting, toeslagen en douane, maar bij een hoop anderen doen we dat eigenlijk heel zelden. Marc Chavannes schreef in dat mooie boek De stroperige staat dat de macht zoek is in Den Haag. Dat is ook omdat wij ze achter het gordijntje houden en ze niet uitnodigen om toelichting te geven. Als ik kijk naar andere landen, zie ik dat dit wel gebeurt. Kijk bijvoorbeeld eens naar Vestager in Brussel. Die gaat wat betreft toezicht houden toch iets meer de boer op met haar verhaal en ...

De heer Sneller (D66):

Ik draaf door, voorzitter.

De heer Sneller (D66):

Ik zal meteen dat stevige Europese optreden noemen, want bedrijven opereren natuurlijk steeds meer over de grenzen heen, dus moet de overheid dat als marktmeester ook doen. Zonder Europese samenwerking is Nederland een speelbal van internationale en private krachten. Ik hoor graag van het kabinet welke kansen zij nog in die Europese samenwerking zien om de positie van de overheid en daarmee de democratie verder te versterken.

De heer Sneller (D66):

Mooie vraag. In algemene zin ja, maar we hebben gisteren ook gezien in het rapport dat Michiel van Nispen presenteerde dat als je als wetgever een te vage norm meegeeft en niet duidelijk bent in het definiëren van wat je ermee bedoelt, dit tot dingen kan leiden die je eigenlijk niet voorzien had. Met die kanttekening denk ik dat het heel goed zou zijn om te kijken op welke manier je dat in zo'n toezichtkader verder mee kan geven.

De heer Sneller (D66):

We zijn bezig met de vraag hoe je brede welvaart als begrip kunt operationaliseren om te zorgen dat je er ook beleid mee kan maken en dat je het voorspellend kan maken. Dat blijkt nog niet zo eenvoudig te zijn. Dat vraagt nog wel echt om kaders op basis waarvan je dat kan doen. Met marktconcentratie is dat relatief makkelijk. Met een aantal andere begrippen wordt dat al snel wat vager en geef je dus ook meer ruimte aan toezichthouders om dat zelf te interpreteren en zelf leidraden of beleidslijnen te maken om dat in te vullen. Dat moet je wel willen, of je moet je er in ieder geval bewust van zijn dat je dat op die manier hebt geaccepteerd.

De heer Sneller (D66):

Nee, wat ik heb gezegd, is dat je ziet dat bedrijven steeds vaker internationaal opereren en functioneren. Ik noem digitale bedrijven, sociale media, maar ook banken, et cetera, et cetera. Ik heb ook gezegd dat je dan ook het toezicht of de regelgeving moet laten meegroeien met de schaal waarop die opereren, omdat je anders krijgt: nee, het hoofdkantoor staat ergens anders, dus de ACM heeft geen bevoegdheid. Dit betekent dus dat je moet meegroeien met de marktpartijen waar je toezicht op wil houden.

De nationalekoppendiscussie is een wat bredere discussie. Ik denk dat juist in bijvoorbeeld zo'n discussie over de Mededingingswet er wel wat ruimte is om daar af en toe een nationale kop op te zetten, als je dingen in Nederland expliciet belangrijk vindt.

De heer Sneller (D66):

Of we zorgen ervoor dat Nederland een koploper wordt en dat wij hier de innovaties ontwikkelen, omdat we aan strengere normen willen voldoen, die we vervolgens kunnen exporteren naar andere landen. De nationale kop kan dus ook een aanjagende rol hebben die heel positief is. Dat is eerder een kwestie van maatvoering dan van principe.

De heer Sneller (D66):

Het gaat alle kanten op. Prachtig. Die verantwoording waar ik het over had, zou niet alleen aan de toezichthouder moeten zijn, maar ook horizontaal, dus richting de gebruikers van de dienst die wordt aangeboden. Denk bijvoorbeeld aan scholen die zich moeten verantwoorden aan studenten en ouders, woningcorporaties die zich moeten verantwoorden aan hun huurders en pensioenfondsen die zich moeten verantwoorden aan hun deelnemers. Denk ook aan de Maatschappelijke Raad Schiphol. Mijn vraag aan het kabinet is welke andere mogelijkheden het nog ziet om dit model verder toe te passen.

Voorzitter. Democratie is meer dan politiek alleen. Voordat we alle publieke taken bij de overheid neerleggen, zouden we er goed aan doen om af en toe eerst te bedenken hoe we mensen zelf meer instrumenten in handen kunnen geven om bij te dragen aan de publieke zaak. Ook in de private sector groeit de wil om iets bij te dragen aan de publieke zaak, maar de overheid maakt dat nog niet altijd heel gemakkelijk. We moeten dat maatschappelijke initiatief juist stimuleren en niet remmen. Een mooi voorbeeld daarvan is het steward-owned vennootschapsmodel, oftewel het rentmeestervennootschapsmodel. In dit bedrijfsmodel staat voor de aandeelhouders niet winstmaximalisatie maar de maatschappelijke missie van het bedrijf centraal. De winst die het bedrijf maakt, wordt niet enkel uitgekeerd aan aandeelhouders, maar wordt door een soort rentmeesters geïnvesteerd in maatschappelijke doelstellingen. Als je in Nederland zo'n bedrijfsmodel wil oprichten, kost dat nog veel tijd en veel geld, omdat daar geen standaardvorm voor bestaat, zoals dat bijvoorbeeld wel het geval is voor de besloten vennootschap of de vennootschap onder firma. Wat D66 betreft maken we dit model van rentmeestervennootschap eenvoudiger en toegankelijker. Ik hoor graag hoe het kabinet daarnaar kijkt.

Dit past wat mij betreft in de bredere ontwikkeling dat we een alternatief moeten ontwikkelen voor het kortetermijndenken van het uitgesproken aandeelhouderskapitalisme of, zoals sommigen het noemen, het Rijnlandse model. Het betekent dat we zorgen dat besturen van bedrijven zich meer rekenschap geven van de belangen van alle belanghebbenden en dat die evenwichtig betrokken worden bij besluitvorming. Tot mijn spijt heeft het kabinet besloten om de motie die ik daarover destijds heb ingediend met de heer Slootweg van het CDA, als "niet nodig" te bestempelen. Ik kom daar zeker nog op terug.

De heer Vermeer (BBB):

Dank u wel, voorzitter. We kunnen het bij democratische zeggenschap hebben over de zorg, over de pensioenfondsen en over de vraag of de gepensioneerden nou wel of geen goede inspraak hebben in wat er de komende jaren met hun pensioen gaat gebeuren, maar ik zal mij hier vandaag beperken tot het onderdeel dat te maken heeft met de energiemarkt.

De energiecrisis heeft er flink ingehakt in onze samenleving. Voor veel mensen zit de schrik erin. Er zijn maandelijkse energieprijzen tot wel €1.000. Dat heeft veel gezinnen, studenten en andere mensen hard geraakt in de portemonnee en hun bestaanszekerheid. Er is uitvoerig onderzoek gedaan naar de vraag in welke mate onze marktordening heeft bijgedragen aan de betaalbaarheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid van de energietoevoer. In het rapport dat wij gekregen hebben, wordt gesteld dat de marktordening niet de oorzaak is geweest van de stijgende kosten en zelfs een dempend effect heeft gehad. Maar deze liberale markt is tegelijkertijd geen garantie om de burgers te beschermen tegen enorme prijsstijgingen zoals we die hebben ervaren. Op dat punt is er voor de overheid een taak weggelegd.

Alleen beleid dat vraag verlaagt en aanbod vergroot, zal resulteren in lagere energieprijzen, maar op dit moment lijkt het erop dat wij juist het aanbod aan het verlagen zijn en de vraag aan het verhogen. Stabiele vormen van energie zijn we in rap tempo en in lijn met internationale afspraken en verordeningen aan het afbouwen. We vervangen ze door instabiele vormen die uit zichzelf geen energie kunnen opwekken; ze zijn afhankelijk van wind of zonlicht. Het Onderzoek publieke belangen Nederlandse energievoorziening bevestigt dit. Als gevolg van het almaar toenemend aandeel van hernieuwbare energie is de leveringszekerheid, en daarmee de stabiliteit en voorspelbaarheid, steeds meer onder druk komen te staan. Om de leveringszekerheid te borgen, zo stelt het rapport, moeten er flexibele centrales komen die kunnen blijven produceren op het moment dat er geen wind en zon is. Daarom zegt BBB: sluit die kolencentrales nog niet, want we kunnen gewoonweg nog niet zonder en alternatieven voor stabiele, grootschalige opwekking van energie zijn er verder amper. Bouw tegelijk aan kerncentrales en begin nu. Zodra deze af en operationeel zijn, kunnen de kolencentrales uiteraard dicht. Maar er lijkt op dit moment vanuit de markt meer enthousiasme voor het investeren in wiebelstroom te zijn dan voor investeren in stabiele stroom. Hoe kijkt de minister hiertegen aan? Wat moet er volgens hem gebeuren om ervoor te zorgen dat ook investeren in kerncentrales voor marktpartijen interessant wordt?

De infrastructuur op orde krijgen is misschien nog wel het allerbelangrijkste. Recent meldde de NOS dat er 9.400 bedrijven en organisaties staan te wachten om aangesloten te worden. In de zomer van vorig jaar waren dat er nog 6.000. Ook andere organisaties hebben daar last van, zoals de waterschappen bijvoorbeeld. Zij hebben elektriciteit nodig om ons water te zuiveren en onze polders droog te houden. We komen nog met een motie daarover in het tweeminutendebat Netcongestie.

Voorzitter. De overheid moet een goede buur zijn die op gepaste afstand van het erf blijft. Wij pleiten voor noaberschap in de energiemarkt. We maken ons wel erge zorgen over de invloed die we als parlement nog hebben op de energietransitie. Er worden gewoon nieuwe projecten voor windmolens en zonneparken gestart, terwijl men laadpalen uit wil zetten tussen 16.00 en 21.00 uur, terwijl er onderzoeken lopen naar overlast door windturbines en terwijl bedrijven jaren moeten wachten op aansluiting. Energiebedrijven komen met straftarieven voor bezitters van zonnepanelen, terwijl ze een jaar terug nog werden gestimuleerd om hierin te investeren. Ook energy hubs moeten hun projecten stoppen omdat de netwerkbeheerder niet kan leveren. Mevrouw Kröger was al een warm pleitbezorger voor gemeentelijke energy hubs. BBB pleit voor het direct stopzetten van alle nieuwe projecten voor wind- en zonneparken zolang het net niet op orde is en alle wachtlijsten voor bedrijven, energy hubs en woningbouw niet zijn weggewerkt. Is de minister bereid om hier nog voor de zomer een noodwet over in te stellen?

De heer Vermeer (BBB):

Ik wil een duidelijk onderscheid maken tussen de energie die nog geproduceerd moet worden uit toekomstige parken en de 2,6 miljoen huishoudens die de afgelopen jaren in zonnepanelen geïnvesteerd hebben. Dat zijn twee hele verschillende dingen. Ik praat ook niet over het afschaffen van de huidige windparken en de huidige zonneparken, ik praat over toekomstige projecten.

De heer Vermeer (BBB):

Daarnaast is het zo dat we sinds 2019 werken aan de Regionale Energiestrategieën, de RES'en, terwijl het landschap totaal veranderd is. Ik maak me vanuit de democratische zeggenschap grote zorgen over wat provincies, gemeenteraden en het parlement, wij, hier nog aan kunnen doen. Want we zitten op een trein, zo lijkt het, die niet te stoppen is. Alleen de rechter kan uitkomst geven voor bepaalde burgers om bepaalde projecten toch nog on hold te kunnen krijgen. Daarom noem ik dit in dit verband.

De heer Vermeer (BBB):

Hier speelt nog wat anders mee, namelijk dat een groot gedeelte van dat bedrag van die lening bedoeld is om het stroomnetwerk in Duitsland op orde te brengen via TenneT Duitsland, terwijl ondertussen de Nederlandse Staat bezig is TenneT Duitsland te verkopen aan de Duitse staat. De vragen die wij daarover gesteld hebben in die commissievergadering hebben ons niet de duidelijkheid gegeven dat de Nederlandse Staat de mogelijkheden heeft om de tarieven in Duitsland dusdanig te verhogen dat dit niet leidt tot extra kosten in Nederland. Dat heeft dus niets te maken met de situatie in Nederland. Wij vinden uiteraard dat er zo veel als nodig is geïnvesteerd moet worden om het Nederlandse stroomnetwerk op orde te brengen.

De heer Vermeer (BBB):

Dat had wat ons betreft vooral met timing te maken: eerst de verkoop van TenneT Duitsland afronden en dan geld pompen in TenneT Nederland. Die volgorde!

De heer Vermeer (BBB):

De heer Dijk heeft ons verkiezingsprogramma goed gelezen en hij heeft ook goed opgelet bij de debatten. Wij zijn dat inderdaad met hem eens.

De heer Erkens (VVD):

Dank u, voorzitter. De vrije markt ligt de laatste tijd fors onder vuur in Nederland en in Europa. Met veel bombarie worden vaak spookbeelden gecreëerd onder de naam "neoliberalisme" om op een vrij simplistische wijze een zondebok te vinden voor grote, complexe maatschappelijke problemen. De feiten tonen echter iets anders aan. De vrije markt heeft de laatste decennia voor enorme economische groei gezorgd en heeft ook veel welvaart gebracht in Nederland en in veel landen wereldwijd. Die forse economische groei heeft gezorgd voor het geld voor zaken die we belangrijk vinden, zoals de verzorgingsstaat, klimaatbeleid en veiligheid. Kijk alleen maar naar de welvaartsgroei in lidstaten aan de oostkant van de Europese Unie sinds de val van het IJzeren Gordijn. Het gaat daar nu veel beter dan voor de val van het IJzeren Gordijn. Dat komt onder andere door de vrije markt. Het spookbeeld van het neoliberalisme waarmee de vrije markt aangevallen wordt, is een aanval op de basis van die welvaart. We zien dat Nederland en Europa achter beginnen te raken in de wereld. We moeten de voordelen van de vrije markt meer omarmen en benoemen, terwijl we er tegelijkertijd voor moeten zorgen dat de overheid heldere kaders stelt waarbinnen de publieke belangen geborgd worden. Het gaat niet om een kleine of grote overheid, maar om een sterke overheid die heldere kaders stelt. Dat gaven veel collega's ook al aan. We maken er in deze Kamer alleen een schijntegenstelling van, alsof de markt een obstakel is bij het borgen van publieke belangen, terwijl de overheid vaak heeft nagelaten die kaders te stellen.

Ik zal nu ingaan op de energiemarkt, net als een heleboel andere collega's hebben gedaan.

De heer Erkens (VVD):

Dat klopt niet. Dat is niet wat ik betoogd heb. Ik vind het belangrijk om in dit debat ook de voordelen van de vrije markt te benoemen. Iedereen schopt ertegenaan, maar de vrije markt is de reden dat wij zo welvarend zijn geworden en een heleboel goede dingen kunnen doen in dit land. Ik geef aan dat we, per beleidsterrein, een goede discussie met elkaar moeten hebben over wat dan de rol van de overheid is. Ik merk te vaak dat we dan zeggen: laat de overheid het zelf maar doen. Ik zou veel liever zien dat we met elkaar een discussie voeren over de vraag wat de publieke belangen dan zijn, en met welke kaders een sterke overheid die belangen kan borgen. Er worden veel sectoren genoemd waarin de marktwerking het zogenaamd verpest heeft, maar vaak gaat het daarin niet per se om marktwerking. Die sectoren hebben we heel complex ingericht met elkaar. Er zijn inderdaad private spelers in actief, maar tegelijkertijd is er niet echt sprake van concurrentie, waardoor de voordelen er ook niet zijn. Dat is een heel andere discussie, die gewoon per beleidsterrein verschilt.

De heer Erkens (VVD):

De probleemanalyse dat er op veel gebieden inderdaad sprake is van verschraling delen wij. Alleen, we delen de analyse niet dat dit per se door marktwerking komt. Mevrouw Kröger gaf net ook aan dat sommige diensten in de regio niet meer geleverd worden. Maar dat er in sommige regio's bussen leeg rondrijden, heeft vaak ook te maken met het feit dat er nu sprake van een arbeidstekort is. Die bussen kunnen dan niet in stand gehouden worden en vallen weg. Dat komt niet per se door marktwerking, maar je moet er inderdaad wel voor zorgen dat het publieke belang van toegankelijkheid in de regio geborgd wordt. U zegt dan: als we het naar de overheid brengen, wordt het opgelost. Maar dat delen wij niet met u.

De heer Erkens (VVD):

Het probleem dat mevrouw Kröger schetst, zien we allebei. De toegankelijkheid is gewoon niet goed in de regio. Ook in ons eigen verkiezingsprogramma trekken we geld uit voor investeringen in het ov. Dat doen we dus ook. In uw doorrekening is dat overigens een stuk meer dan bij ons, dus dat klopt. Maar we hebben bijvoorbeeld vandaag ook gezien dat de NS — dat is geen marktwerking want de NS is in overheidshanden — de tarieven met 10% gaat verhogen, terwijl de dienstverlening verder afneemt. Mijn punt is dat je niet simpelweg de marktwerking de schuld kan geven van hele complexe problemen, waarbij we als Kamer dan ook met heel concrete voorstellen moeten komen om die op te lossen. Deze maatschappelijke problemen zijn vaak een heel stuk complexer dan de boeman van de vrije markt die u vaak in debatten inbrengt.

De heer Erkens (VVD):

Ik kom dadelijk in mijn inbreng te spreken over de energiemarkt en dan zal ik een aantal voorbeelden geven waarvan ik vind dat de overheid een stuk sterker moet worden. Dus nee, op sommige aspecten is dat niet het geval, maar ik wil er wel nog het volgende aan toevoegen. Een sterke overheid betekent niet een overheid die per se nog veel groter is of die alles zelf gaat doen, maar betekent een overheid die met haar kennis en kunde de juiste randvoorwaarden kan creëren waardoor publieke belangen geborgd worden.

De heer Erkens (VVD):

Ik kom dadelijk op een aantal punten terug. Ik hoop dat de heer Sneller daarmee tevredengesteld is.

Voorzitter. Het aanhangige onderzoek bij dit debat toont aan dat de liberalisatie van de energiemarkt financiële voordelen heeft gebracht voor Nederlandse huishoudens. Tegelijkertijd zien we dat nagelaten is om bepaalde publieke belangen voldoende te borgen. Er is inderdaad alleen gestuurd op kosteneffectiviteit op de korte termijn. Een markt is een middel, geen doel. Een markt kan efficiënt opereren, efficiënter dan de alternatieven, maar de overheid moet de juiste kaders stellen om ervoor te zorgen dat de publieke belangen geborgd worden. Bij de energiemarkt waren niet de juiste kaders gesteld op het gebied van consumentenbescherming en op het gebied van leveringszekerheid. We zien als VVD graag verdere verbetering of versterking, zoals de heer Sneller het zou noemen, op deze publieke belangen.

Ten eerste de consumentenbescherming. De ACM had slechts enkele werknemers in dienst om toezicht te houden op de gehele retailmarkt. Dat leek geen probleem toen de markt functioneerde en de prijzen laag waren, want consumenten konden toentertijd overstappen, maar tijdens de energiecrisis werden die onderliggende zwaktes ontzettend duidelijk. Naar aanleiding ook van een motie van mijzelf en de heer Bontenbal is het toezicht op een aantal aspecten al versterkt door de minister. De komende jaren zal die versterking nog verder doorgang moeten vinden. Kan de minister toelichten hoeveel extra budget de ACM hiervoor nodig heeft en welke extra waarborgen er in de Energiewet komen? Kan hij specifiek ook ingaan op het feit dat energieleveranciers voor huishoudens met zonnepanelen vaak geen vaste contracten meer aanbieden? Want we hebben hier als Kamer vaak met elkaar geconstateerd dat zekerheid een optie moet zijn voor alle huishoudens. Als je zonnepanelen hebt aangeschaft en je vervolgens van je energieleverancier te horen krijgt "voor u hebben we slechts een variabel contract met onzekere prijzen", dan vinden wij dat niet passen in de besluitvorming die we hier met elkaar gemaakt hebben.

Ten tweede de leveringszekerheid voor energie. Die was onvoldoende geborgd op onder andere de gasmarkt. We zijn als Nederland naïef geweest door te denken dat de gasmarkt een volledig vrije markt was. De gasmarkt wordt gedomineerd door een aantal partijen, in het Midden-Oosten en Rusland door staatsbedrijven en door een aantal hele grote partijen in vaak het zuidoosten van de VS. Sinds de afbouw van het Groninger gasveld zijn we dus heel kwetsbaar geworden en hebben we nagelaten om hiervoor publieke waarborgen te maken met elkaar. Hierbij liggen er nog meerdere voorstellen om onszelf minder kwetsbaar te maken, onder anderen van ons maar ook van collega's, die amper uitgevoerd worden door dit kabinet. Graag een reactie van de minister op hoe het staat met het vergroten van de gasproductie op de Noordzee op de korte termijn, hoe het staat met het sluiten van langetermijnkoopcontracten met bevriende landen als Noorwegen, alsook hoe het staat met het wettelijk vastleggen van een verplichte vulgraad in de gasopslagen. We hebben ook zelf een initiatiefwet op dit vlak die dit structureel moet borgen, maar we zouden het liefst zien dat het kabinet hier stappen op onderneemt, ook voor de komende winter.

Voorzitter. Afrondend wil ik graag nog vermelden dat we als VVD ook vaak hebben gepleit voor een sterke rol van de overheid bij de uitrol van kernenergie. Een deelneming die publiek-private samenwerking stimuleert, heeft daarbij onze voorkeur. Graag een update van de minister over hoe het daarmee staat, ook omdat we nog een aangehouden motie op dat vlak hebben.

Dank u, voorzitter.

De heer Erkens (VVD):

Nou, ik zie mezelf niet als de Milton Friedman van deze Kamer. Nu stap ik trouwens wel meteen in het frame van de heer Bontenbal door het te herhalen, maar dat is prima. Maar ik ben een stuk gematigder dan hij. Ik vind dat een markt een middel is en geen doel op zich. Ik geloof dat een markt kan zorgen voor lagere prijzen en efficiëntie, en voor meer keuzevrijheid voor huishoudens. We moeten namelijk ook niet vanuit de overheid gaan invullen waar mensen behoefte aan hebben. De energiemarkt is er een voorbeeld van, maar op een aantal vlakken zien we inderdaad dat we een aantal publieke belangen ... U had het zelf eerder ook over de kaders. Die had de overheid moeten stellen, maar die hebben we niet voldoende met elkaar gesteld op het gebied van leveringszekerheid en consumentenbescherming in de energiemarkt.

De heer Erkens (VVD):

Ten eerste, "de markt moet zo vrij mogelijk gelaten worden". Dat zei de heer Sneller. Dat zijn dus zijn woorden en niet die van mij. Volgens mij is de markt een middel om te zorgen dat we het geld zo efficiënt mogelijk inzetten met elkaar. Maar de overheid moet er via een toezichthouder en via wet- en regelgeving voor zorgen dat de publieke belangen geborgd worden. Dat is wat dat betreft dus niet de wildewestenvariant die de heer Sneller schetst.

Ik denk inderdaad dat het toezicht op grote markten belangrijk is. Ik heb zelf ook voorgesteld, toentertijd met de heer Bontenbal, om de rol van de ACM in de energiemarkt te versterken. Maar ik denk wel dat we dan als Kamer het debat moeten hebben over op welke plekken dat toezicht steviger moet zijn en op welke aspecten we toezicht misschien te vaak verwarren met hele complexe regels. Daardoor zien we namelijk ook dat professionals in de praktijk heel lang bezig zijn om te voldoen aan die regels, die op papier misschien het gevoel van controle vanuit een overheid creëren, maar die er in de praktijk niet voor zorgen dat bepaalde risico's in de sector worden weggenomen.

De heer Erkens (VVD):

Die urgentie deel ik, maar ik zou dan graag concreet van de heer Sneller willen horen op welk terrein hij nu doelt, want wat het probleem precies is, verschilt ook per beleidsterrein.

Ik denk wel dat we twee dingen goed uit elkaar moeten trekken. Volgens mij doen we als Kamer vaak het volgende; dit is ook een beetje de steen die ik nu in de vijver probeer te gooien. We zien dat er iets misgaat, waarna we meer wet- en regelgeving gaan maken. Dan tuigen we een hele complexe bureaucratie met elkaar op, die het probleem eigenlijk vaak vergroot voor de mensen die in de sector werken. Dat lost niet per se het probleem op dat we zien en het zorgt er ook niet voor dat publieke belangen beter geborgd worden. Een sterke toezichthouder en een sterke overheid, waarover ik het zonet had, betekent wat mij betreft dat er mensen zitten met kennis en expertise die het mandaat hebben om in te grijpen wanneer het inderdaad misgaat. Laat ik de ACM nemen als voorbeeld op de energiemarkt. Daar lag onvoldoende bevoegdheid, maar er waren ook onvoldoende mensen om het toezicht op de energiemarkt effectief te regelen met elkaar.

De heer Erkens (VVD):

Mevrouw Bikker heeft hier goede punten. Ten eerste gooide ik een steen in de vijver om er toch even wat tegenover te zetten. De vrije markt heeft ook voordelen. Volgens mij moeten we het kind niet met het badwater weggooien. Daar ging het mij met name om. Inderdaad moeten wij hier met elkaar de discussie hebben over welke publieke belangen wij van belang vinden en hoe we die borgen in verschillende sectoren. In sommige sectoren zal de vrije markt een grotere rol spelen dan in andere. In sommige sectoren vinden we het misschien wel heel onwenselijk met elkaar.

Uw tweede punt, over een sterke overheid, vind ik ook goed. Ik las een tijd terug een stuk daarover in De Groene Amsterdammer. Dat ging erover dat er op sommige departementen bijna meer mensen dan ooit werken, maar dat tegelijkertijd de kennis op een aantal vlakken … LNV was volgens mij het voorbeeld dat werd genoemd. Daar waren weinig ambtenaren met kennis van zaken over stikstof. Die werden pas aangenomen toen de problemen groot werden. Dat is dan één voorbeeld. Ik denk dat het veel beter is om op een departement de juiste expertise in huis te hebben om bijvoorbeeld te zorgen dat de wet- en regelgeving aan de voorkant meteen goed klopt en beter aansluit bij de praktijk en de uitvoering. Ja, dat betekent dus dat je die mensen nodig hebt op de departementen. Ik denk wel dat het niet altijd alleen een kwestie is van kwantiteit. Volgens mij is er ook een bredere vraag, die we vast en zeker een keer bij een Binnenlandse Zakendebat kunnen betrekken: hoe trek je dan mensen aan die die kennis hebben en hoe zorg je ervoor dat ze voor de overheid behouden worden? Een deel van die mensen werkt nu niet bij de overheid. Je wilt een aantal van die mensen eigenlijk ook weer terugkrijgen.

De heer Erkens (VVD):

Misschien even twee antwoorden. De eerste reflectie van mevrouw Bikker vond ik interessant. Volgens mij is het goed om met elkaar de discussie te hebben over hoe we de overheid de komende jaren hervormen en moderniseren. Je ziet dat de wereld, de uitdagingen waar we voor staan en de problemen veel complexer zijn geworden en dat de overheid vaak niet snel genoeg kan schakelen en ook niet de kennis heeft om daarop in te spelen. Dat betekent niet dat je alles naar de overheid toe moet halen, want meer complexiteit, meer bureaucratie gaat ervoor zorgen dat je nog trager en logger bent. Maar dit is volgens mij wel een mooi handvat om het debat verder met elkaar te gaan voeren.

Het tweede punt: private equity. Volgens mij moet je dan wel de knip met elkaar maken wat private equity is. Ik denk dat u inderdaad praat over de flitskapitalisten die heel snel winst willen maken, het geld er daarna uittrekken en misschien soms een uitgeholde voorziening achterlaten. Ik denk dat dat precies is waar de overheid een rol heeft in het stellen van kaders, toezicht en het voorkomen van overwinst. Stel dat de Staat investeert in meer kinderopvang en die bijna gratis maakt in de toekomst. Dan is het volgens mij ontzettend onwenselijk dat de prijzen dan continu omhooggaan. Dat is eigenlijk niet per se nodig om de voorziening in stand te houden. Ik denk wel dat je ook moet voorkomen dat je doorslaat in het beleid. Je moet dus voorkomen dat er overwinsten zijn en er moet een sterke toezichthouder zijn. Maar als private partijen ervoor kunnen zorgen dat we de kinderopvang juist snel kunnen opschalen en dat we hele mooie faciliteiten kunnen realiseren met elkaar, dan moet dat ook mogelijk zijn. Maar wel met die sterke toezichthouder en het voorkomen van die overwinsten.

De heer Erkens (VVD):

Ik zal er zeker op gaan reflecteren, ook met mijn collega's die hier nog meer verstand van hebben dan ik. Ik denk wel dat de discussie over maakbaarheid gaat over de vraag in hoeverre je gelooft dat het toezicht sterk genoeg kan zijn om dit soort misstanden te voorkomen. Aan de andere kant is de vraag — daar zijn wij misschien wel sceptisch over — in hoeverre je gelooft dat de overheid en de corporaties in staat zullen zijn om voldoende plekken te realiseren de komende jaren, zodat iedereen toegang heeft. Volgens mij is dat de discussie die we met elkaar moeten hebben hierover.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter. Het onderwerp van dit debat is nogal veelomvattend. In de beperkte tijd die we vandaag hebben, gaan we dit debat ook niet definitief beslechten, denk ik. Dat kan ook niet, want er doemen elke keer weer nieuwe vragen op.

Tegelijkertijd is het ook een heel fundamenteel debat. De kernvraag is: hebben we als samenleving voldoende zeggenschap over voorzieningen die essentieel zijn voor de samenleving? Deze vraag komt voort uit de ervaring die we de afgelopen jaren hebben opgedaan met de energiemarkt tijdens de energiecrisis, in de zorg tijdens de covidpandemie en in de volkshuisvesting, waar er te weinig gebouwd is.

Steeds was de vraag: hebben we niet te veel ruimte gelaten aan de markt? Als we deze vraag goed willen beantwoorden, moeten we ook heel precies zijn. In het algemeen is mijn fractie van mening dat de afgelopen decennia het marktdenken te dominant is geworden. "Niet alles is te koop", zou de filosoof Michael Sandel zeggen. "Markets crowd out morals", zegt hij ook heel mooi. Maar ook het omgekeerde is waar. Markten kunnen ook goed gedrag stimuleren, zoals bijvoorbeeld innovatie en efficiëntie. Tegelijkertijd moeten we heel precies zijn.

Laat ik drie voorbeelden geven. Het eerste is natuurlijk de productie van medicijnen. Het covidvaccin is razendsnel ontwikkeld. Dat had, denk ik, een overheidsbedrijf nooit kunnen doen. Tegelijkertijd zien we ook tekorten aan medicijnen, dus de leveringszekerheid is niet op orde. Is het in de wijkverpleging nu echt zo efficiënt om vijf aanbieders naar dezelfde straat te laten rijden? Marktwerking op het spoor is ook zo'n mooi onderwerp. Was het nou zo verstandig om NS en ProRail uit elkaar te trekken?

We moeten uitkijken de markt overal de schuld van te geven. Want wat is de markt eigenlijk? Marktwerking kan ons veel maatschappelijke voordelen opleveren, mits we haar goed inkaderen en richting geven. De vraag is dus ook of we bij de inrichting van de verschillende markten niet te veel gericht waren op efficiency en bijvoorbeeld te weinig op leveringszekerheid. Ik denk dat het laatste het geval is. Te vaak hebben we op de korte termijn gedacht. Maar is dat de schuld van de markt an sich? Of is dat een verkeerde inrichting van de markt door de overheid? Het is een misvatting om te denken dat een sterke markt een kleine overheid betekent. Een sterke markt gaat samen met een sterke marktmeester, die ervoor zorgt dat de economie in dienst staat van het goede leven voor mensen.

We moeten steeds heel precies kijken naar nut en noodzaak van marktwerking, en deze precies vormgeven, met de juiste regelgeving en regulering. Democratische zeggenschap over essentiële voorzieningen kun je op verschillende manieren vormgeven. Verschillende vormen van overheidsingrijpen zijn mogelijk, zoals publiek eigendom, regulering van tarieven en voorwaarden, en nog heel veel andere vormen van ingrijpen. Welke vorm het beste is, is niet zomaar op voorhand te zeggen. De kernvraag is steeds: hoe worden de publieke belangen zo goed mogelijk gewaarborgd door de overheid? Een overheid dient marktfalen te corrigeren, maar daarbij moet het overheidsingrijpen steeds worden afgewogen tegen het overheidsfalen. Het idee dat de overheid alles beter doet dan de markt is net zo ongenuanceerd als het omgekeerde. Ik zal dit illustreren aan de hand van een aantal punten uit de energiesector, omdat mij die het meest vertrouwd is. Ik wil de andere ministers niet beledigen. Ik weet dat u het jammer vindt, maar u mag vast ook meepraten over de energiesector.

Ik begin met de discussie over of iets publiek of privaat moet zijn. We zien de netcongestieproblematiek. De netbeheerders zijn publieke bedrijven. Ze hebben, zoals ik net zei in een interruptie, investeringen gedaan in het verleden die niet altijd in het maatschappelijk belang waren. De gemeentes hebben jarenlang te veel dividend uit deze bedrijven getrokken. Publiek is niet altijd beter dan privaat. Sommige partijen lijken te denken dat de prijspieken tijdens de energiecrisis niet waren voorgekomen als de energieleveranciers in publieke handen waren geweest. Ook dat is niet waar. Ook deze energieleveranciers hadden, als ze publiek waren geweest, hun gas gewoon op de groothandelsmarkt moeten inkopen en hadden dezelfde kosten moeten maken of doorberekenen, linksom of rechtsom.

We zien ook de positieve dingen. Denk aan de combinatie van heldere kaders door de overheid en marktwerking, innovatie en betaalbaarheid. Kijk maar naar wind op zee. Daarbij is sprake van forse kostenreducties, gerealiseerd dankzij deze gouden combinatie. Nederland is koploper op het gebied van windenergie op zee, dankzij die combinatie. Het goed borgen van de publieke belangen blijft een steeds terugkerende discussie.

Ik heb nog een paar vragen en ik zie dat ik nog 36 seconden heb, dus ik ga ze niet allemaal stellen. Een vraag die nog openligt, gaat over de betrouwbaarheid van het energiesysteem. Leveringszekerheid is eigenlijk nog niet goed geborgd in de markt. Betaalbaarheid is wel goed geborgd. We zetten sterk in op verduurzaming. Maar leveringszekerheid hebben we in mijn optiek niet goed geborgd. We hebben veel meer aandacht voor betaalbaarheid, maar hoe zit het met de kosten die de publieke bedrijven doorrekenen in de tarieven? Hebben we daar dan wel voldoende grip op? Dat is mijn tweede vraag. Tot slot mijn derde vraag: moet de overheid meer sturen op het voorkomen van plotselinge grote prijsfluctuaties? Is voorspelbaarheid van kosten bij huishoudens ook een publiek belang? Zo ja, hoe kan de overheid dit regelen?

Dank u wel, voorzitter.

De heer Bontenbal (CDA):

Ik wel. U krijgt straks een gratis cappuccino van mij, meneer Vermeer. Ik had nog een paar vragen. Ik vond de vraag over kernenergie een hele leuke. Collega Erkens en ik hebben gepleit voor een publiek bedrijf dat in kernenergie stapt. Ik vind zelf dat we ook nog verder moeten gaan met de bescherming van consumenten. Ik pak even één concreet punt. Hoe wij met faillissementen omgaan en hoe consumenten dan beschermd zijn, vind ik nog niet voldoende. Denk aan de energieleverancier die het klantenbestand van een andere leverancier mag overnemen. Ik zou zeggen: neem, zoals in Engeland, het hele klantenbestand over, inclusief de contractvoorwaarden die klanten op dat moment hebben, en zorg ervoor dat je dat via een soort van tender bij energieleveranciers doet. Maar zorg ervoor dat die klant niet al zijn geld kwijtraakt. Dat was ook onderdeel van het plannetje dat nota bene de VVD en het CDA samen hebben ingediend.

De heer Bontenbal (CDA):

Het lastige is dat mensen dan altijd nog naar een andere energieleverancier kunnen die wel dat vaste contract aanbiedt. Je zou als overheid kunnen zeggen dat elke energieleverancier bepaalde typen contracten moet aanbieden. Maar dan moet je ze, denk ik, wel dusdanig vrijlaten dat ze de tarieven kunnen vaststellen zoals zij denken dat dat eerlijk is. Ik zou dus de neiging hebben om te zeggen dat energieleveranciers die verschillende contracten wel zouden moeten aanbieden. Het is dan aan de consument om te kiezen. Maar ik vind ook dat de informatievoorziening veel beter moet. Hoeveel euro betalen we aan energie met elkaar in een jaar? Misschien wel €3.000. Dat is een heel fors product. Eigenlijk koop je per jaar een heel fors product van €3.000, terwijl er relatief heel weinig informatie is over welke risico's jij loopt. Ik vind dus ook dat er veel meer informatie moet zijn, met name als het gaat om contracten met meer risico's. Dat gaat dus om de dynamische tarieven. Ik wil ze niet verbieden, maar sommige partijen wel. Ik zou zeggen: doe het niet, maar zorg wel dat consumenten weten waarvoor ze tekenen. €3.000 is een fors bedrag en je loopt ook flinke risico's.

Mevrouw Postma (NSC):

Dank, voorzitter. We hebben al vele sprekers gehoord over het onderwerp markt versus overheid, over wanneer de markt zijn gang gaat en de overheid eigenlijk moet ingrijpen. Voor ons is het heel erg belangrijk dat de markt in zekere zin zijn gang kan gaan, totdat je merkt dat het niet handig is, bijvoorbeeld als er schaarste is van goederen, dus als prijzen ineens heel erg hoog worden, of als er sprake is van een monopoliepositie, zoals bij de warmtenetten, of als er sprake is van een overheid die een onbegrensde pot geld en zo veel regels heeft dat eigenlijk alleen bedrijven die veel in de private equity zitten daarin kunnen stappen.

Ik pak het in dit debat iets anders aan. Ik heb eigenlijk gewoon vragen voor de drie ministers die hier zitten en wat vragen over het rapport dat dankzij de motie hieraan ten grondslag lag. De eerste vraag is de volgende. Dat rapport gaat over wat er gebeurde met de snelle prijsstijging van energie. Daarin zitten wat oplossingen voor als dit nog een keer gebeurt. Mijn vraag aan de minister voor Klimaat en Energie is vrij concreet. Er zijn een aantal aanbevelingen. Een ervan gaat over welke specifieke maatregelen wij kunnen nemen gericht op kwetsbare groepen in plaats van generieke maatregelen, mocht zo'n situatie zich ooit nog eens voordoen. Is de minister bereid daar nu al over na te denken en het plan naar boven te halen mocht een situatie zoals deze nog een keer voorkomen?

Er is ook een hele mooie verhandeling over het gebrek aan langetermijncontracten, die onze energieleveranciers hadden. Wij waren gewend in weelde te leven met het gas dat we hadden uit Groningen. Onze energiebedrijven hadden maar 0,4% langetermijncontracten. Vergelijk dat met Spanje — ik geloof ook dat Frankrijk genoemd werd — en het Verenigd Koninkrijk. Daar is het 60%. Dat is een groot verschil. We hebben het vaker gehad over langetermijncontracten, maar dit zijn langetermijncontracten die door de bedrijven zelf worden gekocht, niet door de overheid gestimuleerd. Mijn vraag aan de minister is: welk percentage aan langetermijncontracten zouden wij als overheid verplicht kunnen opleggen aan dit soort bedrijven om toch een soort garantie te geven van een stabiele prijs, waar de heer Bontenbal eigenlijk al een beetje op doelde?

Het andere punt betreft de strategische reserves, die bijvoorbeeld Italië wel had. Dat zijn gasreserves die buiten de markt gehouden worden, die dus nog niet verkocht zijn. Wij hadden wel gas, maar dat hadden wij verkocht aan anderen via langetermijncontracten. Daar hadden we dus geen toegang toe. Mijn vraag aan de minister is: wat zou een handige hoeveelheid aan strategische reserves zijn die bedrijven verplicht zouden moeten aanhouden?

Dan ga ik over naar de warmtenetten. Ik zie de twee ministers gebroederlijk naast elkaar zitten; de ene gaat over woningbouw en de andere over warmtenetten. Binnenkort komt de Warmtewet naar de Tweede Kamer toe. Die warmtenetten baren onze fractie toch echt wel zorgen. We weten dat de ACM bezig is met een voorstel om de gasprijs als richtlijn los te laten en verder te gaan met de kostprijsberekening, maar als je ook nog eens de kavelgrootte mee wil nemen — die is vaak vrij klein — kan je eigenlijk wel voorspellen dat de prijzen omhoog zullen gaan in plaats van omlaag. Dat wordt ook bevestigd door het rapport dat bijvoorbeeld Essent heeft gemaakt. Dat geeft aan dat de kosten van warmtenetten in het meest gunstige geval zo'n €900 per jaar kunnen worden. Dan heb je nog geen enkele warmte je huis in; dat zijn puur je vaste kosten. Graag een reactie van beide ministers op de vraag hoe je dit kunt beteugelen, ook in relatie tot de woningbouw, die al actief bezig is om dat om te zetten.

Vervolgens wil ik even kijken naar wind op zee. We hebben TenneT gevraagd om de aanlanding te doen en de elektriciteitskabels van de windparken aan te leggen. Dat gaat dus om overheidsgeld. Het VK gebruikt daar andere maatregelen voor. Die laat dat meegaan in de tenders die ze hebben. Mijn vraag aan de minister is: is dit handig voor de burger? Want de kosten die TenneT maakt, zullen moeten worden overgeslagen naar de rest en naar de belastingbetaler. Ik zou graag wat meer inzicht willen hebben in hoe deze stromen gaan en wat wij daadwerkelijk betalen aan de investering in wind op zee in onze netkosten.

Ik heb nog twintig seconden. Mijn laatste vraag gaat over private equity. We zien private equity al komen in de kinderopvang, bij de huisartsen en bij de dierenartsen. Eigenlijk zit private equity overal waar ontzettend veel regels zijn vanuit de overheid en waar stabiele geldstromen blijven komen vanuit de overheid. Er werd al eerder verwezen naar de motie-Omtzigt waarin we naar een commissie hadden gevraagd. Wij zouden die nogmaals onder de aandacht willen brengen. Ik zou van de minister ook graag een plan van aanpak willen over wat zij in de komende twee maanden wil gaan doen om deze vorm aan te pakken.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Dank u, voorzitter. Onderwijs, huisvesting, armenzorg, gezondheidszorg: zo goed als al onze publieke voorzieningen waren tot de komst van de moderne Staat in handen van het maatschappelijk middenveld. Burgers droegen voor een groot deel zelfs zorg voor hun eigen veiligheid in schutterijen, waarvan de leden zich vaak trots op schilderijen zoals de Nachtwacht lieten portretteren. De middeleeuwse hofjes gesticht door kerken, gilden of regenten zijn de voorlopers van hedendaagse woningcorporaties, zoals de vroegmoderne gasthuizen voorlopers van de moderne ziekenhuizen zijn.

Al deze instellingen, al deze publieke voorzieningen, waren vanzelfsprekend diep verankerd in de lokale, vaak stedelijke gemeenschap. Zo regelden de gilden — tegenwoordig zouden we "beroepsverenigingen" zeggen — voorzieningen voor hun leden, de kerken voor hun gelovigen en rijke regenten voor de inwoners van de stad. De maatschappelijke betrokkenheid bij deze publieke voorzieningen was bijzonder groot. In ieder geval vanaf het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn onze publieke voorzieningen echter in een snel tempo verstatelijkt, en is de invloed en dus ook de maatschappelijke en democratische betrokkenheid van burgers bij organisaties zoals scholen, woningbouwcorporaties en ziekenhuizen enorm afgenomen.

Ook de Raad voor het Openbaar Bestuur komt tot deze slotsom. In een rapport getiteld Democratie is méér dan politiek alleen komt de raad tot de volgende conclusie: "Mensen hebben te weinig invloed op het reilen en zeilen van hun woningcorporaties, zorginstellingen en onderwijsorganisaties. Huurders, patiënten, leerlingen en hun ouders zijn dan wel niet de formele maar wel de morele eigenaar van deze organisaties. Dat moet zichtbaar worden gemaakt door mensen meer zeggenschap te geven over de instellingen die hun leven op de belangrijke gebieden van woning, zorg en scholing bepalen." Nederlanders zouden inderdaad niet alleen als burger, maar ook als huurder, patiënt of docent een grote mate van invloed moeten kunnen uitoefenen op het bestuur van woningcorporaties, ziekenhuizen en scholen. Dat was vroeger zo, maar daar is helaas zo goed als niets meer van over. Waarom? Enerzijds omdat de Staat steeds meer is gaan eisen, waardoor deze instellingen zelf niet of nauwelijks meer de vrijheid hebben om zelfstandig te opereren. Zo dreigt de Isaac Beeckman Academie in Kapelle gesloten te worden, niet omdat ouders en leerlingen ontevreden zijn, integendeel, maar omdat deze relatief kleine school niet aan alle absurde rapportage-eisen en bureaucratische voorschriften van de onderwijsinspectie kan voldoen. Anderzijds omdat scholen, ziekenhuizen en woningcorporaties de afgelopen decennia een duizelingwekkend, en voor een groot deel door de Staat afgedwongen, proces van schaalvergroting hebben ondergaan. Daardoor is een gemiddelde middelbare school of ziekenhuis in vergelijking met drie decennia terug ongeveer vijf keer zo groot. Het aantal woningcorporaties is gedaald van ongeveer 900 in 1980 naar 279 nu. Hoe groter een publieke instelling, hoe minder invloed individuele huurders, leraren of patiënten erop kunnen uitoefenen en hoe kleiner de democratische betrokkenheid dus is. Dat is onvermijdelijk en volstrekt logisch. Daarom is de opkomst bij verkiezingen in alle landen lager naarmate de gemeente meer inwoners heeft.

Voorzitter. Concluderend: het is helaas bijzonder slecht gesteld met de democratische betrokkenheid bij de publieke voorzieningen in ons land. Wij denken dus dat dit vooral veroorzaakt is door een combinatie van verstatelijking en schaalvergroting gedurende de afgelopen decennia. Het kan dus uitsluitend en alleen hersteld worden door de schaal van publieke instellingen weer te verkleinen en deze instellingen daarnaast meer vrijheid te geven. We zullen zien dat naarmate de tegenwoordig alom aanwezige en bemoeizuchtige Staat zich verder terugtrekt en het maatschappelijk middenveld, dus de scholen, ziekenhuizen en woningcorporaties, zo veel mogelijk met rust wordt gelaten, onze publieke voorzieningen weer opbloeien.

Dank u, voorzitter.

De heer Kops (PVV):

Voorzitter, dank u wel. Eerst viel Essent in buitenlandse handen. Daarna werd Nuon aan het buitenland verkocht. Vervolgens werd Eneco aan het buitenland verkwanseld. De reden van de verkoop van deze energiebedrijven was pure geldzucht, geldzucht van de overheden die de aandelen toen bezaten. Het is alweer zes jaar geleden dat we in dit huis de verkoop van Eneco hebben besproken. Ik heb het nog even opgezocht: 53 gemeenten bezaten toen de aandelen. Zij zagen er geen publiekelijk belang meer in, maar voornamelijk een commercieel belang. Zoals hoogleraar Rotmans het toen verwoordde: de gemeenten wilden gewoon cashen. Het ging om vele miljarden. Door de jaren heen is dat geld verschillend uitgegeven. Volgens een oud bericht van het CBS zijn er bij de verkoop van Nuon en Essent miljarden geïnvesteerd in een schoolgebouw, een gemeentehuis en een sporthal, om maar eens wat te noemen. Ook werd er geld ingezet voor de Noord/Zuidlijn in Amsterdam.

Voorzitter. De vraag is vooral: wat heeft de verkoop van die energiebedrijven aan het buitenland behalve een grote zak met geld eigenlijk concreet opgeleverd? Zijn we er beter van geworden? Wat hebben de huishoudens ervan gemerkt? De minister heeft onderzoek laten doen. Daaruit blijkt dat "de liberalisering van onderdelen van de energiemarkt, met name als gevolg van concurrentie en marktintegratie, positieve effecten heeft gehad op de betaalbaarheid en de betrouwbaarheid van de energievoorziening". Dat is wel makkelijk gezegd, want betaalbaar is energie zeker niet. De beschikbaarheid, de betrouwbaarheid, van energie is ook niet gegarandeerd. Zie de problemen rondom netcongestie.

Verder schrijft de minister: "In de praktijk is er in Nederland en ook in andere EU-landen ook nu al sprake van een stevige inmenging van de overheid via verschillende instrumenten om de publieke belangen zo goed mogelijk te dienen." Wat bedoelt de minister hier precies mee? "Stevige inmenging"? Wat dan zoal? Gaat het dan bijvoorbeeld om torenhoge belastingen op energie? Ja, dat klopt. Bij inmenging van de overheid zien we voor huishoudens toch vooral verboden en verplichtingen. Zie de verplichte warmtepomp per 2026. Uiteindelijk moeten alle huishoudens van het gas af in 2050. Aangezien het allemaal geen succes gaat worden — zie de problemen rondom netcongestie — heeft de minister een actieagenda gepresenteerd waarin gewoon een noodmaatregel staat die opnieuw in de praktijk een verplichting is. De maatregel verplicht kleinverbruikers namelijk om hun productie of verbruik in geval van nood aan te passen.

Voorzitter. Ik stel nogmaals de vraag hoe die publieke belangen nu precies zo goed mogelijk worden gediend. Neem bijvoorbeeld warmtenetten, stadsverwarming, waarop huishoudens worden aangesloten. Met één warmteaanbieder als monopolist hebben de huishoudens gewoon geen keus. Ik geef een voorbeeld. Twee jaar geleden werd er in Nijmegen al geklaagd over de monopoliepositie van Vattenfall. Het is een soort wurgcontract waar bewoners niet onderuit kunnen. Ik citeer uit het onderzoek dat de minister heeft laten uitvoeren: "De gedachte achter de liberalisering van de energiesector was dat de introductie van concurrentie en keuzevrijheid bijdraagt aan betaalbaarheid." In het geval van Nijmegen is met zo'n warmtenet dus het tegendeel het geval. Waar dat toe kan leiden, zagen we nog geen jaar geleden. Vattenfall vroeg toen namelijk €76 per gigajoule, terwijl de inkoopprijs rond een tientje lag. Het deed dat omdat het kon. Vattenfall kon dat gewoon maken. Er werd, of wordt, misbruik gemaakt van de bewoners en dat ten gunste van een Zweeds energiebedrijf.

Voorzitter. Megawinsten die hier over de rug van ook zeker energiearme huishoudens worden geboekt, verdwijnen in de zakken van buitenlandse aandeelhouders. Weg is weg. De minister schrijft over dat onderzoek dat ik twee keer heb aangehaald dat "hij het niet passend vindt om uitspraken te doen over nieuw beleid en/of concrete standpunten." Touché. Maar een complete actieagenda tegen netcongestie presenteren, dat kan blijkbaar wel. Ik vind dat dus toch iets te makkelijk van de minister. Daarom stel ik in de laatste seconde de vraag: hoe vindt de minister zelf eigenlijk dat het gaat?

Dank u wel.

De heer Kops (PVV):

Ik snap dat de heer Dijk dat breder wil trekken. Ik heb een hoop voorbereid op het gebied van vervoer ten gunste van dit debat, maar ik moet eerlijk bekennen dat hij me nu overvraagt. Ik kan dat even voor hem gaan opzoeken. Ik wil hem in tweede termijn daarop antwoorden. Tot uw dienst, zou ik zeggen.

De heer Kops (PVV):

We zijn het uiteraard met de SP eens dat de marktwerking in de zorg niet op alle vlakken even goed werkt. Ik heb me daarover laten bijpraten, bijvoorbeeld als het gaat om tilliften. Iemand heeft bijvoorbeeld een plafondlift in huis nodig. Dan is het aan de gemeente om die te betalen. Maar de gemeente heeft daar allerlei criteria voor. De gemeente zegt: er wordt niet aan alle criteria voldaan, dus nee, die lift kan er niet komen. De gemeente kan zelfs tegen de patiënt in kwestie zeggen: ga maar naar het verpleeghuis. Maar die patiënt is daar helemaal nog niet aan toe; die wil gewoon thuis blijven wonen. Onderaan de streep komt die lift er dan niet. Gevolg daarvan is dan wel dat er dagelijks iemand bij die persoon langs moet komen om diegene in en uit bed te tillen. Dat zal uiteindelijk veel duurder zijn, want dat moet allemaal betaald worden uit de Zorgverzekeringswet. Dat is een stukje — en dat gaat zeker ook over die marktwerking — dat absoluut beter kan. Mee eens.

De voorzitter:

Ik hoop dat we er snel doorheen kunnen. De ministers gaan mij helpen. Het woord is aan minister Jetten.

Minister Jetten:

Voorzitter, dank u wel. Dank aan de Kamer voor een interessant hoofdlijnendebat in eerste termijn, waar verschillende ideologieën duidelijk te zien waren. Hier en daar is ook een vraag aan het kabinet gesteld. Wij zullen op die concrete vragen antwoord geven en een korte reflectie met u delen. Laat ik beginnen met een korte inleiding en daarna ga ik in op de specifieke vragen die ten aanzien van energie zijn gesteld op consumentenbescherming, op marktordening en op leveringszekerheid.

Voorzitter. Voor een vrije en welvarende samenleving is het essentieel om een passende balans te hebben tussen de markt, de overheid en de samenleving of mensen onderling. Markt, overheid en samenleving dragen alle op hun eigen wijze bij aan onze welvaart. Marktpartijen bieden mogelijkheden voor productie en consumptie. De overheid bepaalt de spelregels waarmee wij met z'n allen de vruchten van deze mogelijkheden kunnen plukken. Door bijvoorbeeld ook af en toe in te grijpen in die markt zorgen we ervoor dat de juiste dingen worden beloond en ongewenste effecten worden tegengegaan. Mensen onderling kunnen ook ontzettend veel met elkaar organiseren. Denk bijvoorbeeld aan mantelzorg, aan gastouders, aan energiecorporaties of aan de enorme hoeveelheid verenigingen en stichtingen die we in ons land kennen, waar veel Nederlanders via waardevol vrijwilligerswerk aan bijdragen. De te beantwoorden vraag is vooral welke rolverdeling de samenleving het beste dient. Dit optimum wisselt van geval tot geval. De meest effectieve rolverdeling is in de energiemarkt bijvoorbeeld echt anders dan in de zorg of in de woningmarkt, bij volkshuisvesting. Vandaag zullen we dan ook alle drie ingaan op de verschillen tussen die domeinen. Elke maatschappelijke uitkomst volgt uiteindelijk uit dat samenspel van markt, overheid en samenleving. Geen markt kan goed werken zonder marktmeester en geen overheid kan goed werken zonder ondernemerschap en keuzevrijheid.

Tegelijkertijd verandert die passende balans ook door de tijd. Dat vraagt om continue bijsturing door regering en parlement. Het vraagt om de balans aan te passen aan wat de samenleving op dat moment van ons wenst en vraagt. Structurele veranderingen zoals digitalisering, tijdelijke transities zoals de klimaattransitie of incidentele schokken zoals de coronapandemie hebben de afgelopen jaren elke keer om een andere en vaak ook grotere rol van de overheid gevraagd. Het kabinet blijft graag ruimte laten aan mensen en ondernemers voor hun eigen keuzes en initiatieven. Ondernemerschap en keuzevrijheid zijn en blijven ook pijlers waar onze welvaart op drijft. Tegelijkertijd is er soms ook meer regie nodig, bijvoorbeeld in zo'n klimaattransitie, zoals ik zonet al zei.

Dit kabinet heeft de afgelopen tijd dan ook op een aantal van die thema's die regie gepakt, met een duidelijke stip op de horizon, bijvoorbeeld ten aanzien van onze klimaatdoelen of een Nationaal Plan Energiesysteem, met een bijbehorende mix van normering, beprijzing en subsidies waarin die rollen van overheid, markt en mensen onderling zo goed mogelijk worden gefaciliteerd. Dat brengt me bij een aantal concrete vragen die zijn gesteld over de energiemarkt.

Mevrouw Postma en anderen vroegen hoe we ook de bestaanszekerheid garanderen, die hierbij van belang is. We hebben tijdens de energiecrisis natuurlijk echt hele forse maatregelen moeten nemen om die bestaanszekerheid op korte termijn voor alle Nederlanders te kunnen garanderen. Daarbij moet ik eerlijk zeggen dat we vooral de enorme schokken konden opvangen, maar dat we niet terug konden naar het niveau van de energieprijzen van voor de crisis. Daar hebben we van geleerd dat we geen maatregelen moeten nemen die ten dienste komen van alle Nederlanders als niet alle Nederlanders evenveel ondersteuning van de overheid nodig hebben. Dit jaar is er dus gekozen voor een meer gerichte set aan maatregelen, naar aanleiding van de motie-Klaver/Piri, zo zeg ik uit mijn hoofd. We hebben echt onderzocht hoe we met het Warmtefonds, met koopkrachtbeleid en met het Tijdelijk Noodfonds Energie het overheidsgeld vooral terecht kunnen laten komen bij de mensen die het het hardste nodig hebben. Eerder hebben we in debatten ook met elkaar gewisseld dat dit nu vooral gebeurt om prijsstijgingen te dempen. Tegelijkertijd werken we dus vooral met het Nationaal Isolatieprogramma en het ondersteunen van de energietransitie aan het voorkomen van die enorme prijsschokken en de energiearmoede die daardoor optrad. In Q1 krijgt u de nieuwe energiearmoederapportage van TNO. We kunnen dan kijken of we ons beleid nog verder moeten bijsturen. Een deel van die kostenstijging — de heer Bontenbal verwees daarnaar — wordt veroorzaakt door grote investeringen in onze energie-infrastructuur en het doorberekenen van die investeringen in onze tarieven. De tarieven worden jaarlijks door de ACM vastgesteld, waarbij de ACM de netbeheerders stimuleert om efficiënt te werken en om tegelijkertijd voldoende te investeren en ook meer vooruit te investeren. Maar ik ben zeer bereid om met de ACM en de netbeheerders te kijken hoe we dat nog transparanter kunnen maken, vooral ook gekoppeld aan het reeds toegezegde, lopende onderzoek naar de toekomstige opbouw van onze nettarievenstructuur. Dit soort transparantie en extra inzicht kunnen erbij helpen om in een volgend kabinet keuzes te maken over hoe die tarievenstructuuropbouw eruit moet zien.

Het is überhaupt belangrijk dat we betaalbaarheid, naast duurzaamheid en leveringszekerheid, veel meer als publiek belang hebben gedefinieerd. We zijn in dat opzicht met de neus op de feiten gedrukt tijdens de energiecrisis. We hebben dat verwerkt in ons Nationaal Plan Energiesysteem, waarbij betaalbaarheid een van de pilaren is waarop we dat nationale energiesysteem de komende jaren bouwen. Dat kan onder andere worden versterkt met meer duurzame opwek op Nederlandse bodem, meer flexibele opwek, CO₂-vrije opwek op Nederlandse bodem, verminderde afhankelijkheid van buitenlandse import en vooral ook die verduurzaming. En "besparing, besparing, besparing" zorgt ervoor dat we in ons bedrijfsleven en de gebouwde omgeving überhaupt minder energie nodig hebben.

Mevrouw Postma heeft in het verlengde van een paar eerdere inbrengen van de heer Erkens gevraagd: hoe kunnen ook langetermijncontracten helpen om meer stabiliteit in die prijsvorming te krijgen? Ik denk dat het belangrijk is dat we ons realiseren dat langetermijncontracten niet per definitie tot een lagere of stabielere prijs leiden. We zien namelijk in het buitenland dat langetermijncontracten vaak worden afgesloten met prijsformules die alsnog meebewegen met de markt. Tegelijkertijd hebben we ook gezien dat overafhankelijkheid van import uit een of enkele landen niet helpt als er in de internationale markt grote schokken optreden. Daarom wil je naar een goede mix van je inkoopportfolio. Naar aanleiding van onder andere de motie-Erkens laat ik Strategy& onderzoek doen naar hoe die langetermijncontracten in Nederland eruitzien. Daaruit komen op korte termijn aanbevelingen over wat we in Nederland nog verder kunnen verbeteren. Ik verwacht u daar dit voorjaar over te kunnen informeren, inclusief mijn appreciatie.

We hebben naar aanleiding van de lessen van het afgelopen jaar tegelijkertijd meteen de bescherming van de consument beetgepakt om het wetsvoorstel voor de Energiewet op een aantal punten aan te scherpen. Denk aan bescherming van de consument door te garanderen dat er voldoende aanbod is, intensiever toezicht op de concurrentie in de markt en stevigere bescherming bij faillissementen om daarmee de nadelige gevolgen voor consumenten zo veel mogelijk te minimaliseren. Ik ben erg blij dat de Kamer in april de Energiewet wil gaan behandelen. Ik zie uit naar dat debat. Wellicht dat u als Kamer nog ideeën heeft voor hoe dat verder kan worden aangescherpt.

Een heel actueel punt ten aanzien van consumentenbescherming gaat over mensen met zonnepanelen die te maken krijgen met nieuwe kosten of die geen vaste contracten krijgen aangeboden. Het staat leveranciers vrij om bepaalde contracten niet aan te bieden aan mensen met zonnepanelen. Zij hebben daarin namelijk contractvrijheid. Wel zijn leveranciers verplicht om aan iedereen een modelcontract met variabele tarieven aan te bieden. De ACM houdt hier ook toezicht op. Maar ik ben ook van plan om via de Energiewet te borgen dat naast modelcontracten met variabele tarieven ook modelcontracten met vaste tarieven moeten worden aangeboden, ongeacht of de consument zonnepanelen heeft of niet. Op basis van eerdere debatten die we hierover hebben gehad, vermoed ik dat daar zeer brede steun voor is in deze Kamer.

Minister Jetten:

Zodra de Energiewet ook door de Eerste Kamer is aangenomen. Ik streef er zelf naar om de Energiewet in 2025 in werking te laten treden. Deze handvatten zitten in de Energiewet zoals die aanhangig is, maar het lijkt me niet onverstandig om met elkaar te kijken of we dat verder willen verstevigen.

Minister Jetten:

Ik ben het eens met de heer Erkens dat de wildgroei aan verschillende regelingen die we nu zien heel onwenselijk is. Dat is niet alleen omdat consumenten zich overvallen voelen, maar ook omdat het steeds moeilijker wordt om te vergelijken tussen de verschillende aanbieders. Dat komt de marktwerking en de consumentenbescherming uiteindelijk niet ten goede. De heer Vermeer sprak in zijn inbreng over straftarieven voor zonnepanelen. Aan de ene kant begrijp ik dat sentiment wel. Aan de andere kant was er een hele goede mogelijkheid om daarvanaf te komen, namelijk de salderingsregeling afbouwen en een minimumterugleververgoeding implementeren. Hiermee waren overigens heel veel consumenten al vanaf dag één erop vooruitgegaan. De Eerste Kamer heeft in haar wijsheid besloten om dat wetsvoorstel weg te stemmen. Bij die stemming heb ik de Eerste Kamer ook gewaarschuwd dat we de komende tijd waarschijnlijk een nog verdere wildgroei gaan zien van deze praktijken in de energiemarkt. Ik voel me hier als minister eerlijk gezegd dus ook een beetje in een beperkte positie staan, omdat de Eerste Kamer wat dat betreft nu gewoon een aantal hele goede manieren om van deze straftarieven af te komen heeft afgeschoten. Dat zou bij de wetsbehandeling over de Energiewet wellicht onderdeel van ons debat kunnen zijn. Als we dit toch echt een onwenselijke situatie vinden, hoe gaan we dat dan tackelen met elkaar?

Minister Jetten:

Nee, want je wil dat consumenten altijd een aanbod krijgen. We zagen in de energiecrisis natuurlijk dat er aanbiedingen werden gedaan die zo belachelijk waren dat consumenten er alsnog niet op wilden intekenen. Dat is ook waarom we met elkaar het toezicht op die contracten hebben versterkt, de ACM daar een grotere rol in speelt en we die modelcontracten, variabel en vast, ook afdwingen. Het is belangrijk dat consumenten aan de voorkant helder hebben op basis van welke spelregels zij een contract bij de energieleverancier kunnen afsluiten en hoe zij dat ook eenduidig kunnen vergelijken met andere potentiële aanbieders.

Minister Jetten:

Wij hebben sinds vorig jaar de ACM-monitor over het type contracten dat wordt aangeboden. Naar aanleiding van deze interruptie van de heer Bontenbal vind ik het wel interessant om even te gaan kijken of we de ontwikkeling van contracten voor consumenten met zonnepanelen ook in die monitor kunnen opnemen. Anders kunnen we die op een ander moment in reguliere brieven vanuit mijn ministerie met u delen. Op die manier houden we de vinger goed aan de pols en weten we ook waar we het beste kunnen ingrijpen om de consumentenbescherming verder te verstevigen.

Minister Jetten:

Nee, die praktijk was al wat langer gaande, maar dat kwam ook omdat de energieleveranciers gewoon zeiden: de Kamer en het kabinet doen nu al zeven jaar over de behandeling van het wetsvoorstel over het afbouwen van salderen. De onzekerheid die de energieleveranciers daardoor ervaren, de hoge kosten die zij daardoor zelf hebben en ook de hoge kosten die in rekening worden gebracht bij consumenten zonder zonnepanelen hebben een aantal energieleveranciers doen besluiten om deze "straftarieven" te introduceren. Niet voor niks is er regelmatig een klemmend beroep op ons gedaan om juist daarom helderheid te verschaffen over de vraag: willen we door met salderen of niet?

Minister Jetten:

De ACM moet sowieso toezicht houden op de vraag of de tarieven die in rekening worden gebracht redelijk zijn en ook in verhouding staan tot de daadwerkelijk gemaakte kosten. Ik denk dus dat het nuttiger is als de ACM daar gewoon strak op toeziet en waar nodig ook handhavend ingrijpt. Maar uw beide vragen gehoord hebbende, denk ik dat het goed is om te bekijken hoe we een paar keer per jaar zo overzichtelijk mogelijk de ontwikkeling van de contractvormen en de verschillen daarin kunnen laten zien.

Voorzitter. Ik zei net al dat er in de Energiewet extra waarborgen komen. De heer Erkens interrumpeerde mij daar ook nog op. Naast hetgeen ik net al noemde, zitten er nieuwe bevoegdheden voor de ACM in om bij de handhaving de vergunninghouder te toetsen op financiële, technische en organisatorische kwaliteit. Bij nieuwe toetreders komt er strenger toezicht op de integriteit van de aanvrager. Zo wordt de Wet Bibob straks bijvoorbeeld ook toegepast bij dit soort nieuwe aanvragen. Zo hebben we straks strenger toezicht op zowel de nieuwe toetreders als op partijen die al actief zijn op de energiemarkt. Ik denk dat dit voor beide zeer welkom is. De ACM krijgt dus inderdaad meer taken, en heeft de afgelopen tijd al laten zien dat ze met de extra inspanningen ook echt meer werk kan leveren en vaker haar tanden kan laten zien. De ACM heeft voor het versterkte toezicht op de energiemarkt vorig jaar ook om extra financiële ondersteuning gevraagd. Die claim is toegekend, zodat de ACM uitvoering kan geven aan de in 2022 aangescherpte Beleidsregel betrouwbare levering van elektriciteit of gas en continuïteit van energieleveranciers. Door de Energiewet en de Wet collectieve warmte komen er ook weer extra bevoegdheden voor de ACM bij. We gaan dan met de ACM bekijken wat er nog aan extra financiële ondersteuning nodig is, zodat ze haar taken goed kan uitvoeren.

Minister Jetten:

Ik heb hierbij op basis van de huidige wet- en regelgeving weinig bevoegdheden of mogelijkheden. Wel kan ik aan de brancheorganisatie vragen om de handschoen op te pakken en te bekijken of ze onderling met elkaar tot een werkwijze kunnen komen die in ieder geval de vergelijkbaarheid en transparantie voor de consument borgt. Dat is uiteindelijk ook in het belang van de energieleveranciers en een goed werkende consumentenmarkt. Ik wil het op die manier oppakken, als u dat goedvindt. Ik zal zorgen dat er op een later moment aan de Kamer wordt teruggekoppeld over die gesprekken.

Minister Jetten:

Voorzitter, dat vind ik prima. Er zijn alleen wel heel veel zeer concrete vragen aan mij gesteld.

Minister Jetten:

Oké. Dan ga ik wel vrij snel door het restant van mijn antwoordenset heen. Over de kosten van het net op zee krijgt u binnenkort sowieso al meer informatie van mij, evenals over de participatiemogelijkheden die we eventueel kunnen vergroten als het gaat om de uitrol van wind op zee.

Dat brengt me dan bij de marktordening voor waterstof. Ook daar is natuurlijk sprake van een markt die nog in ontwikkeling is. Op heel veel elementen daarvan kunnen we nog bepalen wat de markt gaat doen en wat de overheid gaat doen en wat we aan energiecoöperaties over kunnen laten. We zien in ieder geval een grote publieke rol bij transport en ten aanzien van productie en elektrolyse een rol voor de overheid om de komende jaren de markt te helpen om daarin volwassen te worden.

Verder is gevraagd wat op het decentrale, lokale niveau kan worden georganiseerd. De heer Dijk en mevrouw Kröger hebben daarbij stilgestaan. Ik zie een grote rol voor het decentrale systeem, met name als het gaat om lokale warmte en lokale energie. Daarin zullen met name energiecoöperaties een grote rol spelen. Ik zie dat inderdaad ook een aantal gemeentes en provincies daarmee aan de slag willen. Dat staat hun wat mij betreft ook helemaal vrij om te doen, maar de heer Bontenbal en mevrouw Postma hebben terecht aangegeven dat zo'n decentraal energiebedrijf ook wel een grote verantwoordelijkheid krijgt als het gaat om stabiele levering aan klanten. Dus je moet je altijd afvragen of je dat als overheid helemaal op je wil nemen of dat je het toch organiseert bij een energiecoöperatie of een bedrijf waar je in participeert.

Minister Jetten:

Ik kan mevrouw Postma geruststellen, want in het onderzoek dat we hebben laten uitvoeren, komt niet alleen helder naar voren de vraag hoe je die langetermijncontracten kunt faciliteren met bijvoorbeeld meer energiediplomatie, maar ook de vraag naar de toegevoegde waarde ervan. Er komt niet meteen een heel vast percentage uitrollen omdat het ook een politieke keuze is, maar wel komen daarin naar voren de verschillende dilemma's die je daarbij af te wegen hebt. Er zijn ook vragen gesteld over de gasreserves. Daarbij kiezen we er als overheid heel nadrukkelijk voor om als overheid actief te sturen op een bepaald percentage vulgraad of om een overheidsdeelneming opdracht te geven om dat vullen op zich te nemen, omdat we bang zijn dat anders de markt daarin faalt. Verder wijs ik erop dat op dit moment consumenten en mkb'ers weer in meerderheid een vast contract voor energielevering hebben. Dat is gewoon jarenlang compleet weggeweest en gelukkig zie je dat de markt daarin weer wat genormaliseerd is. Met de aangescherpte Energiewet kunnen we dit ook weer meer het nieuwe normaal maken.

Minister Jetten:

Ik stel voor dat ik daar dan in mijn appreciatie van dat onderzoek op zal ingaan. Dan doe ik dat op basis van de aanbevelingen die ik op dat moment heb gekregen.

Minister Jetten:

Nou, ik kwam net bij een aantal vragen over de warmtenetten, dus dit is perfect getimed van mevrouw Bikker. Maar hierin hebben we, ook de afgelopen jaren, echt een fundamentele keuze gemaakt. We verwachten dat uiteindelijk zo'n een derde van de Nederlandse huishoudens de overstap gaat maken van Gronings gas of aardgas naar publieke warmtenetten. En om ervoor te zorgen dat die warmtenetten sneller van de grond komen, duurzaam zijn en prijseerlijk zijn, is een andere rol van de overheid en een andere verhouding tussen markt en overheid nodig. Deze minister hier naast mij, minister De Jonge, zal binnenkort een wetsvoorstel met uw Kamer behandelen waarmee gemeentes veel beter in staat zullen zijn om per wijk te bepalen wat de beste warmtebron is en hoe inwoners daar op een goede manier bij betrokken kunnen worden.

Daarnaast krijgt u van mij het wetsvoorstel Collectieve warmte. Daarin maken we de fundamentele keuze om warmtenetten voor 50% plus 1 in eigendom van publieke handen te geven, omdat we de afgelopen jaren hebben geleerd dat inwoners denken: ik had m'n vertrouwde cv-ketel en straks krijg ik dat warmtenet, maar wie zit er eigenlijk achter dat warmtenet? En als dat in meerderheid een publieke partij is, dan weten we uit ervaring dat die burger dat dan gewoon meer vertrouwt, omdat hij daarbij meer inspraak heeft aan de voorkant, tijdens het proces en bij het toezicht daarop. Er kijken dan eigenlijk veel meer ogen mee of zo'n warmtenet ook goed functioneert.

Ik ben het ook met u eens dat we dat dan niet alleen voor toekomstige warmtenetten moeten doen, maar ook goed moeten regelen voor alle warmtenetten die we al hebben. Ik heb daarin gezocht naar een balans, waarbij ik ook respect moet hebben voor het eigendomsrecht van de energiebedrijven die de afgelopen jaren gewoon fors hebben geïnvesteerd in de warmtenetten die er nu al liggen of op dit moment fors aan het investeren zijn in de warmtenetten die nu worden gebouwd. Daarom komt er in de Wet collectieve warmte een overgangsperiode. Dat is een redelijke overgangsperiode waarin zo'n warmtenet dat al bestaat, gewoon door kan functioneren. Maar per warmtenet wordt bepaald op welk moment die overslag naar een publiek meerderheidsbelang nodig is. Daar zullen we ook een onafhankelijke restwaardebepaling aan koppelen, zodat het bedrijf dat aandelen moet afstaan daar ook op een fatsoenlijke en nette manier voor wordt gecompenseerd.

Daarnaast ben ik nog aan het kijken of het nuttig is om vanuit het Rijk met een staatsdeelneming actiever te participeren in de ontwikkeling van die regionale en lokale warmtenetten. We zien namelijk ook dat er soms nog steeds grote risico's zijn. Die leiden tot onnodig hoge kosten, die bij de consument in rekening worden gebracht. Je kunt daar als Rijk ook een rol in spelen door een deel van die risico's af te dekken.

Dit is dus eigenlijk voor dit debat een heel mooi voorbeeld van hoe het denken bij de overheid de afgelopen jaren ook echt is opgeschoven van het "puur een markt of puur een overheid"-denken naar: hoe kom je tot een slimme combinatie van stabiliteit en zekerheid, met de rol die de overheid daarin speelt, maar ook echt met innovatie- en investeringskracht door ook de private partijen daarbij te blijven betrekken?

Minister Jetten:

Ik denk dat we ons in Nederland een beetje in slaap hebben laten sussen en dat we door de energiecrisis hard wakker zijn geschud. Ja, de liberalisering van de energiemarkt heeft ons veel gebracht als het gaat om allerlei innovaties, hele lage prijzen waarvan we in Nederland lang hebben geprofiteerd en veel meer keuzevrijheid voor consumenten. Maar in die relatieve luxe van een enorm aanbod aan energie tegen lage prijzen in Nederland, zijn we vergeten om ook heel scherp te blijven letten op het tempo van de verduurzaming van de energiemix, op leveringszekerheid en op grip op onze strategische reserves, zoals we dat hier veel met elkaar hebben besproken. We hebben ook wel moeten constateren dat als het dan misgaat in zo'n crisissituatie, de overheid eigenlijk geen of amper middelen heeft om heel actief bij te sturen om de consument, zowel huishoudens als bedrijven, te beschermen tegen de enorme schokgolven die zich op de internationale markt kunnen voordoen. Ik heb in deze debatten ook weleens gezegd dat ik op een gegeven moment meer de minister van koopkracht was dan dat ik minister voor Energie was. Daar hebben we ook harde lessen uit moeten trekken. Maar naar aanleiding van de motie-Klaver/Piri, die ik net al noemde, hebben we heel veel andere mogelijke maatregelen gedestilleerd om de consumentenbescherming te versterken. Maar het antwoord was toen ook: onze uitvoeringsorganisaties hebben heel veel jaren nodig om dat dan te kunnen invoeren en daar moet de wet nog op worden aangepast. We moeten dit moment, nu het weer relatief rustig is, echt optimaal benutten om met de Energiewet, met de Wet collectieve warmte en met het Nationaal Plan Energiesysteem heel goed na te denken over hoe we niet alleen de prijs borgen, maar ook de verduurzaming en de leveringszekerheid. Wat kunnen bedrijven daarin doen? Maar wat moet je ook als overheid, als strenge marktmeester, veel beter organiseren zodat je het kan inzetten op momenten dat dat nodig is?

Minister Jetten:

Ook hier een hele korte terugblik en dan vooruit, voorzitter. Ook als het gaat om investeren in onze energie-infrastructuur hebben we natuurlijk heel lang voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten. Heel veel vooruit investeren met mogelijke risico's dat je die infrastructuur nog niet nodig hebt? Nee, nee, nee, dat doen we niet; we varen scherp aan de wind en we bouwen alleen datgene waarvan we 100% zeker weten dat we het ook gaan gebruiken. Als de energietransitie dan opeens toch veel sneller gaat dan we hadden gedacht, is het bijna niet meer bij te benen om het op tijd bij te bouwen. Gelukkig hebben we nu met de ACM gezegd: we laten de netbeheerders veel meer vooruit investeren. We participeren er als rijksoverheid meer in, bijvoorbeeld met een kapitaalstorting in Stedin of de investeringen die we nu in TenneT doen, zodat de netbeheerder meer faciliterend is aan de energietransitie in plaats van dat hij daar slechts een onderdeel van is.

Maar de voorbeelden die de heer Erkens aanhaalt, laten ook wel zien dat we ook als overheden, dus niet alleen het Rijk maar ook provincies en gemeenten, veel meer met elkaar moeten kiezen en prioriteren wat we waar doen in ons kleine land. Dat raakt natuurlijk ook onze ruimtelijke ordening. Hoe zorgen we ervoor dat je ontwikkelingen met de grootste maatschappelijke meerwaarde, als het gaat om woningbouw of om welk type bedrijvigheid je in Nederland de komende jaren wilt faciliteren, niet alleen prioriteert op de plek waar je dat soort ontwikkelingen toestaat, maar ook meteen voorziet van de aanleg van alle benodigde infra? We weten dit nu. Tegelijkertijd zijn we ook nog heel erg aan het leren, want provincies zijn nu met de netbeheerders die prioritering aan het doen in de energy boards. Maar ja, dat gaat ook niet meteen helemaal perfect.

U haalde het voorbeeld van de laadpalen aan. Het is gewoon echt heel onwenselijk wat vanochtend als signaal door deze netbeheerder werd afgegeven. Natuurlijk kun je slimmer omgaan met het gebruik van stroom, maar we moeten ook wel nadenken over welke momenten consumenten die willen gebruiken en hoe we dat met elkaar gaan faciliteren. We moeten niet beginnen met het antwoord "nee, het kan niet", maar vooral met de tegenvraag "hoe gaan we dit samen met u voor elkaar krijgen?"

Minister Jetten:

Eens. Er gebeuren ook hele toffe dingen, maar een netbeheerder is uiteindelijk op de eerste plaats besteld voor leveringszekerheid en de veiligheid van het net. Die moet nu vooral ook heel veel bijbouwen. Een van de voorbeelden waar ik zelf wel enthousiast van word, is dat een aantal netbeheerders nu op transformatorhuisniveau de data publiekelijk toegankelijk gaat maken. Hiermee kunnen vooral andere mensen die misschien veel creatiever kunnen nadenken en veel wendbaarder zijn, daar hele innovatieve oplossingen voor aandragen. Of — daar hebben we samen ook een hobby van gemaakt — andere partijen die energie-infra kunnen bouwen en aansluiten en het dan overdragen aan een netbeheerder. Dat was eerst allemaal onbespreekbaar. Inmiddels zie je dat Liander daar toch het goede voorbeeld geeft en marktpartijen de ruimte geeft om ook zelf meer te gaan doen. Daar moeten we wel continu goed zoeken naar de balans. De netbeheerder is uiteindelijk als publieke partij eindverantwoordelijk voor een veilig net met leveringszekerheid. Maar laten we vooral ook al die kennis uit de markt inzetten om met innovatieve oplossingen deze netcapaciteitsproblemen veel sneller te tackelen.

Minister Jetten:

Sorry.

Minister Jetten:

Een van de publieke belangen is natuurlijk wel dat het ook nog enigszins betaalbaar blijft en zo efficiënt mogelijk wordt georganiseerd. Maar dat mag niet het enige publieke belang zijn waar je op stuurt. De uitdaging is nu vooral hoe we het Nationaal Plan Energiesysteem, waarin we verschillende publieke belangen hebben gedefinieerd, echt gaan doorvertalen naar de strategische plannen en de investeringsplannen van de netbeheerders. We gaan, denk ik, ook nog wel witte vlekken zien, onder andere bij de opschaling van de waterstofmarkt, waarover we het met elkaar al eerder hebben gehad. Ik sluit helemaal niet uit dat je netbeheerders, of andere partijen waarin de Staat deelneemt, de komende jaren veel meer ruimte gaat geven om een rol te spelen in de opschaling van die nieuwe markt en in het versnellen van de energietransitie, omdat we er inderdaad nog lang niet zijn. Het doorvertalen van andere publieke belangen dan alleen efficiency vraagt de komende tijd onze aandacht en een concrete uitwerking in de harde investeringen die deze partijen de komende jaren gaan doen.

Minister Jetten:

Daar zijn we volgens mij de afgelopen twee jaar volop mee bezig geweest, met de nieuwe Energiewet, die u volgende maand behandelt, en met de Wet collectieve warmte. U krijgt binnenkort ook van mij en van de staatssecretaris en minister van EZK de aanscherping van de marktordening van de CCS-markt. We zijn met elkaar de ordening van de waterstofmarkt nu aan het vormgeven, met onder andere straks nieuwe tarieven voor de energiebelasting en meer ruimte voor staatsdeelnemingen om de komende jaren in transport, opslag en productie van waterstof een rol te spelen. We zijn dit volgens mij elke dag met elkaar aan het vormgeven. Alleen, wat we te weinig hebben gedaan, is af en toe op hele fundamentele momenten de satéprikker erdoorheen halen. Dat hebben we onlangs met het debat over het Nationaal Plan Energiesysteem eigenlijk voor het eerst heel fundamenteel gedaan. Ik hoop dat de Kamer dat met een volgend kabinet elk jaar opnieuw blijft herijken, om te kijken waar de marktordening nog verder moet worden aangepast en bijgestuurd op basis van de uitdagingen van deze tijd. Het is dus echt een continu proces.

Minister Jetten:

Dat heb ik volgens mij net proberen aan te geven. Hoe kun je veel gerichter bepaalde inkomensgroepen of mensen die in energie armoede leven, compenseren op het moment dat het echt fout gaat? En hoe kun je vooral voorkomen dat mensen in dit soort grote betalingsproblemen terechtkomen? Denk aan het Nationaal Isolatieprogramma en aan alles wat we doen. Het amendement-Grinwis over een extra schijf in de energiebelastingen — dat is niet per se een nerderige opmerking in dit debat — was juist bedoeld om een knop te hebben waar je elk jaar aan kunt draaien om heel gericht een bepaalde inkomensgroep te kunnen compenseren, mocht dat nodig zijn. Er liggen wat dat betreft volgens mij veel meer instrumenten op tafel dan twee jaar geleden; dat klopt. Toen de energiecrisis uitbrak, kwamen we in eerste instantie niet heel veel verder dan: vraag en aanbod komen vanzelf wel weer in balans, als de prijs maar ver genoeg stijgt. Dat was natuurlijk een advies van een aantal experts waar we eigenlijk niks mee konden.

Minister Jetten:

We grijpen met inframarginale heffingen, verplichtingen tot gasreserves en dat soort zaken wel degelijk in wat betreft de ruimte die marktpartijen krijgen om alleen maar zelf te bepalen wat verstandig is. Daar geven wij als overheid meer sturing aan. Maar het klopt dat we niet alle instrumenten uit de kast hebben getrokken die soms in andere EU-landen wel geschikt waren om de grote prijsschommelingen te beteugelen. Maar dat had vaak echt te maken met een ander marktmodel, omdat je bijvoorbeeld maar één hele grote energieleverancier hebt of een staatsbedrijf dat zo'n beetje iedereen bedient. Dan kun je wel op een andere manier ingrijpen in de markt, zoals de Nederlandse, met 35 leveranciers.

Voorzitter. Ik zal snel door de laatste paar vragen gaan. Ten aanzien van kernenergie werd gevraagd: wat is de rol van de markt en de overheid? Ik heb onlangs aangekondigd met een projectorganisatie in ieder geval de eerste fase van de nieuwbouw van kerncentrales echt vanuit overheidsregie te doen. Op basis van de marktconsultatie met technologieleveranciers die nu loopt, zullen we bepalen wat de juiste rolverdeling wordt in de bouw, de operationele fase en de ontmantelingsfase.

Ik denk dat we bijna alle vragen over leveringszekerheid inmiddels via interrupties hebben gehad, dus die zal ik snel nalopen. Mevrouw Bikker vroeg: hoe stuur je als overheid aan op de ideale mix? Dat doe je onder andere door met het Nationaal Plan Energiesysteem te kijken naar de base load, de fluctuerende opwek en de strategische reserves.

Mevrouw Postma vroeg naar de voortgang om die strategische reserves goed te borgen. Het wetsvoorstel daarvoor wordt in april in internetconsultatie gebracht. Dat is dan weer een extra puzzelstukje in een aangepaste marktordening dat vanuit de staatssecretaris komt. Ik heb net al gezegd dat de brief naar aanleiding van het onderzoek wat betreft de motie-Erkens er binnenkort aan komt.

Tot slot. De heer Vermeer vroeg of ik bereid ben om nu alle zon- en windprojecten stop te zetten om ondertussen de boel op orde te krijgen. Dat ben ik niet. In mijn beleving kan het heel goed hand in hand aan. Het nieuw bouwen van kerncentrales, de ontwikkeling van wind op zee en de ontwikkeling van waterstof en opslag moeten we juist gelijk laten oplopen met die versnelde uitbreiding van ons elektriciteitsnet en het slimme gebruik daarvan. We zien dat mensen thuis en ondernemers in Nederland met goede motivatie bezig zijn met die verduurzaming. Die willen dat ook graag door de overheid gefaciliteerd zien. Maar we kunnen wel veel slimmer nadenken over wat je op welke plek doet en hoe je voorkomt dat de netcapaciteit door op de verkeerde plekken bezig te zijn alleen maar erger wordt. We stellen onder andere strengere eisen aan de zonneprojecten die de komende tijd worden uitgevoerd.

Voorzitter. Helemaal tot slot een paar vragen die niet in mijn portefeuille zitten, maar ook niet in die van een van de beide collega's. De heer Sneller vroeg naar het model rentmeestervennootschap. Hij heeft zelf, denk ik, mooier toegelicht wat dat is dan hoe ik dat zou kunnen doen. Er is een ontwerp voor een wettelijke regeling inzake deze zogenaamde maatschappelijke bv in de maak. Dat wordt op korte termijn besproken met een aantal deskundigen uit de praktijk en de wetenschap om te bekijken of zij het model maatschappelijke bv van voldoende toegevoegde waarde vinden. De minister van EZK zal de Kamer voor de zomer informeren over de uitkomsten daarvan.

De heer Sneller vroeg ook naar een onderzoek dat is uitgevoerd om te bekijken hoe we de ACM beter in staat kunnen stellen om misbruik van economische machtsposities aan te pakken. De Tilburg Universiteit heeft een aantal aanbevelingen gedaan, waaronder het onderzoeken van een introductie van bevoegdheden om maatregelen op te leggen naar aanleiding van marktonderzoeken. Al die aanbevelingen worden met experts besproken. In het tweede kwartaal van dit jaar krijgt u van de minister van EZK de uitkomsten daarvan. Hier is ook de vraag hoe we die Europese samenwerking kunnen benutten om toezicht en handhaving te versterken. Een mooi voorbeeld daarvan is de Digital Markets Act, waarbij toezichthouders uit alle EU-landen samen hebben gekeken hoe we een betere vuist kunnen maken tegen de marktmacht van dit soort online platforms. Dan zie je ook dat dat soort Europese afspraken meteen in de lidstaten kunnen worden toegepast. Dat gaat er dus om dat je al die verschillende toezichthouders veel eerder in het proces bij elkaar zet om in één keer toezicht en handhaving echt te kunnen verbeteren.

Tot slot de vraag van mevrouw Bikker en mevrouw Postma over private equity en de eerdere motie-Bikker/Omtzigt die daarover is ingediend. De minister van EZK heeft uw Kamer onlangs laten weten dat zij bijna zover is om u hierover uitgebreid te informeren. U moet dus nog heel even geduld hebben, maar dan krijgt u van de minister van EZK een veel uitgebreider antwoord dan u nu van mij krijgt.

Minister De Jonge:

Voorzitter, dank u wel. Een mooi ideologisch debat. Van mijn kant een enkele reflectie en een enkele opmerking. Het is terecht dat dat ideologische debat gevoerd wordt en dat wordt ook al echt gevoerd. Ik denk dat collega Jetten zojuist heel goed heeft aangetoond dat op de energiemarkt echt al anders wordt aangekeken tegen de rol- en taakverdeling tussen overheid en markt. Ik denk dat dat zeker ook geldt voor het domein waarvoor ik verantwoordelijk mag zijn, namelijk de volkshuisvesting. De debatten die tot voor kort "debatten over de woningmarkt" heetten, heten sinds kort weer "debatten over de volkshuisvesting". Ik denk dat breed erkend wordt dat het een historische fout is geweest om het departement van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening af te schaffen. Kijk naar de verkiezingsprogramma's bij de laatste verkiezingen. Sommige daarvan lezen echt als een bekeringsgeschiedenis. Ik denk dat er een herontdekking heeft plaatsgevonden van de rol die de overheid nou eenmaal moet hebben. Er is een veel te groot geloof geweest dat de markt vanzelf vraag en aanbod wel in evenwicht zou brengen. In deze kabinetsperiode is de regie dus hernomen door weer een minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening aan te stellen, door het departement voor Volkshuisvesting weer te herinrichten, zij het binnen BZK, en door met alle overheden afspraken te maken over hoeveel woningen er moeten worden gebouwd, voor wie er moet worden gebouwd en waar er moet worden gebouwd.

Er vindt ook een verschuiving plaats in wetgeving. Denk bijvoorbeeld aan de Wet goed verhuurderschap en recente wetten als de Wet betaalbare huur en de Wet versterking regie volkshuisvesting, die volgende week naar de Kamer gaat. Die is eigenlijk een codificatie van de shift die heeft plaatsgevonden, door de overheid weer in staat te stellen om te kunnen sturen op betaalbaarheid, locatie en aantallen woningen die worden gebouwd. Daarmee zijn we weer veel beter in staat om daadwerkelijk vorm en inhoud te kunnen geven aan de grondwettelijke opdracht die we hebben op grond van artikel 22. Daarin staat: "Bevordering van voldoende woongelegenheid is een voorwerp van zorg der overheid." Dat is taalkundig nooit heel fraai, maar inhoudelijk buitengewoon fraai.

Ik geloof er zelf ook heel erg in dat dat de koers is om te gaan, maar we moeten er ook voor oppassen om al te zeer markt en overheid dichotoom tegenover elkaar te zetten. De overheid heeft natuurlijk gewoon marktpartijen nodig. Ministers staan niet op de steiger. Belangrijker nog: voor alle investeringen die nodig zijn om die 981.000 woningen te bouwen tot en met 2030, zullen er vele, vele, vele miljarden moeten komen van investeerders zoals pensioenfondsen en institutionele beleggers, maar ook van private beleggers, nationaal en internationaal. Overheid en markt staan dus niet tegenover elkaar. We zullen elkaar nodig hebben om de enorme volkshuisvestelijke opdracht waar te maken.

Als we constateren dat de markt veel te veel ruimte heeft gekregen, dat het recht van de sterkste veel te veel ruimte heeft gekregen, moeten we dat niet zien als een verwijt aan marktpartijen, maar veel meer als een verwijt aan de overheid, die zichzelf veel te klein heeft gemaakt en de afgelopen tien à vijftien jaar afwezig is geweest, zou je kunnen zeggen.

Laten we ook de samenleving niet vergeten! Dat zeg ik misschien een beetje als christendemocraat, want het is tenslotte ook een ideologisch debat. Het is niet alleen markt en overheid. Op dit moment is een belangrijke procedurele vertragende factor in de bouw de boze buurmannen die onder de pannen zijn en de tijd hebben om in de pen te klimmen om te voorkomen dat er wordt gebouwd naast waar zij wonen. Zij vinden eigenlijk hun eigen recht op uitzicht belangrijker dan andermans recht op het hebben van een woning. Dat heeft niet alleen met procedures maken, maar ook met een houding. In een druk en vol land moet je elkaar namelijk letterlijk en figuurlijk de ruimte gunnen om te kunnen wonen. Die ruimte moet je elkaar niet misgunnen. We moeten weer doorvoelen en doorleven wat het echt is om samen te leven.

Tot zover mijn reflectie, voorzitter. Voor de rest zal ik mij inhouden, maar er is veel gezegd wat aanleiding zou kunnen bieden tot een avondvullende reflectie, zou ik willen zeggen, niet alleen op het domein van volkshuisvesting.

Minister De Jonge:

Daar heeft u weer helemaal gelijk in, voorzitter. Laat ik overgaan naar de vragen die er nog zijn.

Minister De Jonge:

Het is beide, denk ik. Mensen met een middeninkomen zijn in de middenhuur op een geweldige manier in de knel geraakt. Voor woningen die dat evident niet waard zijn, wordt de hoofdprijs gevraagd. Dat komt niet door de regulering. Dat komt door een gebrek aan regulering in combinatie met schaarste. Dus schaarste in combinatie met een gebrek aan regulering is vrij spel voor verhuurders. Die kunnen vragen wat ze willen en doen dat ook, gewoon omdat het kan. Voor zolang die schaarste voortduurt, zal je als overheid beschermender moeten optreden. Daar moet je juist aanweziger willen zijn als overheid.

Over procedures en bestemmingsplannen vind ik soms het volgende. Bij een bestemmingsplan vindt eerst participatie plaats bij het maken. Vervolgens wordt het bestemmingsplan politiek vastgesteld en dan geldt er bezwaar en beroep. Vervolgens vindt de vergunningverlening plaats op basis van dat bestemmingsplan. Dan is er eerst bezwaar mogelijk. Daarna is er beroep mogelijk. Daarna is er nog een keer hoger beroep mogelijk. Dat geeft wel heel veel mogelijkheden aan boze buurmannen om in de pen te klimmen en dat doen ze dus ook naar hartenlust. Dat maakt dus ook dat heel veel bouwprocedures worden vertraagd. Ik zou zeggen dat het een kwestie is van regelgeving aanpassen. Dat zit ook in die Wet versterking regie volkshuisvesting.

Het is ook een kwestie van cultuur. Op een feestje kun je namelijk prima aan je andere boze buurman vertellen dat jij nou eens even lekker in de pen bent geklommen, dat je doorgaat tot aan de Raad van State, dat die woontoren er niet gaat komen en dat je net zo lang doorgaat totdat die belegger afhaakt. Dat kun je vertellen zonder dat je deur uit wordt gezet, om vervolgens ook nog eens met droge ogen te kunnen klagen over dat je er zo van baalt dat je kinderen nog steeds geen huis hebben kunnen vinden. Dat is gewoon een normaal gesprek dat je kunt horen, dat je kunt waarnemen. Dat vindt eigenlijk alle dagen plaats zonder dat we dat gek vinden. Ik hoop dat we ook vanuit de samenleving de reactie krijgen dat het niet normaal is dat je anderen misgunt te kunnen wonen. Dat is eigenlijk heel asociaal. Ik hoop dat het juist ook een samenlevingsgesprek wordt.

Voorzitter. Zo wordt het al avondvullend. Moeiteloos. Ik ga door met de vraag die is gesteld door de heer Dijk, namelijk: zou je nou niet moeten kijken naar alternatieve manieren waarop huurders zichzelf kunnen organiseren? Waarom zijn eigenlijk zo veel woningcorporaties vormgegeven als stichting en niet als vereniging, waarin huurders veel meer invloed hebben op het bestuur van de organisatie? Ideologisch gezien snap ik misschien wel goed wat de heer Dijk bedoelt. Dat geldt niet alleen voor corporaties, maar misschien ook wel voor onderwijsinstellingen. Daarbij zie je ook dat in de laatste tien of twintig jaar toch wel heel veel van oorsprong verenigingen, uiteindelijk stichting zijn geworden.

Daar moet je wel een paar dingen bij zeggen, namelijk dat we ook wel heel veel verlangen van woningcorporaties. De omvang van woningcorporaties en de omvang van de eisen die de Woningwet aan woningcorporaties stelt, zijn voorwaar niet gering om met een vereniging met een vrijwilligersbestuur vorm aan te geven. Ik denk dat we ook wel heel erg veel vragen. In die zin is de tijd ook wel echt veranderd ten opzichte van de tijd waarin die woningcorporaties of de woningbouwverenigingen zijn ontstaan. Ongeveer 10% van de corpo's is op dit moment nog vereniging. Dat zijn ook niet de grotere. Dat zijn vaak de kleinere, met vaak ook weer een hele specifieke geschiedenis.

Dat laat overigens onverlet dat er altijd sprake moet zijn van huurdersparticipatie. Die huurdersparticipatie wordt geborgd in de wet. Huurders hebben wettelijke invloed op huurverhogingen, toewijzing, onderhoud, verkoop en op wie er eigenlijk in de raad van commissarissen komt. Ik denk dat het heel belangrijk is dat we ongeacht de rechtsvorm gewoon voorschrijven op welke manier er met huurders moet worden omgegaan.

Het tweede is dat — dat vind ik wel mooi — in het woningbouwdomein of volkshuisvestelijk domein een rechtsvorm is voorgeschreven. Het moet namelijk een stichting of een vereniging zijn. Een bv kan nooit een corporatie zijn. Dat heeft te maken met de publieke belangen. Ik denk dat dit verstandig is.

Zijn er dan ook nog alternatieve vormen denkbaar? Ja, en die zie je de laatste tijd natuurlijk wel opkomen. Dat zijn de wooncoöperaties, dus niet de corporaties, maar de coöperaties. Daar investeren we ook in. Dat is geen oplossing voor alles, hoor. Maar dat is wel meer ruimte bieden aan alternatieve organisatievormen waarbij meer eigenaarschap in de organisatie als zodanig is belegd.

Minister De Jonge:

Ideaaltypisch zou ik het best wel eens willen zijn met de heer Dijk, maar feit is wel dat er in de samenleving wel iets is veranderd sinds de tijd dat het zo georganiseerd werd. Feit is dat corporaties nu de grootst mogelijke moeite hebben om tempo te kunnen maken met verduurzaming, omdat in een complex 70% van het totaalaantal huurders — dus niet 70% van de opgekomen huurders — voor verduurzamingsmaatregelen moet stemmen en de opkomst vaak zo beroerd is dat er helemaal geen meerderheid van 70% voor plannen te vinden is. Die plannen leiden overigens tot verduurzaming en daarmee nota bene tot verlaging van de energierekening. Er worden bedrijven ingehuurd om voldoende huurders te charteren om mee te stemmen om aan die 70% te kunnen komen. Dat is de werkelijkheid. Dus ideaaltypisch zou ik het met u eens willen zijn, alleen de participatiegraad en de bereidheid tot participatie van mensen is vaak zo allemachtig gering dat ik helaas vrees dat die ideaaltypische werkelijkheid in weinig situaties daadwerkelijk tot uiting kan komen. Overigens geldt ook dit weer op meerdere vlakken, natuurlijk. Dit geldt natuurlijk ook weer bij schoolbesturen et cetera. Kortom: ja, ik ben het eens dat je zo veel als mogelijk daadwerkelijk eigenaarschap moet geven, maar ik weet ook dat het niet altijd mogelijk is.

Even terug naar de oorsprong van woningcorporaties. Woningcorporaties, of toen nog woningbouwverenigingen, hebben altijd de opdracht gevoeld om de huidige én de toekomstige huurders te bedienen. Dat maakt dat je voldoende geld reserveert voor onderhoud en nieuwbouw. Wat zie je nu als je over huurverhoging spreekt met huurders? Toch wel heel vaak zeggen zij: hoe lager de huur, hoe beter. Het gaat helemaal niet over voldoende reserveren voor nieuwbouw en voor onderhoud of verduurzaming. Kortom: ja, maar het vraagt ook iets van de manier waarop mensen zich opstellen, niet als klant van de corporatie, maar als mede-eigenaar of als participant van die corporatie. Dat is ook echt een andere samenlevingshouding.

Minister De Jonge:

Het is óók waar wat de heer Dijk zegt. Ik ben het zeker niet oneens met hem, want het is zeker af en toe ook een kip-eiverhaal. Kijk, als het eerste contact sinds jaren als corporatie met je huurder weer is van "vind je het goed als we morgen de hut komen verbouwen?", dan is het ook niet zo gek dat daar argwaan is of dat daar niet onmiddellijk op wordt gereageerd. Het is inderdaad dus een kwestie van een niet-anonieme organisatie zijn. Het is een kwestie van een organisatie zijn waar mensen ook van voelen, als je ze belt, dat ze er ook voor je zijn. Het is dus waar dat een organisatie die in staat is om veel dichter op bewoners te zitten, ook veel meer Anklang zal vinden op het moment dat er voorstellen komen voor verduurzaming of anderszins. Huurdersparticipatie is dus niet onmogelijk, zeker niet. De enige kanttekening die ik wel plaats, als je kijkt naar de enorme volkshuisvestelijke opgave waar we voor staan, is dat we ook moeten oppassen voor de valse romantiek van "klein is fijn" en "een vereniging is altijd beter dan een stichting". Eigenaarschap creëren, eigenlijk bijna ongeacht de rechtsvorm, want ook het zijn van een stichting is geen excuus om dan geen eigenaarschap te creëren, is wat we zeker moeten doen, absoluut.

Minister De Jonge:

Nee, ik vind eigenlijk niet dat we moeten sturen op de aantallen woningcorporaties of de omvang van woningcorporaties. Ik wil sturen op de aantallen woningen die worden gebouwd en op de betaalbaarheid. Ik wil ook sturen op de aanwezigheid van voldoende woningen voor middeninkomens en voor mensen met een laag inkomen. Volgens mij moet je dus sturen op het resultaat dat je wilt hebben. Wat wel waar is, is dat je ook moet zorgen dat de organisaties die daar dienstig aan moeten zijn, hun taak op zo'n manier waarmaken dat mensen zich betrokken voelen. Daarom voel ik wel mee met het betoog van de heer Dijk, die zei: zorg nou dat die huurders zich echt eigenaar kunnen voelen van de organisatie waarvan ze huren. Daarbij zeg ik twee dingen. Eén is de opdracht aan iedere organisatie om zich op die manier te verhouden tot de huurders, ongeacht de rechtsvorm. Ten tweede is het ook een maatschappelijke opdracht, of eigenlijk een samenlevingsopdracht, aan huurders om zich op die manier te verhouden tot hun corporatie. Je bent meer dan klant van de corporatie, klant van de overheid of klant van de samenleving. We geven die samenleving met elkaar vorm. Dat horen we er wel bij te vertellen.

Minister De Jonge:

Nee. Je hebt grote corporaties die het hartstikke goed doen en ook grote corporaties die het hartstikke matig doen. Je hebt kleine corporaties die het hartstikke goed doen en kleine corporaties die het hartstikke matig doen. De omvang van de corporaties is gewoon eigenlijk niet betekenisvol voor de prestaties van diezelfde corporaties. Voor het gevoel van eigenaarschap zou het wel zo kunnen zijn, maar dat toetsen we niet op die manier. Het is natuurlijk ook wel zo dat kleinere corporaties vaak buiten het westen van het land zitten en grotere corporaties in het westen van het land. Ook daar zit dus nog een verschil in. Er is overigens ook een verschil in type huurder. Ik denk dus dat al dat soort vergelijkingen niet zo makkelijk te maken zijn. Maar laten we nou oppassen, want dit hele debat hebben we ook gevoerd over de omvang van onderwijsinstellingen. Ook daarbij was er een soort "klein is fijn"-gevoel. Dat is een maatschappelijk gevoel dat, denk ik, best breed leeft. Het punt is alleen dat er vrij weinig onderbouwing voor is. Ook daarvoor geldt dat het er uiteindelijk om gaat dat je huurders of de mensen met wie van doen hebt — de mensen voor wie je het werk doet — het gevoel hebben dat ze mede-eigenaar kunnen zijn. Het gaat erom dat ze het gevoel hebben dat ze invloed kunnen uitoefenen en ertoe doen. Dat is eigenlijk de kern van de zaak, of het nou gaat over de zorg, de woningcorporatie of het onderwijs. Dat is eigenlijk een veel belangrijker sturingsmechanisme dan de omvang. Het is ook softer, daar ben ik het wel mee eens.

In de besluitvorming gaan we overigens nog wel een aantal dingen veranderen. We moeten bijvoorbeeld anders omgaan met die 70% waar we het zojuist over hadden. Dat is nu 70% van het aantal mensen dat mag stemmen, dus van het aantal huurders. Dat moet wat mij betreft 70% van de opkomst worden. Het tweede betreft de vve's. Als een corporatie met private eigenaren in een complex zit en zij gezamenlijk een vve vormen, dan heeft de corporatie te maken met de 70%-eis. Vaak is statutair ook nog eens bepaald dat er een 60%-, 70%-, tweederde- of drievierde-eis geldt van mensen die voor moeten stemmen voordat zo'n verduurzamingsopgave kan plaatsvinden. Dat is zo'n complexiteit in de besluitvorming dat het gewoon enorm remmend is voor de verduurzamingsopgave.

We moeten die twee wijzigingen doorvoeren. De eerste wijziging die moet, is dat het 70% van de opkomst wordt en niet 70% van het aantal huurders. De tweede wijziging die moet, is dat al die statutaire bepalingen worden vervangen door een wettelijke BW-bepaling van 50% plus 1 als er sprake is van verduurzamingsopgaven. Anders kom je er gewoon nooit. We gaan op dit punt een aantal wetswijzigingen tegemoet, maar ik weet niet of we dat allemaal nog gaan afronden. Dat hangt ook een beetje af van het tempo van de formatie. Maar het mot wel.

Minister De Jonge:

Toch even heel praktisch: stel je voor dat ik erin mee zou gaan om verplicht van alle stichtingen verenigingen te maken en om bij corporaties boven een zekere omvang te verwachten dat ze opgeknipt worden. Dat is wettelijk nooit vorm te geven. Dat stuit op alle mogelijke bezwaren in relatie tot het eigendomsrecht. Het geeft een extreem gedoe in de praktijk met het vormgeven van verenigingen in plaats van stichtingen en het opknippen van organisaties. Dat leidt allemaal af van wat die organisaties wel moeten doen, namelijk zorgen dat er wordt gebouwd, wordt verduurzaamd, de huur omlaag wordt gebracht en dat er onderhoud wordt gedaan. Stel dat we hierover van mening zouden blijven verschillen, zou je het dan niet op een veel praktischer weg kunnen verenigen, namelijk door te zeggen dat de kern van de zaak is dat mensen zich gehoord, betrokken en gezien voelen, en zich eigenlijk mede-eigenaar voelen van de organisatie waar ze huren? Is dat eigenlijk niet de taak die we met elkaar hebben? Moet het debat niet gaan over de vraag hoe je dát bevordert?

Minister De Jonge:

Dat is toch even een correctie waard: grootschaligheid is absoluut geen inzet van het beleid op dit moment. Er is op het punt van de omvang van een organisatie geen beleid. Ik denk wel dat het waar is dat er een autonoom schaalopdrijvend effect in zit als je verantwoordingslasten verhoogt, risico's van organisaties verhoogt of opdrachten aan organisaties verhoogt. Overigens is het op dit moment niet aan de orde dat er maatregelen worden getroffen waar een autonoom schaalopdrijvend effect in zit. Het is wel een opletpunt bij behandeling van wetgeving. Als we weer eens extra verantwoordingslasten eisen, moeten we ook in de gaten houden dat dat altijd dit effect teweeg zou kunnen brengen. Maar op dit moment is de omvang van een organisatie dus geen object van overheidssturing. Het aantal woningen dat wordt gebouwd of het aantal verduurzamingsmaatregelen dat wordt getroffen, dat zijn de objecten van sturing, omdat we denken dat we daarmee de huidige en de toekomstige huurders het meest helpen.

Minister De Jonge:

Het is terecht om daar kritisch in te zijn. Als wetgeving onbedoeld een dusdanige verantwoordingslast of risicospreiding met zich meebrengt dat daar een autonoom schaalopdrijvend effect van uitgaat, dan is dat een punt waar zowel kabinet als Kamer, zeg ik er even bij, in hebben op te letten. Dat is een terecht punt. Ik denk wel dat we dat hele "klein is fijn"-sentiment ook een beetje moeten relativeren. Dit geldt zeker voor het onderwijs. Daar weten we gewoon dat groot geen garantie is voor geweldig. Maar klein is dat ook zeker niet. Klein maakt risico's, ook wat betreft kwaliteit, juist ook heel groot. Dat zie je trouwens ook in de zorg. In de corporatiesfeer ben ik niet bekend met de relatie tussen de omvang en de prestaties. Volgens mij is er in ieder geval geen mogelijkheid om daar een object van sturing van te maken en moeten we op een andere manier werken aan het eigenaarschap en aan de betrokkenheid van huurders.

Voorzitter. Dan denk ik ...

Minister De Jonge:

Nee, er was nog één vraag van mevrouw Bikker. Ze keek indringend naar de minister van Binnenlandse Zaken en begon toen een vraag te stellen over AI. Ik dacht toen: ik heb al de hele volkshuisvestelijke portefeuille, de portefeuille van ruimtelijke ordening en nu heb ik ook die hele BZK-portefeuille erbij, maar ben ik dan ook nog op dit punt mijn broeders hoeder? Nu is een minister natuurlijk altijd een beetje een broeders hoeder, ook van de staatssecretaris. Dat weet ik wel, maar als u het goedvindt, zou ik hier toch eigenlijk helemaal de staatssecretaris willen volgen. Ik hoop dus dat mevrouw Bikker niet heel veel verder doorvraagt, want mijn tekst is ongeveer op, zeg ik eerlijkheidshalve. Het antwoord luidt als volgt. De staatssecretaris van BZK heeft een kader voor de inzet van algoritmen door overheden ontwikkeld. Daarbij staan de waardengedreven aanpak van digitalisering en de bescherming van grondrechten en waarden als privacy voorop. Het algoritmekader is een overzicht van alle geldende verplichtingen en bestaande normen die van toepassing zijn voor de inzet van algoritmes door de overheid. De eerste versie van dat algoritmekader is voor de zomer van 2023 aangeboden en de volgende versie verwacht de staatssecretaris eind dit jaar afgerond te hebben. Dan zal daarover ook weer een debat plaatsvinden. Je ziet hier namelijk ook een toenemende rol van de overheid omdat dat gewoon nodig is, ook voor de bescherming van grondrechten.

Minister De Jonge:

Juist toen ik zei dat dit mijn laatste tekst was, was dat de uitnodiging voor een interruptie.

Minister De Jonge:

Onverstandig eigenlijk.

Minister De Jonge:

Dank. Als mevrouw Bikker het zo inkleedt, dan kan ik natuurlijk niet wegblijven. Maar hiervoor wil ik toch echt alle credits geven aan Alexandra van Huffelen. Als iemand vooroploopt op dit punt, is het echt Alexandra van Huffelen. Je zou kunnen zeggen dat er zowel Europees alsook nationaal eigenlijk vrij weinig gebeurde op het terrein van AI. We liepen, heel eerlijk, gewoon geweldig achter. Ik herken de kenschets dus wel dat overheden bij de vreselijk snelle ontwikkelingen in de digitale wereld heel erg achterliepen. Laat ik het zo zeggen: we zijn volgens mij juist heel erg bezig om ons been bij te trekken. Er is onlangs een Europees kader gekomen als het gaat over generatieve AI. Nationaal worden de kaders aangescherpt. In het digitale domein hebben we al die dingen die we in het analoge of in het reallife-domein totaal normaal vinden, namelijk dat de overheid beschermend kan optreden om grondrechten te waarborgen, eigenlijk zo niet geregeld. We hebben de vloer zo vrijgelaten voor techreuzen dat we inderdaad altijd achter de feiten aanlopen. Het is een enorme job om ahead of the curve, dus voor de golf uit, te komen. Ik heb het idee dat daar Europees heel erg hard aan wordt gewerkt. Alexandra van Huffelen is ook Europees juist een van de voortrekkers om het been bij te trekken.

Minister De Jonge:

Kom maar door! Alles is uiteindelijk een binnenlandse zaak.

Minister De Jonge:

Misschien een paar zinnen en dan ga ik voor de verdieping van dit debat uiteindelijk wel doorverwijzen naar de collega's van IenW. Als Europese aanbestedingen niet zouden bestaan, moesten we die denk ik invoeren. En waarom? Ik denk dat het heel logisch is dat ieder bedrijf kan meedingen naar belastinggeld dat overheden besteden, want waarom zou dat eigenlijk niet kunnen? Een bedrijf moet de mogelijkheid hebben om mee te kunnen dingen naar een overheidsopdracht. Dat is eerlijk. Daarnaast verwacht je dat die overheid afspraken maakt die leiden tot voldoende waar voor je geld. Dus tot zover is het zeer goed te volgen dat er iets bestaat als Europese aanbesteding of als aanbesteding. Alleen, je ziet wel dat als gevolg van aanbesteding, zoals in de zorg maar ook in andere domeinen, het belang van partnerschap tussen een overheid en een bedrijf of tussen een overheid en een organisatie in het maatschappelijk middenveld die je inhuurt voor een publieke taak, onvoldoende wordt gezien. Ik denk dan ook aan een aanbestedingscultuur waarbij met hele korte contracten hoogcyclisch wordt aanbesteed en waarbij een nieuw bedrijf helemaal de kunst onder de knie moet krijgen en je als werknemer van het ene bedrijf naar het andere bedrijf gaat en je je afvraagt: ik was chauffeur, ik ben nog steeds chauffeur, dus wat is eigenlijk de toegevoegde waarde van het feit dat ik nu met een ander logo op mijn jas rondloop? Voor die nadelen van de aanbestedingspraktijk is echt heel lang onvoldoende oog geweest en onvoldoende aandacht geweest. Die nadelen van de aanbestedingspraktijk zijn we juist de afgelopen jaren eigenlijk steeds beter gaan zien. Daardoor zie je bijvoorbeeld in de zorg dat er veel meer ruimte wordt genomen voor langdurige contracten door bijvoorbeeld gemeenten. Ik denk dat dit een hele waardevolle ontwikkeling is. Waar precies de verplichting zit op grond van Europese regelgeving is iets waar wij als kabinet geen uitzondering op kunnen maken of er een afwijking op kunnen afdwingen, maar vaak is er binnen diezelfde regels ook wel meer ruimte dan je op voorhand zou denken, omdat het gewoon een cultuur of een praktijk is die is ontstaan. Dat in algemene zin.

Waar het gaat om de vraag wat regionale overheden meer aan mogelijkheden hebben om op een andere manier met hun vervoersbedrijven om te gaan, denk ik dat het heel goed is dat u daarover het debat heeft met collega Heijnen, omdat er inderdaad meer mogelijkheden zijn. Neem bijvoorbeeld Zeeland. Daar heeft men nul op het rekest gekregen omdat er niemand heeft ingeschreven op de aanbesteding, wat natuurlijk een enorme zorg is. Maar hoe dan wel en wat zou je kunnen doen in het recombineren van verschillende vervoersvormen? Kortom, daar wordt zeker wel over nagedacht, maar ik denk dat dit meer geschikt is voor een debat met collega Heijnen.

Minister De Jonge:

Volgens mij zijn we het niet zo verschrikkelijk oneens, hoor, dat er uitwassen of nadelen zijn van de aanbestedingspraktijk waar we eigenlijk pas sinds de laatste tijd veel meer oog voor hebben. Mijn punt was veel meer dat als de overheid bijvoorbeeld een bouwbedrijf inhuurt om een gebouw neer te zetten, het op zich logisch is dat er meerdere bedrijven kunnen meedingen naar de overheidsopdracht. Waar ik mij als wethouder geweldig aan heb gestoord, was dat waar het Leger des Heils al sedert 100 jaar de daklozenopvang organiseert, dat opeens zou moeten worden aanbesteed. Daar is geen sprake van grensoverschrijdend belang. Daar heeft Europa werkelijk niets mee te maken. Het leidt eigenlijk tot een verlies aan partnerschap tussen een overheid en een maatschappelijke instelling die je gewoon altijd nodig hebt en waar je juist mee samen wilt blijven werken.] Daarbij zie je dus juist dat die Europese aanbesteding veel meer nadelen kent dan voordelen. En overigens ben je ook dan helemaal niet verplicht om telkens tweejarige of driejarige contracten te geven. Dat is, denk ik, veel te veel de aanbestedingspraktijk geworden. Dus zelfs als die Europese verplichting geldt, waarvan ik dus vind dat we die voor al die publieke onderwerpen zonder grensoverschrijdend belang zouden moeten willen verminderen, kun je er verstandig en minder verstandig mee omgaan. En verstandig is: langjarige partnerschappen aangaan.

Minister De Jonge:

Ik vermoed dat ik al een klein bruggetje aan het maken was.

Minister De Jonge:

Zo is het. Voorzitter, het is mooi geweest.

Minister Helder:

Ja, voorzitter, ik heb ook een halfuur aan bespiegelingen ingebouwd, maar als ik zo naar u kijk, denk ik dat ik dat toch maar wat inkort. Volgens mij is er al heel veel gezegd ten aanzien van het onderwerp waarover we het hier vanavond hebben, dus ik wilde me eigenlijk beperken tot de vragen die gesteld zijn.

Mevrouw Bikker vroeg over de zorgcoöperaties: kunnen die leren van de energiecoöperaties, omdat het daar aardig lijkt te lukken? Ik denk dat zij daar gelijk in heeft. Het klopt. Wij kijken bij het idee en de achtergrond van de zorgcoöperaties naar wat we kunnen leren van het veld van de energiecoöperaties. Het is zeker zo dat die zorgcoöperaties niet altijd eenvoudig hun weg kunnen vinden in het zorglandschap, maar wij proberen het te stimuleren. Ik heb daarbij twee acties lopen. Twee daarvan gaan eigenlijk over financiën: de Stimuleringsregeling Wonen en Zorg, waarvan burgers en ook sociale ondernemingen gebruik kunnen maken, en de regeling voor de ontmoetingsruimte, samen met BZK, die ook gericht is op het stimuleren van dergelijke initiatieven. Verder ben ik op dit moment aan het onderzoeken binnen de werkorganisatie van het WOZO — Wonen, Ondersteuning en Zorg voor Ouderen— op welke manier we zorgcoöperaties en burgerinitiatieven daarin meer ruimte kunnen geven en hoe we ze met kennisdeling veel meer kunnen ondersteunen. Ik kom hier in de WOZO-rapportage op terug, had ik bedacht. Ik zie dat mevrouw Bikker dit een fantastisch antwoord vindt.

Minister Helder:

Ik hoop nog meer punten op te halen en zal daar in de rapportage over het WOZO-programma specifiek op terugkomen.

Minister Helder:

Het tweede onderwerp is private equity. Daar is ook al het een en ander over gezegd door minister Jetten, maar er was ook gevraagd naar de huisartsenzorg. Er lopen twee onderzoeken vanuit VWS. Eén daarvan gaat heel specifiek over de ketens die op dit moment in de huisartsenzorg worden gevormd met private equity. Dat onderzoek van de IGJ en de NZa komt zeer binnenkort naar de Kamer toe. Privaat geld in de zorg is niet heel ongewoon. De zorg bestaat eigenlijk uit heel veel private organisaties. Het gaat natuurlijk steeds om die balans tussen het publieke belang en het private belang. Zorgaanbieders zijn zelf verantwoordelijk voor hun eigen financiering en maken daarbij vaak gebruik van eigen financiering, zeker ook in de huisartsenzorg. Er zijn dus apothekers en huisartsen die zelf bijvoorbeeld gezondheidscentra financieren.

Er werden specifieke ketens genoemd. Daarover zijn zorgen, omdat ze wel winst maken, maar niet de zorg toegankelijk organiseren en van een goede kwaliteit laten zijn. Daar is onderzoek naar gedaan door de IGJ en de NZa. Dat komt via minister Dijkstra zeer binnenkort naar de Kamer toe.

Het tweede is dat ik aan het onderzoeken ben hoe we verder paal en perk kunnen stellen aan de uitwassen van private equity, omdat het natuurlijk niet de bedoeling is dat er zeer onredelijke winsten worden gemaakt en omdat het wel de bedoeling is dat als er privaat geld wordt ingezet, we het niet over durfkapitaal hebben, maar dat het gaat over het dienen van de publieke zaak en het de toegankelijkheid, kwaliteit en ook organiseerbaarheid van de zorg ten goede komt.

Minister Helder:

Dat is het onderzoek dat nog loopt, het derde onderzoek, om te kijken waar we grip kunnen krijgen op de uitrol van private equity. Waar zit het precies? Waar is het aan het toenemen? Hoe kunnen we daar grip op krijgen, zonder dat we iedere vorm van het investeren van privaat geld in de zorg tegengaan? Dan zouden we, in alle eerlijkheid, overmorgen heel veel huisartsen, apothekers en dergelijke kwijtraken, die ook al jaren investeren in hun vormen van zorg. Dat is ook niet de bedoeling. Dan komen we ook te veel aan het eigendomsrecht. Daar waar het niet meer het publieke doel van betaalbaarheid, kwaliteit en toegankelijkheid van zorg dient, maar meer het winstbejag van de investeerders, ben ik het met u eens. Daar moeten we gewoon alert op zijn. Dat ben ik in kaart aan het brengen. Daar kom ik mee terug naar de Kamer.

Minister Helder:

Jazeker. We kijken daar natuurlijk breed naar. Tegelijkertijd kenmerkt de zorg zich, nogmaals, ook door private ondernemingen. Er is altijd een wisselwerking geweest tussen publiek en privaat. Dat is niet met de voorgaande stelselwijziging geïntroduceerd, maar dat is al vanuit het verleden zo. Ik denk dat we heel erg moeten oppassen om niet het verkeerde private bezit, het verkeerde private ondernemerschap zal ik maar zeggen, kwijt te raken. Het gaat erom alert te zijn op dit type uitwassen, waar mevrouw Postma het ook over heeft, en te kijken naar maatregelen om dat in te dammen en het risico erop zo klein mogelijk te maken. Dan hebben we het onder andere over de ketens, zoals u dat noemt, bij de dierenartsen, maar ook over de ketens bij de huisartsen. Goed ondernemerschap is prima in de zorg, maar dan moet het wel goed ondernemerschap zijn. Het moet ook wel de doelen in de zorg dienen: toegankelijkheid, betaalbaarheid en kwaliteit leveren. Als dat gebeurt, is er op zich niets mis mee. Er wordt al sinds jaar en dag ook privaat geld in de zorg geïnvesteerd.

Minister Helder:

Dansen.

Minister Helder:

Ja hoor, prima.

Minister Helder:

Dat is een hele lastige vraag. We hebben in het wetsvoorstel Integere bedrijfsvoering daar ook over gezegd dat het geen excessieve winst zou moeten zijn. Het is natuurlijk heel moeilijk om dat in een percentage te vatten. Dat ga ik dus ook niet doen. Maar ik ben het met u eens: het moet wel uitlegbaar zijn. Het moet geen overdreven winst zijn, zodat het heel duidelijk is dat het alleen maar om die winst gaat. Aan de andere kant, je wilt natuurlijk dat ondernemende vermogen van dit soort ondernemers ook maximaal gebruiken, om te zorgen dat het heel efficiënt wordt ingericht. Maar wel met een goede kwaliteit en ook met een goede toegankelijkheid. Dat zijn wel de dingen waar je op toetst. Ik maak me eerlijk gezegd meer zorgen over zorgondernemers die wat meer aan de frauderende kant zitten. Dat zijn met name de hele kleine, met minder dan 10 fte. Zij verdienen op een gemakkelijke manier een boterham, zonder dat ze goede zorg leveren en daar wil ik goede grip op krijgen. Daar maak ik mij meer zorgen over dan over ondernemers die proberen er een goed dividend of een goede winst uit te halen. Maar het moet niet excessief zijn.

Minister Helder:

Het wetsvoorstel Integere bedrijfsvoering zorg komt nog naar de Tweede Kamer toe, dus ik denk dat we er dan met elkaar over discussiëren. Ik heb al gezegd dat ik geen voorstander ben van het voorstel om alle private equity in te zorg te verbieden. Heel concreet zou dat betekenen dat het ook niet meer tot de mogelijkheden behoort dat huisartsen en apothekers zelf in hun eigen gezondheidscentrum investeren. Ik denk dat dat geen wenselijke ontwikkeling is.

Minister Helder:

Ik heb net gezegd dat het wetsvoorstel over integere bedrijfsvoering, waar dit onderdeel van is, naar de Kamer komt en dat we daar de discussie over zullen voeren.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel.

De heer Dijk (SP):

Gaat u dit nou iedere keer doen, meneer Bontenbal?

De heer Dijk (SP):

Ik vind het prima.

De heer Dijk (SP):

Ik kan hier op twee manieren op reageren. Eén. Als ik hier een debat voer met partijen die het de helft van de tijd over energie gaan hebben, dan is dat ingewikkeld. Twee. Sorry hoor, maar wat moet ik nou met zo'n reactie? Wie verwijt u wat? Verwijt u mij dat ik hier probeer dingen te veranderen? Dat ik probeer meerderheden te zoeken? Ik snap eigenlijk niet zo goed wat u nu probeert te doen. Ik wil er best drie weghalen; dat vind ik prima. Ik snap uw punt gewoon niet. Wie bent u aan het disciplineren? Mij? Denkt u dat echt?

De heer Dijk (SP):

Het spijt me zeer, maar ik dien moties in waar gewoon beslissingen in staan die impact hebben op het leven van mensen. Ik zie in alle stemmingslijsten — ik zit hier ook op dinsdag — alleen maar onderzoekje dit, onderzoekje dat. Sorry, maar ik dien gewoon moties in waarin beslissingen staan die vooruitgang kunnen dienen. Dat u dat misschien moeilijk, lastig of ingewikkeld vindt, is prima. Maar het zijn allemaal moties die uitspraken doen die iets tot verandering willen brengen. Het zijn geen onderzoeksmoties of dat soort dingen. Tot uw dienst. Ik zie ook dat het aantal moties ongelofelijk veel is. Ik dien hier bij een groot debat, dat heel breed is en over allerlei onderwerpen gaat, voorstellen in. Ik weet niet wie u wat verwijt, het spijt mij zeer.

De heer Dijk (SP):

Ik vind het eerlijk gezegd wel een gek verzoek. Ik heb ze net allemaal voorgelezen. Ik kan ook de vorige set van zeven moties voorlezen. Daar zat bijvoorbeeld die over private equity in. Dat kan ik ook doen. Die heeft een heel goed vervolg gehad. Ik ben blij dat ik al die zeven moties heb ingediend. Er zit niet één motie tussen van "onderzoekt u alstublieft dit" of "kom met een briefje over zus of zo". Wij dienen moties in over allemaal heel concrete punten. U kan dan zeggen: ja of nee.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Een belangrijk ideologisch debat. Voor GroenLinks-PvdA is het van cruciaal belang dat we veel beleggen bij het coöperatieve en collectieve. Vandaar de volgende motie.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter. Tot slot een hele concrete motie waarbij de overheid nu kan ingrijpen in de markt om echt iets voor mensen te regelen.

Mevrouw Kröger (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter, dank u wel. Het debat ging over zeggenschap, over publiek belang en hoe we dat borgen. Er is expliciet stilgestaan bij energie en dat vond ik ook niet gek gezien de ontwikkelingen van de afgelopen jaren en hoeveel moeite het heeft gekost om dat te borgen en energie te blijven leveren, ook betaalbare energie voor heel veel Nederlanders. Voor de kijkers was het af en toe misschien een ietwat freak debat, maar ik zie de energiewoordvoerders af en toe bezig en kan u verzekeren: het kan gekker. Ik wil hen danken voor de constructiviteit om breder te denken dan alleen die energieke kant.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Dit knipt hij uit en gaat hij nog heel vaak afspelen als eerbetoon.

Voorzitter. Al met al waren er ook een aantal vraagstukken waarvan ik denk dat het belangrijk is om voortgaand de volgende zaken te blijven identificeren. Wat is het publiek belang? Wat is de rol van de overheid en van de markt, maar ook van de samenleving? Daarom de volgende motie.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Ik moet nog één woordje doorstrepen in de motie, zie ik. Dat heb ik ook niet voorgelezen, dus dat scheelt. Daarmee doe ik recht aan de Handelingen.

De heer Sneller (D66):

Dank, voorzitter. Dank aan de leden van het kabinet voor de beantwoording in dit wat wonderlijke debat. Wat mij betreft doen we het in het vervolg wat sectoraler, maar het was mooi om het overkoepelend te doen. Ik ben benieuwd naar de reactie op het onderzoek van de Universiteit van Tilburg dat in het tweede kwartaal komt, want de toezichthouder, de ACM, mag wel wat meer middelen en instrumenten in handen krijgen. Ik zal me inhouden en de Autoriteit Persoonsgegevens, een van de andere toezichthouders, in dit debat niet al veel meer budget geven, zoals de parlementaire enquête aanraadde, maar ik denk dat we daar de komende tijd nog wel over komen te spreken.

Ik heb één concreet voorstel gedaan over de rentmeestervennootschap. De beantwoording ging over de maatschappelijke bv, wat een andere rechtsvorm is, waarbij geen afspraken worden gemaakt over winstuitkering en waarbij het stemrecht niet wordt gescheiden van het economisch recht. Ik denk echter wel dat het belangrijk is om de drempels te verlagen voor maatschappelijk initiatief. Ik zei het al tijdens de regeling van werkzaamheden: ik neem het deze bewindspersonen niet kwalijk, maar het kabinet gaat over de eigen afvaardiging. De motie luidt dus als volgt.

De heer Sneller (D66):

Dank u wel.

De heer Erkens (VVD):

Dank, voorzitter. Ook dank aan de collega's voor een ideologisch debat. Volgens mij is het goed om van tijd tot tijd op hoofdlijnen met elkaar de discussie aan te gaan en te zien waar de verschillen zitten. Van mijn kant ging het over soms de voordelen van de vrije markt benoemen, maar tegelijkertijd ging het om een overheid die publieke belangen borgt.

Voorzitter. Ik heb nog één vraag voor de minister en geen moties. De minister voor Klimaat en Energie kwam nog terug op de publieke rol van de Staat bij de bouw van kerncentrales. Hij gaf in het debat alleen niet aan wanneer die brief en het onderzoek naar de Kamer zouden komen. Daar ben ik nog wel benieuwd naar. Er hangt nog een motie bij de Kamer, die anders binnenkort verloopt. Het is dus handig om dat te weten.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter. Dank voor dit mooie debat. Ik heb 21 moties en ik lees ze heel snel voor. Nee hoor. Dank aan Lilian Marijnissen en Gert-Jan Segers, die dit destijds begonnen zijn. Hun inzet was om meer grote ideologische debatten te voeren. Ik vind dat een hele goede ontwikkeling. Het is nu demissionair en ook een beetje gemankeerd, maar volgens mij moeten we dit veel vaker doen. Het is toch ook een beetje jammer dat collega Grinwis niet mocht meedoen aan dit debat, want zijn immer gedetailleerde nerderige vragen heb ik ook wel een beetje gemist. Maar goed, collega Bikker heeft dat ruimschoots goedgemaakt.

Ik heb voor de verandering geen moties. Ik ga binnenkort wel een keer met collega Jimmy een bakje koffie drinken, want volgens mij willen we allemaal dat de Kamer haar instrumenten zorgvuldiger gaat inzetten. Ik denk dat de Nederlandse samenleving daar heel veel behoefte aan heeft.

Dank u wel.

De heer Bontenbal (CDA):

We doen er ook gevulde koeken bij.

Mevrouw Postma (NSC):

Voorzitter, dank. Voor mij was het een unieke ervaring om op zo'n brede manier met elkaar een debat te voeren. In alle eerlijkheid moet ik bekennen dat het voor mij even zoeken was: welke onderwerpen gaan we beetpakken en waarom was dit debat ook alweer aangevraagd? Ik heb de heer Dijk nog moeten appen om te vragen wat de geschiedenis hiervan is. Die bleek anderhalf jaar terug te gaan. Ik denk dat dit misschien ook een tip is voor de volgende keer. Dit is namelijk wel een hele leuke manier van debatteren met elkaar, maar misschien is het toch handig als we allemaal een beetje over hetzelfde willen debatteren in de breedte, zodat we toch een beetje meer diepgang kunnen krijgen.

Ik heb verder geen moties. Ik was heel erg blij met de antwoorden die ik kreeg van minister Jetten, die we ook morgen weer zien in een nieuw debat. De vervolgvragen zal ik dus daar gewoon stellen.

Maar ik heb nog één vraag als dat mag en die gaat over private equity. Mevrouw Helder spreek ik namelijk niet zo vaak, eigenlijk bijna nooit. We eindigden het debat met: private equity moet wel een redelijke winst, normale winst, kunnen halen. Dat zijn hele relatieve termen. Ik denk instinctief dat wat wij als overheid, of wij als NSC, een normale redelijke winst vinden voor overheidsgeld, veel lager ligt dan wat een private-equityonderneming als een normale winst zou willen beschouwen. Het is dus heel simpel. 6% is redelijk en wordt gezien als een maatschappelijke return on investment. 8% is al wat meer. De meeste bedrijven willen zo rond de 10% of 11% halen. Dat gaat steeds hoger. Als we dit onderwerp goed beet willen pakken, is het, denk ik, belangrijk dat we heel goed definiëren wat wij als overheid een acceptabele winst vinden voor private-equityondernemingen in publieke taken zoals de zorg.

Ik ben alweer door mijn tijd heen. Dank voor het geduld.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Dank u, voorzitter. Het was een mooi debat. Het was een debat op hoofdlijnen en een ideologisch debat. Daar houden we van bij Forum voor Democratie. We hadden het vandaag dus over het belang van zeggenschap en democratische controle over publieke instituten. Het deed me ook goed om te zien dat het belang daarvan breed werd gedeeld in de Kamer. Er zijn ook veel zorgen. De linkerkant benadrukte natuurlijk vooral de privatisering. Ik had het in mijn betoog meer over het feit dat de Staat steeds groter en machtiger is geworden. Dat is voor mij ook een beetje de afdronk van het debat. Je ziet eigenlijk dat tussen de grote bedrijven en de grote Staat het maatschappelijk middenveld, de civil society of hoe je het ook wilt noemen, langzaam maar zeker vermalen wordt. Ik heb daarvan ook wat voorbeelden gegeven. Ik denk niet dat die trend gekeerd zal worden. Om maar een voorbeeld te noemen: het Europese aanbesteden, waarover we het even kort hadden, is een mooi voorbeeld van wetgeving waar grote bedrijven blij mee zijn. Die kunnen zo'n grote aanbesteding op touw zetten. Kleine bedrijven kunnen dat niet. Die vallen buiten de boot.

Voorzitter. Mag ik nog één voorbeeld geven? Ik vind dat zelf wel een mooi voorbeeld. We hadden hier in Nederland een bloeiende cultuur van amateurarcheologen. Het Binnenhof wordt nu opgegraven. Zij gingen dat dan doen voor bijvoorbeeld de gemeente of het bedrijf dat dit deed. Dat kan niet meer, omdat we nu het Verdrag van Malta, een Europees verdrag, hebben gesloten. Daarin staan zo veel eisen en allemaal ISO-certificaten dat nu alleen nog maar bedrijven dat kunnen doen. Die grote bedrijven en de Staat hebben eigenlijk een deal met elkaar gesloten. Dat gaat ten koste van het maatschappelijk middenveld. Dat gaat dus ook ten koste van de democratische verantwoording en de publieke zeggenschap daarin. Dat is een hele zorgelijke situatie. Dat moet worden teruggedraaid en dat kun je eigenlijk alleen maar terugdraaien door als Staat weer terug in je hok te kruipen.

Voorzitter, dank.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Ik probeer even uw vraag te begrijpen. Dus u zegt dat privatisering zorgt voor een grote, logge overheid?

De heer Van Houwelingen (FVD):

Ik denk dat het zonder meer waar is — dat is zo klaar als een klontje — dat het grote bedrijfsleven en de Staat zijn samengegaan en dat die natuurlijk ook gedeelde belangen hebben. Dat gaat inderdaad vaak ten koste van het midden- en kleinbedrijf, bijvoorbeeld als het gaat om belastingvrijstelling. Grote bedrijven zoals Amazon kunnen een deal sluiten met de Belastingdienst, maar het kleine boekhandeltje op de hoek kan dat niet. Zo krijg je dus allemaal verstoringen en daar is dus die Staat in principe verantwoordelijk voor. Dat is misschien wel interessant, want de heer Dijk zoekt vaak de oplossing bij de Staat, maar die Staat doet in onze ogen ook heel veel verkeerd. Ik zal niet zeggen dat alles goed gaat als de Staat zich zou terugtrekken, maar dan zijn we op heel veel terreinen wel beter af, denk ik.

Dank.

Minister Jetten:

Dank u wel, voorzitter. De vraag van de heer Erkens. U krijgt van mij twee brieven. In dit kwartaal krijgt u nog de Kamerbrief over de mogelijke deelneming in de ontwikkeling van kernenergie en in het tweede kwartaal de update van de marktconsultatie.

Dan de moties. Drie moties worden door de collega's geapprecieerd. Ik zal de rest voor mijn rekening nemen.

De motie op stuk nr. 462, van het lid Dijk, vraagt een masterplan voor publieke diensten. We vinden het echt aan een nieuw kabinet om zo'n masterplan al dan niet vorm te geven. De motie op stuk nr. 462 is dus ontraden.

De motie op stuk nr. 463 gaat over de aanbestedingen van het openbaar vervoer. Het dictum van deze motie is in strijd met het EU-recht, dus deze motie is ontraden.

Dan ga ik door naar de motie op stuk nr. 467, van de heer Dijk. Daarin wordt gevraagd om het noodfonds helemaal publiek uit te voeren en om er publieke controle over te houden. Dat zou u eigenlijk zelf ook niet moeten willen, want het mooie van het noodfonds zoals we het nu hebben georganiseerd, is dat het publiek-privaat is. We voeren het niet alleen samen uit, maar ook betalen de private bedrijven eraan mee. Dat is ook belangrijk, want die bedrijven profiteren ook van het noodfonds. Klanten van wie we de betalingsproblematiek oplossen, zijn immers een minder groot probleem voor diezelfde energieleveranciers. Ik vind de publiek-private samenwerking in het noodfonds nu juist wel heel goed werken. Onder anderen dankzij de heer Asscher hebben we dat ook goed met elkaar ingeregeld. De motie op stuk nr. 467 is dus ontraden.

De motie op stuk nr. 468, over energiecoöperaties. Ik vraag me eerlijk gezegd af wat deze nog toevoegt aan alle andere zaken die we nu hebben lopen op energiecoöperaties, dus ik zou de motie willen ontraden. Maar misschien heeft mevrouw Kröger nog een hele specifieke vervolgvraag op alles wat al loopt.

Minister Jetten:

Ah, breder dan alleen wat we met energiecoöperaties aan het doen zijn.

Minister Jetten:

Excuus, ik keek te veel alleen naar het dictum. Maar ook dan geldt, denk ik, wat ik op de motie op stuk nr. 462 apprecieerde, namelijk dat we dat aan een volgend kabinet laten. Daarom ontraad ik nu deze motie.

Dan de motie op stuk nr. 469, van mevrouw Kröger en de heer Dijk. Ik weet dat een aantal gemeentes en provincies bezig zijn om te kijken of ze weer een energiebedrijf kunnen oprichten, maar er is bij mij geen enkel signaal gekomen vanuit VNG of IPO dat ze mijn hulp daarbij willen. Ze zijn daar juist heel erg nadrukkelijk zelf mee bezig. Ik zou deze motie eigenlijk nu willen ontraden, maar ik zal natuurlijk in mijn reguliere gesprekken met VNG en IPO eens navragen hoe het ermee staat.

Minister Jetten:

Dan wil ik deze motie met kracht ontraden, want we gaan gemeentelijke of provinciale energiebedrijven niet aan minder strenge regels onderwerpen dan we met marktbedrijven doen die actief zijn op de energiemarkt, omdat de consument die klant is bij de energiebedrijven ook goed beschermd moet worden. De motie op stuk nr. 469 ontraad ik dus.

Over de motie op stuk nr. 470, over de loskoppeling van de warmtetarieven, heb ik al meermaals aangeven dat dit gewoon niet uitvoerbaar is op deze termijn en dat we het beste, met de zekerheid die we hebben, de Wcw zo snel mogelijk kunnen behandelen. Ook de motie op stuk nr. 470 moet ik dus ontraden.

Minister Jetten:

Als er sprake is van irreële kosten hebben we een toezichthouder, de ACM, die erop toeziet of de kosten die in rekening worden gebracht in verhouding staan tot de daadwerkelijke kosten. Er zijn nu een aantal hele slechte voorbeelden in het land van warmtenetten waarbij hogere kosten in rekening worden gebracht dan aan de voorkant werd voorspeld. Dat is zeer onwenselijk, maar dat gaan we niet oplossen met andere wetgeving. Dat moeten de betrokken gemeenten, warmtebedrijven en woningcorporaties echt met elkaar oplossen. En als we de koppeling met de gasprijs nu loslaten, zullen we toch een wettelijke basis moeten hebben waarop we de tarieven van warmte kunnen vaststellen. Daarover heb ik al meerdere keren aan de Kamer laten weten dat de ACM gewoon meer tijd nodig heeft om zo'n systematiek goed te ontwikkelen en dat dat ten koste gaat van de implementatie van de Wcw. Het zou dus onverstandig zijn om dat los te trekken. Ik kan het niet leuker maken.

Minister Jetten:

De motie op stuk nr. 471 krijgt oordeel Kamer. Ik geef daarbij richting mevrouw Bikker wel aan dat de WRR zijn eigen werkprogramma maakt en dat zij wel een hele brede studie vraagt van de WRR. Ik kan haar dus niet garanderen dat de WRR hier ook op deze manier invulling en uitwerking aan gaat geven, maar we zullen het verzoek van de Kamer doorgeleiden.

Tot slot de motie op stuk nr. 472, van de heer Sneller. De minister van EZK komt dus op korte termijn met een brief en een eerste appreciatie. Wellicht kan de heer Sneller de motie dus aanhouden totdat de minister van EZK die brief heeft verzonden, zodat zij ook uitgebreider kan ingaan op het verzoek dat hij in deze motie doet.

Minister Jetten:

Het lijkt me nuttig dat als de minister met een brief komt op basis van het onderzoek dat al is uitgevoerd, ze ook meteen in diezelfde brief ingaat op het dictum van deze motie.

Minister De Jonge:

Voorzitter. Ik heb nog één motie, namelijk de motie op stuk nr. 465. Die verzoekt de regering instemmingsrecht, zoals nu ook geldt voor renovaties, in te voeren voor huurders bij sloop en verkoop van de woning waar zij in leven. Die motie moet ik ontraden. Uiteraard blijft er bij verkoop altijd huurdersbescherming, want verkoop breekt het huurcontract niet. Uiteraard is het bij sloop of andere ingrijpende maatregelen heel noodzakelijk om heel goed met huurders te spreken, maar je kunt nu eenmaal niet wachten tot de allerlaatste huurder ook overtuigd is van de noodzaak. Soms is die noodzaak er gewoon. Je zou heel veel andere huurders, die die noodzaak wel zien, benadelen als je iedere individuele huurder instemmingsrecht geeft. Daarom is het echt onverstandig om dit te doen. Ik ontraad de motie dus.

Minister Helder:

Voorzitter. Mevrouw Postma vroeg naar private equity. Ik kom zeer binnenkort met het wetsvoorstel integere bedrijfsvoering zorg- en jeugdhulpaanbieders. Ik stel voor deze discussie daarbij te voeren. Ik heb net geprobeerd uit te leggen dat private equity, of in ieder geval privaat geld, in de zorg een lange historie kent en ook heel veel verschillende vormen kan hebben. Ik denk dat het platslaan van de discussie tot een percentage te weinig nuance geeft. Ik kom daar bij het wetsvoorstel zeker op terug, ook als het gaat om de verdere rapporten die ik of minister Dijkstra nog naar de Kamer ga sturen over specifiek private equity in de huisartsenzorg. We komen daar dus op terug.

Dan zijn er nog twee moties, waar ik even mijn leesbril voor nodig heb. De motie op stuk nr. 464 ontraad ik.

De motie op stuk nr. 466 ontraad ik ook.