91e vergadering, woensdag 4 juni 2025

De voorzitter:

Ik open de vergadering van woensdag 4 juni 2025.

De voorzitter:

Dan is nu eerst aan de orde de beëdiging van een nieuwe collega. Daartoe geef ik graag het woord, zoals altijd, aan de heer Ellian voor het uitbrengen van verslag namens de commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven. Graag stilte in de zaal. Het woord is aan de heer Ellian.

De heer Ellian (voorzitter van de commissie):

Dank u wel, voorzitter. De commissie voor het onderzoek van de Geloofsbrieven heeft de stukken onderzocht die betrekking hebben op mevrouw S.M. Richardson te Lijnden.

De commissie is tot de conclusie gekomen dat mevrouw S.M. Richardson te Lijnden terecht benoemd is verklaard tot lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.

Daarom stelt de commissie voor om haar toe te laten als lid van de Kamer. Daartoe dient zij wel eerst de eden of de beloften af te leggen, zoals vastgelegd in de Wet beëdiging ministers en leden Staten-Generaal van 27 februari 1992, Staatsblad nr. 120.

Tot slot, voorzitter, verzoek ik u om het complete verslag in de Handelingen op te laten nemen.

De voorzitter:

Dank u wel, meneer Ellian, zoals gewoonlijk. Ik dank de commissie voor haar verslag en stel voor dienovereenkomstig te besluiten.

De voorzitter:

Ik verzoek de leden en overige aanwezigen in de zaal en op de publieke tribune, voor zover dat mogelijk is, te gaan staan.

Mevrouw Richardson is in het gebouw der Kamer aanwezig om de voorgeschreven verklaringen en beloften af te leggen. Ik verzoek de Griffier haar binnen te leiden.

De voorzitter:

De door u af te leggen verklaringen en beloften luiden als volgt:

"Ik verklaar dat ik, om tot lid van de Staten-Generaal te worden benoemd, rechtstreeks noch middellijk, onder welke naam of welk voorwendsel ook, enige gift of gunst heb gegeven of beloofd.

Ik verklaar en beloof dat ik, om iets in dit ambt te doen of te laten, rechtstreeks noch middellijk enig geschenk of enige belofte heb aangenomen of zal aannemen.

Ik beloof trouw aan de Koning, aan het Statuut voor het Koninkrijk en aan de Grondwet.

Ik beloof dat ik de plichten die mijn ambt mij oplegt getrouw zal vervullen."

Mevrouw Richardson (VVD):

Dat verklaar en beloof ik.

De voorzitter:

Dank u wel. Dan wens ik u van harte geluk met uw lidmaatschap van de Staten-Generaal. Ik feliciteer u. U gaat uw plaats innemen. Daarna vervolgen wij met de beraadslaging.

De voorzitter:

Ik heropen de vergadering. Als u wilt gaan zitten, dan gaan we beginnen. Aan de orde is het debat over de val van het kabinet. Ik heet welkom in vak K de minister-president en de drie vicepremiers. Ik geef graag het woord aan de minister-president voor het afleggen van een verklaring. Daarbij zijn interrupties en vragen na afloop niet mogelijk. Na de verklaring van de minister-president beginnen wij met het debat en geef ik het woord aan de heer Timmermans. Het woord is aan de minister-president.

Minister Schoof:

Meneer de voorzitter. Dank voor de gelegenheid om een korte verklaring af te leggen naar aanleiding van de actuele politieke situatie. Zoals u weet, heb ik gister de Koning het ontslag aangeboden van alle PVV-bewindspersonen, en heeft hij dat ontslag verleend. De functies van de overige bewindslieden, van VVD, NSC en BBB, en van mijzelf heb ik ter beschikking gesteld. De Koning heeft dit in overweging genomen en de ministers, de staatssecretarissen en mijzelf verzocht al datgene te blijven doen wat zij in het belang van het Koninkrijk noodzakelijk achten. Daarmee is dit kabinet nu demissionair.

Voorzitter. Laat ik duidelijk zijn. De val van dit kabinet was wat mij betreft onnodig en onverantwoord. We staan nationaal en internationaal voor grote uitdagingen en meer dan ooit is besluitvaardigheid vereist. Voor de veiligheid, voor onze weerbaarheid en voor de economie, in een snel veranderende wereld. Voor alle mensen in Nederland die zich zorgen maken over het vinden van een woning en over hun portemonnee. Voor boeren en tuinders die perspectief voor de toekomst willen. En ook voor het krijgen van grip op migratie.

Het laatste wat we nu kunnen gebruiken, is uitstel. Toch zal dat nu op sommige onderwerpen onvermijdelijk zijn. Hoezeer ik dat ook betreur, feit blijft dat als een van de partijen niet verder wil, het voor de rest van de coalitie ophoudt, ook als dat gebeurt op een buitengewoon ongelukkig moment als nu.

Voorzitter. Het verzoek van de Koning om al datgene te blijven verrichten wat in het belang van het Koninkrijk noodzakelijk wordt geacht, klinkt als een formaliteit, maar is veel meer dan een staatsrechtelijk verzoek. Ik voel dat als een persoonlijke opdracht. Ik hoop dan ook dat de Kamer met dit kabinet wil blijven werken aan onderwerpen die niet kunnen wachten. Natuurlijk bepaalt uw Kamer welke onderwerpen dat zijn en daarover ga ik graag in gesprek, want het leven in Nederland en daarbuiten gaat gewoon verder en er moeten beslissingen worden genomen, die geen uitstel verdragen. Wat mij betreft gaat het in ieder geval om veiligheid, zowel nationaal als internationaal, waaronder de steun aan Oekraïne en alles wat nodig is voor Defensie. Ook de internationale economische verhoudingen, waaronder de lopende discussie over handelstarieven, vallen daar in mijn optiek onder. Die kunnen namelijk direct effect hebben op de Nederlandse economie en op ons bedrijfsleven. Verder hoopt het kabinet de belangrijke hersteloperaties, zoals toeslagen en Groningen, onverkort te kunnen voortzetten. Natuurlijk moeten ook de begrotingen van 2026 voorbereid worden.

Ik vraag dit aan uw Kamer, maar wel in het volle besef dat dit mandaat allerminst vanzelfsprekend is, omdat het kabinet steeds op zoek zal moeten naar voldoende draagvlak in het parlement, net zoals het ons demissionair kabinet past om uiterst bescheiden en terughoudend te zijn met voorstellen voor nieuw beleid of nieuwe wetsvoorstellen. De Kamer kan ervan uitgaan dat we daar ook zo mee zullen omgaan, precies zoals dat hoort in een gezonde democratie.

Voorzitter. Ik heb bij alle bewindspersonen grote betrokkenheid gezien om Nederland verder te brengen. Die grote betrokkenheid voelde ik ook en voel ik nog steeds. Daarom ga ik met de bewindspersonen van VVD, NSC en BBB demissionair door met dezelfde betrokkenheid tot er een nieuw kabinet is.

Voorzitter, tot slot. Ik weet dat we in de politiek altijd op schouders van anderen staan. Ik hoop dat ons werk op zijn beurt dienstbaar aan de toekomst zal blijken.

Dank u wel.

De voorzitter:

We beginnen met het debat. Ik geef graag het woord aan de heer Timmermans. Hij heeft net als iedereen vier minuten spreektijd. Ik sta acht interrupties toe van hooguit 45 seconden. De heer Timmermans.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Dank u wel, voorzitter. Ik dank de minister-president voor zijn verklaring. Ik zal zo meteen ook op een aantal punten die hij maakt ingaan.

Voorzitter. Op korte afstand van Nederland, aan de grenzen van de Europese Unie, woedt een oorlog die inmiddels al meer dan 1 miljoen slachtoffers heeft opgeleverd, een oorlog die een directe bedreiging vormt voor onze veiligheid, een oorlog die een grote invloed kan hebben op onze gezamenlijke toekomst als Europeanen, maar ook als Nederlanders. Er komt een einde aan een treurspel van een jaar, van een kabinet dat niet in staat is geweest te handelen. Ruzie, onenigheid en stilstand zijn wat dit kabinet Nederland heeft geboden. Er zijn geen oplossingen gevonden, niet voor de woningnood, niet voor de stikstofcrisis, niet voor de veiligheid.

De reden hiervoor is duidelijk. Die is ook duidelijk gebleken in de afgelopen dagen. Als er verantwoordelijkheid moet worden genomen, als er moeilijke beslissingen moeten worden genomen, geeft de heer Wilders niet thuis. Dat wisten we al. Die ervaring hebben we al eerder gehad. In 2012 liep de heer Wilders ook weg toen het moeilijk werd. Deze keer is dat ook gebeurd. De vraag is dan ook aan met name de VVD: het is u eerder overkomen, u had kunnen uittekenen dat het u weer zou overkomen en toch heeft u gekozen voor een coalitie met de PVV. Ik hoop dat u vandaag — ik roep alle partijen in dit huis op om daar ook duidelijk over te zijn — duidelijk wil verklaren dat het niet in het landsbelang is om iemand tot de macht toe te laten die de regering uiteindelijk altijd leidt naar verlamming, naar het niet-vinden van oplossingen en naar ruzie.

Ik zeg dat ook omdat het businessmodel van de heer Wilders en de PVV altijd hetzelfde is. Je belooft de mensen de wereld. Onmiddellijk zou de eigen bijdrage worden afgeschaft. De huren zouden met 20% omlaaggaan. Het Zuyderlandziekenhuis zou volwaardig openblijven in Heerlen. De boodschappen zouden goedkoper worden. Noem al die enorme beloftes maar op. Die beloften worden gedaan, niets wordt nagekomen en dan volgt een grote afleidingsmanoeuvre en iemand anders krijgt de schuld. Meestal is dat iemand die moslim is of vanuit het buitenland komt. Zo kan ons land niet verder.

Ik neem het de heer Wilders zeer kwalijk dat hij de verdeeldheid in ons land heeft aangejaagd en ik neem het zijn coalitiepartners zeer kwalijk dat zij daar ook hun bijdrage aan hebben geleverd. Ik hoop dat ze inzien dat ze ons land op geen enkele manier verder helpen door deze verlamming te laten voortduren. We staan als Nederlanders vandaag te veel met de ruggen naar elkaar toe. Wat we nodig hebben is leiderschap dat de problemen aanpakt en de problemen oplost. De mensen in Nederland willen graag dat niet alleen zij in een mooi huis kunnen wonen dat ze kunnen betalen, maar dat ook hun kinderen kunnen wonen op een betaalbare manier. Ze willen graag een baan waar ze voldoening uit halen en waar ze genoeg mee verdienen om in de kost te kunnen voorzien. Ze willen graag houden van wie ze willen houden. Ze willen graag de ruimte om zichzelf te zijn. En ze willen graag ook weer wat optimisme voor de toekomst hebben.

Ik zou zo graag zien dat wij er allemaal aan bijdragen om die dromen van Nederlanders weer waar te maken. Daarvoor is herstel nodig, daarvoor moeten we vooruit. Daarvoor zijn ook heel snel verkiezingen nodig. Ik hoop dat we op zo kort mogelijke termijn die verkiezingen kunnen organiseren, want dan kan het land weer vooruit. Ik zeg tegen de minister-president dat hij tot die tijd mijn fractie zal kunnen aanspreken op die dingen die moeten gebeuren om de veiligheid van ons land te garanderen. We hebben daar de afgelopen maanden een plan voor op tafel gelegd. Ik hoop dat het kabinet binnenkort met voorstellen komt en met onze Kamer in discussie gaat over hoe we de nationale en internationale veiligheid kunnen bevorderen, ook met een demissionair kabinet. Daar kunt u ons voor vinden. We willen vooruit, we moeten snel vooruit en daarom moeten er snel verkiezingen komen, zodat we deze hele treurige periode in onze vaderlandse geschiedenis snel achter ons kunnen laten.

Dank, voorzitter.

De heer Wilders (PVV):

Voorzitter. Wat wilde de PVV nou precies? Wij willen meteen een totale asielstop. We willen intensieve grenscontroles. We willen iedere maar dan ook iedere asielzoeker direct aan de grens terugsturen. We willen de gezinshereniging per direct helemaal stoppen. We willen azc's sluiten en veroordeelde criminelen meteen het land uitzetten. Want Nederland schreeuwt om een harder asielbeleid.

Maar onze voormalige coalitiepartners weigerden hiervoor te tekenen en deze maatregelen toe te voegen aan het hoofdlijnenakkoord. Ze hadden daar honderdduizend smoesjes voor. Ze wilden het eerst uitzoeken of uitwerken, wat natuurlijk complete onzin is, want heel veel andere Europese landen die gebonden zijn aan dezelfde regels en verdragen als Nederland, voeren een aantal van die maatregelen gewoon al uit. Het moet nu meteen. Nederland kan het niet meer aan. Ons land dreigt één groot asielzoekerscentrum te worden. Ik krijg iedere dag tientallen mails van mensen die klagen over een azc dat bij hen in de buurt komt, met alle gevolgen van dien. Van overlast en criminaliteit tot een nog groter beroep op alles waar we in dit land al een enorm tekort aan hebben: woningen, zorg, onderwijs, financiën.

De PVV heeft de verkiezingen anderhalf jaar geleden niet voor niets gewonnen. Bijna 2,5 miljoen mensen gaven ons het vertrouwen en de opdracht om de asielinstroom terug te dringen en te komen tot het strengste asielbeleid ooit, zodat Nederland tot de landen van Europa zal gaan behoren met de strengste toelatingseisen. Dat staat letterlijk in het hoofdlijnenakkoord. Maar het tegenovergestelde is gebeurd. Er komen nog steeds veel te veel asielzoekers Nederland binnen, maar liefst 800 per week. En dat gaat maar door. Iedere elf dagen komt er een azc bij. Het is om gek van te worden. Mijn fractie tekent niet langer voor de ondergang van Nederland.

De heer Wilders (PVV):

Ik denk dat heel veel Nederlanders gelukkig niet geloven wat u suggereert. Zij denken — wat ook de waarheid is — dat wij als PVV oprecht zijn. Wij hebben oprecht verantwoordelijkheid genomen. Wij hebben, nadat wij de verkiezingen hebben gewonnen, oprecht een regeerakkoord, een hoofdlijnenakkoord, gesloten met drie andere partijen, om te komen tot een beter Nederland. Dat hebben wij oprecht gedaan. Daar hebben we lang voor geknokt. Het is ook triest dat dat nu eindigt. Het is geen mooie dag geweest gisteren, ook voor mij niet. Ik had liever dat het kabinet was doorgegaan. We hebben onze nek uitgestoken, maar, nogmaals, er zijn grenzen.

Een van die grenzen die wij stellen, is onze belangrijkste belofte aan de kiezer. Dat is dat wij niet alleen zouden komen tot het strengste asielbeleid ooit, maar ook, zoals in het hoofdlijnenakkoord staat, dat wij bij de koplopers van Europa gaan horen als het gaat om het strengere asielbeleid. En dat zie ik niet gebeuren. Dat heb ik vanaf dag één niet zien gebeuren. Nou, misschien niet al na dag één, maar al vrij snel ging dat niet gebeuren. Ik heb gewacht. Ik ben geduldig geweest. Uiteindelijk moet je je rug recht houden. Als ons belangrijkste punt, waarvoor 2,5 miljoen mensen op mijn partij hebben gestemd, niet lukt, dan kan de conclusie geen andere zijn dan dat je zegt: zonder ons.

De heer Wilders (PVV):

Een groot deel van Nederland, de meerderheid van Nederland, heeft genoeg van zowel de enorme asielinstroom als ook van de islam. Dat blijkt uit ieder onderzoek en uit iedere peiling. 60% van de Nederlanders vindt dat de islam niet bij Nederland hoort, blijkt uit recent onderzoek. Dat kunt u vervelend vinden, maar dat vinden zes op de tien Nederlanders. Mensen vinden in grotere mate dat de asielinstroom in Nederland veel verder moet worden beperkt. Het tienpuntenplan van ons, dat wij, zoals u weet, kortgeleden hebben gepresenteerd, heeft bij heel veel partijen tot 80%, 90% steun geleid. Dat geldt niet alleen voor alle coalitiepartijen, maar ook voor oppositiepartijen. Niet die van u, maar bij heel veel andere oppositiepartijen heeft het tot grote steun geleid. Mensen in Nederland hebben ons plan gezien en voor negen van de tien maatregelen was er 70%, 80%, 90% steun. Dat vinden mensen dus belangrijk. En dat hebben wij de mensen ook beloofd. Vandaar dat ik het in de coalitie heb voorgelegd. Ik heb niet gevraagd om het uit te zoeken, aan de minister te vragen om het uit te werken of om het zelf uit te werken. Nee, andere landen doen heel veel van die maatregelen al. Dat is geen gepruts; dat is gezond beleid. Ik vind het ontzettend jammer dat er onvoldoende steun voor was, waardoor wij die belofte onvoldoende konden nakomen. Uiteindelijk hebben wij met een rechte rug gezegd: dan kan het zo niet verder.

De heer Wilders (PVV):

Dat is ook heel goed. We leven in een democratie. Stel je voor dat we allemaal hetzelfde dachten; dat zou helemaal niet leuk zijn, ook niet voor de debatten hier. Het is dus hartstikke goed dat u dit doet. U moet opkomen voor uw eigen kiezer, voor uw eigen achterban. Als u het niet met mij eens bent, moet u mij interrumperen, demonstraties organiseren enzovoorts. Dat is prima. Ik juich dat toe, want ik ben een democraat. Maar ik zeg tegelijkertijd dat u niet mag wegpoetsen dat 60% van de Nederlanders vindt dat de islam niet bij Nederland hoort. Dat heb ik niet verzonnen. Dat is onafhankelijk onderzocht. Dat is gepeild en dat blijkt de waarheid te zijn. Dat is dus niet iets wat in mijn hoofd zit, maar wat in het hoofd zit van 10 à 12 miljoen Nederlanders. Die vinden dat.

Dan kun je de vraag stellen: hoe ga je daarmee om? Daarover kun je van mening verschillen. Maar mensen in Nederland voelen zich steeds meer een vreemde in hun eigen stad, een vreemde in hun eigen wijk, soms zelfs een vreemde in hun eigen straat. Ze herkennen hun land niet meer. Ze herkennen hun gewoontes niet meer. Er komen ineens allemaal andere feestdagen. Als ze naar de stad gaan — loop maar eens op zaterdagmiddag over de Blaak of in de rest van het centrum van Rotterdam — wanen ze zich in Mekka of in Istanbul. Dat mag allemaal, maar ik vind dat fout. Ik vind dat we dat niet moeten doen. Ik vind dat we de Nederlanders moeten steunen die zeggen: We hebben niets tegen die mensen, maar dit is Nederland. We moeten onze grenzen uiteindelijk een keer gaan sluiten. We moeten een keer strenger worden als het gaat om immigratie en asiel. We moeten een keer trotser worden op onze eigen mensen, op onze eigen cultuur. Islam hoort daar wat 60% van de Nederlanders betreft niet bij, of u dat nu leuk vindt of niet.

De heer Wilders (PVV):

Laat ik beginnen met mevrouw Faber een compliment te geven. Ik weet dat heel veel mensen kritiek op haar hebben. Soms doen zij daar ook lacherig over en proberen zij haar voor schut te zetten. Ik neem daar afstand van. Mevrouw Faber heeft, meneer Jetten, meer lef in haar pink dan u in uw hele fractie. Wat zij uiteindelijk durft te laten zien en wat zij heeft gedaan … Natuurlijk, iedereen maakt fouten. Ik maak ze iedere dag en dat zal mevrouw Faber ook hebben gedaan. Dat is menselijk. Maar ze heeft het hartstikke goed gedaan. Ik ben trots op onze oud-bewindslieden. Dat zijn negen bewindslieden, die vandaag allemaal thuiszitten omdat ze ontslag hebben gekregen — dat hoort bij de politiek; dat weet je als je in de politiek gaat. Maar ik zou de vijf ministers en de vier staatssecretarissen van ons vanaf deze plek willen bedanken voor alles wat zij hebben gedaan voor mijn partij en voor het land. Ik hoop dat u als democraat dat ook met mij billijkt.

Dan uw tweede vraag. Wie gaat ons regeren? Dat is niet aan u. Dat is zelfs niet aan ons. Dat is aan de kiezer. We hebben waarschijnlijk binnenkort verkiezingen. We zullen binnenkort van de minister-president of van de Kiesraad horen wanneer dat zal zijn; waarschijnlijk in de buurt van oktober, november, hoor en lees ik. Dan zal de kiezer moeten kijken hoe groot iedere partij wordt. Misschien dat u wat meer zetels haalt dan vijf; dat zou kunnen. Als u er niet meer haalt, is de kans misschien klein dat u gaat meeregeren. Maar als u er 40 haalt — God verhoede dat dat gebeurt — dan is de kans groter dat uw partij meedoet. Dat geldt ook voor mijn partij, dat geldt voor iedere partij. Dat heet democratie. Je bent zo sterk als je groot bent. We zullen het zien. De kiezer bepaalt uiteindelijk hoe groot partijen worden. De verhoudingen bepalen in ieder land dat een meerpartijenstelsel kent wie meer kans maakt op regeren en wie minder.

De heer Wilders (PVV):

Daar heb ik, eerlijk gezegd, nog niet eens over nagedacht. Wacht u ons nieuwe verkiezingsprogramma af. Er komt natuurlijk een nieuw verkiezingsprogramma en dan zult u zien wat daar wel in staat en wat daar niet in staat. Ik ga u ook niet bevragen over uw verkiezingsprogramma, maar natuurlijk zullen wij — want daar heeft u gelijk in: de kiezer moet van tevoren weten waar een partij voor staat — ruim op tijd met het nieuwe PVV-verkiezingsprogramma komen. Als u wilt, stuur ik u het eerste exemplaar toe.

De heer Wilders (PVV):

Wij kiezen natuurlijk voor het belang van Nederland. Dat doen we allemaal en wij doen dat ook. Wij hebben dat ook op een heel verantwoorde manier gedaan. Wij zijn de grootste partij geworden en wij hebben — ik denk dat heel Nederland dat wel weet — heel veel concessies gedaan in de onderhandelingen. Dat schijnt er ook bij te horen, heb ik me door iemand laten vertellen, als je de grootste partij bent. Dat hebben we gedaan. We hebben daarvan veel pijn geleden en op veel onderdelen niet onze zin gekregen. Het is dus echt niet zo dat wij ons onverantwoord hebben opgesteld. We zijn constructief bezig geweest, totdat er een moment kwam, en dat moment was gisteren, dat wij vonden dat we onvoldoende steun kregen voor het asiel- en immigratiebeleid, dat naar onze mening toch echt tien stappen verder moest. Toen hebben wij gezegd: dat doen we niet. Uiteindelijk is het ook volwassen politiek dat je je rug recht houdt en dat je principes hebt.

De heer Wilders (PVV):

Zeker. Het is complete onzin.

De heer Wilders (PVV):

Jazeker. Wij gaan niet de wetten die tot gisteren onder de verantwoordelijkheid van mevrouw Faber lagen controversieel verklaren. Natuurlijk niet. Al die wetten die er liggen en er lagen en nu in de Kamer liggen, moeten zo snel mogelijk behandeld worden. Dat spreekt voor zich.

De heer Wilders (PVV):

Ik ga niet in op als-danvragen. Als dat plan er had gelegen, had ik het antwoord niet aan u maar aan de VVD gegeven. Maar ik ga niet in op fictieve voorbeelden.

De heer Wilders (PVV):

Over "de mate waarin" zullen we het moeten hebben, maar natuurlijk blijven wij steun geven aan Oekraïne. Wij blijven ook vinden dat Rusland de agressor is en dat Poetin de agressor en de dictator is. Daar verandert helemaal niets aan. Wij blijven aan de kant van Oekraïne staan. We zullen moeten kijken naar de mate waarin en de manier waarop wij dat doen, maar het staat onverkort vast dat wij dat standpunt blijven houden.

De heer Wilders (PVV):

Nee. Ik sprak dit weekend vol trots en kijk met genoegen terug op een zogeheten "CPAC". Dat is een conservatieve meeting in Boedapest. Daar spraken twee à drie dagen lang een paar honderd man. Het beeld dat de heer Timmermans daarover schetste is echt bezijden de waarheid. Ik heb vier of vijf Amerikaanse senatoren en leden van het Huis van Afgevaardigden gesproken. Als u die zou benoemen als Poetinvrienden, dan denk ik niet dat ze u dat in dank af zouden nemen. Ik heb met verschillende parlementariërs uit Polen op het podium gestaan. Die kunnen het bloed van Poetin wel drinken, kan ik u verzekeren Dat is dus iets totaal anders. Ik heb met verschillende Israëlische ministers gesproken; dat zijn misschien niet uw vrienden, maar zeker geen Poetinvrienden. Ik heb met niemand tegelijk op het podium gestaan. Ik denk echt dat daar 80 à 90 mensen om de beurt hebben gesproken. Er zaten inderdaad mensen bij die sympathie hadden voor Poetin. Maar er zaten ook heel veel mensen bij, zoals mijn Poolse collega, die een enorme afkeer van Poetin hadden. Dat was niet de bijeenkomst. De bijeenkomst ging over de conservatieve politiek, zeker als het gaat om waarden, tradities, immigratie en asiel; daar sprak ik ook over. Dus u doet heel veel mensen daar onrecht aan, want die waren precies het tegenovergestelde van wat u net zegt.

De heer Wilders (PVV):

Ik denk dat ze dat nog massaal gaan doen, moet ik u teleurstellen, meneer Timmermans, misschien wel meer dan dat ze u het vertrouwen geven. Maar ik kom nog een keer terug op dat congres. Ten eerste, wie bent u om mij de les te lezen over waar en met wie ik spreek. Maar u kunt ook echt niet volhouden dat antisemieten samen met Israëlische bewindslieden op dat podium stonden. Ik weet dat uw afkeer jegens Israël, jegens dat land en die democratie, met de dag groeit. Maar geloof me, die hadden nooit met fascisten op het podium gestaan. Dat hadden ze nooit gedaan. Het is een schande dat u het alleen al suggereert. Dat is een belediging voor de leden van het Israëlische kabinet, dat u eigenlijk zegt dat ze collaboreren met fascisten. U bent niet goed bij uw hoofd als u dat alleen maar suggereert. Ik ga me niet voor hem verantwoorden. Het is totaal bezijden de waarheid wat hij heeft gedaan. Ik weet dat uw collega, mevrouw Piri, zelfs een hele collage heeft gemaakt op Twitter, waarin ze heeft aangegeven wie er allemaal sprak. Ik moet u zeggen: de belangrijkste mensen is ze vergeten. Dat zijn de mensen die daar normaal zijn en die net als u en ik gewoon voor de normale onderwerpen, namelijk immigratie en asiel, stonden, en met een gezonder standpunt dat u heeft.

De heer Wilders (PVV):

Het gevolg is wel dat de heer Baudet nu weer bij de interruptiemicrofoon staat, nu u het over Israël heeft. Maar los daarvan: ik ben trots als een pauw dat ik Israël steun. Ik ben daar trots op. Dat is geen schandvlek. U bent een schandvlek dat u hier bijna halfantisemitische uitspraken doet over een land dat vecht voor zijn bestaan. Want dat is het: Israël vecht een existentiële strijd. Het gaat niet over een paar mensen, een paar terroristen in een land. Het gaat niet over een economie die niet goed loopt. Het gaat niet over welk ander onderwerp dan ook. Het gaat over de existentie, het bestaan van de Joodse staat Israël. Nu zitten er terroristen in Gaza die daar de macht hebben, die zijn gekozen of de macht hebben genomen, die daar één doel hebben en dat is Israël en het Joodse volk vernietigen, van de kaart vegen. Natuurlijk moet je je dan verdedigen. En natuurlijk, in oorlog vallen ook doden. Ik betreur iedere dode, ik betreur ieder kind, iedere moeder of onschuldige burger die sterft in een strijd. Maar ik vind wel — ik ben daar trots op — dat Israël moet vechten voor zijn bestaan.

Ik zeg u, meneer Timmermans — via u, meneer de voorzitter — dat Israël onze strijd strijdt. Als Israël valt, als wij de Joodse staat, die de joods-christelijke cultuur met ons gemeenschappelijk heeft, laten vallen, als Jeruzalem valt, is Athene, Parijs of Amsterdam de volgende. Zij vechten onze strijd. Het feit dat onze moeders in het Westen rustig kunnen slapen, is omdat de moeders van Israëlische soldaten wakker liggen of hun kind wel levend uit de strijd komt in een gevecht dat zij voor de vrijheid leveren. Israël is de enige democratie in het Midden-Oosten en moet vechten tegen de terreur van Iran, van Hezbollah, van Hamas, van islamitische jihad. Dat doen ze voor zichzelf, maar dat doen ze ook voor ons, om vrijheid en democratie overeind te houden. Dat u zich daartegen verzet en als een halve semiet optreedt ... U bent de schandvlek van dit huis.

De heer Wilders (PVV):

Het enige wat ik zeg is dat in ons voorstel staat dat de Spreidingswet voor de zomer zou moeten worden ingediend. Een deel van de reden dat dat niet de planning was, ligt aan de minister van Asiel, die zelf heeft bepaald dat ze met een contourennota kwam; dat heb ik eerder gezegd. Maar een deel komt ook doordat in het Catshuisakkoord van, uit mijn hoofd, oktober/november vorig jaar is afgesproken, en later door het kabinet bevestigd, dat de intrekking van de Spreidingswet tegelijk zou moeten worden ingediend met het wetsvoorstel dat gaat over het schrappen van de voorrang voor woningen voor statushouders. Dat is een beetje een ingewikkeld verhaal. Je kan dus niet echt pinpointen aan wie het ligt, maar een van mijn tien punten was dat die voor de zomer zou moeten worden ingetrokken.

De heer Wilders (PVV):

Nou, niet van uw partij.

De heer Wilders (PVV):

Nee, want zoals ik net al zei: de afspraak in het Catshuisakkoord was dat die samen moest worden ingediend, of in ieder geval dat die niet eerder kon worden ingediend, maar volgens mij stond er zelfs "samen", met die wet die verbiedt dat statushouders voorrang krijgen. Leest u het Catshuisakkoord en de brief van de minister-president daarover er nog maar op na. Daar staat het letterlijk in. Het kon dus ook niet eerder worden ingediend dan die wet van mevrouw Keijzer. Volgens mij gaat zij die trouwens binnenkort, voor de zomer, wel indienen; eerlijk is eerlijk. Die zouden samen moeten worden ingediend en in ieder geval had die wet van mevrouw Faber niet eerder mogen worden ingediend. Dat is de goede samenvatting. Het is dus niet zo dat zij die al in januari had kunnen indienen, want toen was de wet van mevrouw Keijzer nog niet klaar.

De heer Wilders (PVV):

Dat is dus hoe het is gegaan.

De heer Wilders (PVV):

Maar luister eens. U moet ook een keer leren luisteren. Ik heb het al drie keer gezegd. Kijk naar het verslag, lees het verslag en de brief van het kabinet over het Catshuisakkoord. Dat is gewoon een openbaar stuk. De heer Schoof heeft toen een brief naar de Kamer gestuurd, want dat akkoord dat wij hadden moest natuurlijk ook door het kabinet worden bekrachtigd. Daar is een brief over gestuurd. Daarin stond — ik zeg het voor de derde keer — dat het tegelijk moest, dus dat je niet eerst de ene mag doen en dan de andere. Mevrouw Keijzer was nog bezig met haar voorstel over het verbieden van die voorrang. Dat is nu bijna af. Maar eerder kon mevrouw Faber dat wetsvoorstel dus ook niet indienen. Dat was de afspraak. Dat had inhoudelijke redenen, inzake tussenwoningen en noem het maar op. Daar zat dus ook nog een verhaal bij. Dat is het.

Het tweede punt klopt ook en gaat over die wetgevingsjuristen. Dat is ook wat ik weleens tegen de minister-president heb gezegd en wat ik zeer teleurstellend vind. Ik heb toen ook — dat staat niet op papier, maar dat was wel een afspraak die we hebben gemaakt in het Catshuis — tegen de minister-president gezegd: mevrouw Faber heeft meer wetgevingsjuristen nodig, want ze redt het niet; ze heeft er te weinig. De minister-president heeft toen toegezegd dat die er zouden komen. Mevrouw Faber zit nu waarschijnlijk thuis, maar tot gisteren wachtte ze er volgens mij nog op. Dat is wel teleurstellend.

De heer Wilders (PVV):

Nee. Het is een zeer begrijpelijk verhaal. Ik heb niet de steun gekregen van de partijen om dit op te nemen in het hoofdlijnenakkoord. Ook niet alles staat erin. Neem het feit van wat de Duitsers nu doen, namelijk niet alleen bepaalde mensen tegenhouden, maar iedereen die asiel aanvraagt. U weet dat dat drie groepen zijn. Dat zijn de irreguliere ongedocumenteerden, dus de mensen die gewoon geen visum of wat dan ook hebben. Dat is één groep. Groep twee — dat is ongeveer 11% — bestaat uit Dublinclaimanten. Maar de grootste groep bestaat gewoon uit mensen die roepen "ik wil asiel". Die mag je niet — en dat staat ook niet in het hoofdlijnenakkoord — zomaar weigeren. Dat mag niet.

Wij zeggen nu: dat willen we wel, want Duitsland doet dat ook. Duitsland doet dan een beroep op een bepaald artikel van een Europees verdrag. Dat doet Oostenrijk ook voor gezinshereniging. Dat staat niet alleen niet in het hoofdlijnenakkoord, maar dat doen wij ook niet omdat dat volgens hen niet mag. Volgens mij mag het wel, met een beroep op artikel 72. Ik vind zelf dat Nederland net als Duitsland … U heeft het gezien: Duitsland heeft al een paar honderd, misschien wel bijna 1.000 asielzoekers die asiel kwamen aanvragen teruggestuurd aan de grens. Daar is een bestuursrechter geweest die dat twee dagen geleden in Duitsland heeft verboden. Die heeft gezegd: het mag niet en is in strijd met het recht. De Duitse regering — met christendemocraten, maar ook sociaaldemocraten, zeg ik tegen de heer Timmermans — heeft gezegd: "We doen het toch. We blijven het gewoon doen. Mooi, die rechterlijke uitspraak, maar we doen het." Dat willen wij ook. We vinden dat we een keer moeten ophouden met kijken naar wat niet kan, en moeten kijken naar wat wel kan en dat ook moeten doorzetten.

We hebben het eerder ook gezien bij de Belgische staatssecretaris, die besloot om alleenstaande mannen geen opvang meer te geven. Zij is ook door een rechter teruggefloten, maar ze is het gewoon blijven doen. Ik geloof dat door een deurwaarder inmiddels al haar meubels uit haar werkkamer zijn gehaald, maar ze blijft het gewoon doen. Dat is wat wij willen. Dat staat niet …

De heer Wilders (PVV):

Voorzitter, een kleine afronding. Dat staat dus niet in het hoofdlijnenakkoord en daarover was dus geen politieke overeenstemming tussen de vier partijen. Als je dat doet, samen met het stoppen van gezinshereniging … U weet: de meeste mensen, 96%, komen binnen over land, via België en Duitsland, veilige landen. Als je daarvan zegt "we houden u tegen, wat u ook roept" en niet meer aan gezinshereniging doet, dan heb je nul asielzoekers meer. Nul! Dat wil ik. Dat staat niet in het hoofdlijnenakkoord. Daarover was ook geen overeenstemming onder alle vier de partijen. Dat is de reden.

De heer Wilders (PVV):

Nee. Even terug nog naar het vorige punt. Het ging niet alleen om artikel 72, maar we wilden dat nu. Nu! Niet eerst bestuderen. Niet uitwerken. Dat is totale onzin, want je ziet dat landen in Europa, die aan dezelfde regels en verdragen moeten voldoen, het al doen! Dus ik wilde het niet alleen, maar ik wilde het ook meteen. Ik wilde dat het nu zou gebeuren.

Dan uw tweede vraag. Nee, ik heb helemaal nergens spijt van, maar de situatie is veranderd. Ik zei net al dat wij in het hoofdlijnenakkoord hebben afgesproken dat Nederland, behalve dat het het strengste asielbeleid ooit zou uitvoeren, ook zou gaan behoren tot de strengste landen van de Europese Unie. Dus ik vind dat wat ik zei gewoon helemaal in lijn is met het hoofdlijnenakkoord. Inmiddels zie je dat wij achteropraken. De Duitsers sturen mensen terug. De Oostenrijkers staan geen gezinshereniging meer toe. De Polen laten voorlopig even helemaal niemand meer toe. De Hongaren doen dat ook niet, zoals u weet. De Belgen hebben nee gezegd tegen de opvang van alleenstaande mannen. Dit was allemaal nog niet zo toen we het hoofdlijnenakkoord afspraken. Dus je ziet nu dat zo ongeveer alle landen strenger worden dan Nederland. Wat gebeurt er dan? Dan gaan de asielzoekers natuurlijk naar het land dat het minst streng is. Dus ik vind, met het hoofdlijnenakkoord in de hand, dat ik kan pleiten voor strengere maatregelen die nodig zijn, omdat we niet meer voorop-, maar achteroplopen.

De heer Wilders (PVV):

Er is geen sprake van genocide. Israël verdedigt zichzelf. Iedere dode die onder onschuldige burgers valt, betreur ik. Dat betreurt ieder mens die die beelden ziet. Maar dat is iets anders dan genocide. U kunt zich misschien herinneren wat Hamas tijdens dat feest in Israël, vlak over de grens in Gaza, anderhalf jaar geleden heeft gedaan, waar zij zich schuldig aan hebben gemaakt. Dat was beestachtig. Zwangere vrouwen werden vermoord. Ik ga het niet eens allemaal opnoemen. Ik weet niet of u de beelden heeft gezien en of u weet wat daar gebeurd is. Het is een onmenselijkheid die je van Israëlische kant nooit zal zien. Wat is het verschil tussen hen en ons, tussen Nederland, Israël, een westers land en de terroristen van Hamas? Wij houden van het leven en zij houden van de dood. Dat is het verschil tussen hen en ons. Ik steun de mensen die van het leven houden. Dat betekent dat zij moeten overleven en dat de terreur moet worden bestreden. Een oorlog zonder doden — nogmaals, die betreur ik — is onmogelijk.

De heer Wilders (PVV):

Waarvan akte.

De heer Wilders (PVV):

Volgens mij heb ik dat net heel uitgebreid verteld aan collega Baudet.

De heer Wilders (PVV):

Nee, ik ben niet bij die mensen weggelopen. Ik heb mijn best gedaan voor die mensen. In ieder overleg, of het nou ging over de vorige Miljoenennota of over de Voorjaarsnota, heb ik mij op wat voor manier dan ook hardgemaakt voor die mensen. Dat zal ik ook blijven doen. Maar u heeft gelijk: er zijn nu dingen veranderd. Uiteindelijk moet ik namelijk de afweging maken of ik doorga voor het pluche of niet. Blijf ik zitten, laat ik alle bewindslieden zitten, terwijl ik eigenlijk vind dat mijn belangrijkste belofte niet wordt waargemaakt? Kiezen we voor de makkelijke weg? Kiezen we ervoor om gewoon lekker te blijven zitten en te doen alsof, zo van: "Nou, weet je wat, ik zeg maar niks meer over asiel. Ik heb het wel beloofd, maar ik doe het maar gewoon niet." Die keuze heb ik niet gemaakt. Ik heb de moeilijkste weg gekozen. Ik weet dat heel veel mensen boos zijn. Ongeveer iedereen in deze Kamer leest de krant en kijkt televisie. Heel veel mensen zijn boos dat ik het heb gedaan, maar ik heb er geen seconde spijt van. Ik weet ook dat er heel veel steun is, omdat ik mijn rug recht heb gehouden en vecht voor de beperking van de asielinstroom. Dat is wat ik Nederland heb beloofd. Dat is wat we moeten doen. Heb ik geen hart voor de mensen die u noemt? Zeker wel. Ik heb voor hen gevochten en ik zal vanaf vandaag weer iedere dag voor hen vechten. Misschien nu met u, in ieder geval voorlopig, in de oppositie — wie weet wat er daarna gebeurt — maar natuurlijk doe ik dat. Het makkelijkste was geweest om door te gaan en de andere kant op te kijken als het gaat om minder asiel. Ik kijk niet de andere kant op. Ik zeg: tot hier en niet verder. Dat doet pijn en daar worden sommige mensen boos over, maar toch sta ik hier met de overtuiging dat ik de beste keuze heb gemaakt voor Nederland.

De heer Wilders (PVV):

Nou, wij gaan met diezelfde mensen protesteren tegen alles wat in de campagne neigt naar wat in hun nadeel is. Wij staan achter die mensen en we zullen ook achter die mensen blijven staan. Nogmaals, we hebben ook veel voor ze gedaan; vergeet dat niet. Wij hebben voor hen gevochten. Alleen, de consequentie is dat als je niet buigt, maar op een gegeven moment principieel zegt dat het belangrijkste punt, waar ook die mensen veel last van hebben … Ik zei het net al: ik krijg ongeveer tien mails per dag van mensen uit verschillende gemeentes die zeggen dat ze er zo'n last van hebben bij hen in de buurt. Dat zijn inderdaad vaak niet de rijkste wijken. Dat punt heeft u al eerder gemaakt. Die mensen klagen dus dat er bij hen een azc in de buurt komt of dat er iets wordt verlengd. Dan is de SP niet thuis. De SP roept wel dat ze naar Wassenaar moeten, maar roept niet: de grenzen dicht … U kunt wel met uw vingertje zwaaien, maar u roept niet "de grenzen moeten dicht" of "terugsturen als ze asielhoppen". Dat doen wij wel. Wij vinden wel dat dat moet gebeuren, omdat Nederland het gewoon niet meer aankan. Daar hebben die mensen last van. Dat is wat ons betreft nu de prioriteit. Daarom trek ik nu de maximale conclusie, die ik niet leuk vind om te trekken, maar ik moet het wel doen: asielbeleid, asiel terugdringen, azc's sluiten, zorgen dat Nederland weer voor de Nederlanders wordt, zorgen dat mensen zich geen vreemden in hun eigen land en eigen straat voelen. Dat is waar ik voor sta en dat is waarom ik dit kabinet heb laten vallen.

De heer Wilders (PVV):

Ik heb helemaal niemand de rug toegekeerd. Ik sta voor die mensen, net zoals u. U heeft de luxe — ik heb het al eerder gezegd — dat u nooit heeft geregeerd. Ik denk dat het ook een zegen is voor ons land. Maar u heeft dat nooit gedaan, dus u weet ook niet voor wat voor afweging je op een gegeven moment komt te staan. Ik heb u net al gezegd: wij hebben in heel veel onderhandelingen in het afgelopen jaar — misschien wel anderhalf jaar, van de onderhandelingen over het hoofdlijnenakkoord tot de onderhandelingen over de begrotingen, de Voorjaarsnota en de Najaarsnota — geknokt voor onze achterban. Alle vier de partijen hebben dat toen gedaan. Wij hebben ook zeker dingen voor elkaar gekregen. Dat is gebeurd. Kijk naar het Belastingplan voor dit jaar: daar zit wat in. Het is onvoldoende, maar daar zit wat in.

U bent ook niet gewend om uiteindelijk compromissen te sluiten. Dat heeft u nooit gedaan; u heeft nooit geregeerd. Wij hebben dat wel gedaan. Maar op een gegeven moment is het klaar. Op een gegeven moment lukt het niet meer. Een van onze principiële punten is namelijk dat Nederland weer voor de Nederlanders wordt in veel wijken en straten, niet dat je je in het buitenland waant en dat er overal alleen maar asielzoekerscentra bij komen. Op een gegeven moment is het klaar en zeg je: tot hier en niet verder. Dat snap je pas op het moment dat je hebt meegeregeerd en die afweging moet maken. Die luxe heeft u nooit gehad. U staat alleen maar overal, in iedere stad, te blèren, maar u heeft nooit geregeerd.

De heer Wilders (PVV):

Ik geloof niet dat dit het grote probleem was. Mevrouw Agema heeft op heel veel punten, zoals de financiering van ziekenhuizen en het akkoord dat zij bijna had gesloten, heel veel gedaan voor de zorg. Mevrouw Faber heeft heel veel gedaan voor asiel, maar uiteindelijk is dat laatste niet genoeg. Dan moet je een rechte rug hebben en consequenties trekken; dat hebben we gedaan.

De heer Wilders (PVV):

Het is precies dezelfde vraag als de collega van de SP net stelde. U krijgt hetzelfde antwoord. We hebben een jaar — het kabinet zit er volgens mij nog geen jaar in de vorige samenstelling, met vier partijen — gezeten. We hebben een halfjaar, of een paar maanden, moet ik zeggen, onderhandeld. Daar zijn punten uit gekomen die inderdaad — daar heeft u gelijk in — nog niet allemaal tot wasdom zijn gekomen, omdat het kabinet gevallen is. Denk aan het eigen risico. We hebben uitonderhandeld dat het voor iets meer dan de helft zou worden verlaagd. Dat zou pas volgend jaar of het jaar daarop plaats gaan vinden. Dat weet u. Die discussies hebben we tijdens het debat over de regeringsverklaring gehad. De huren gaan niet door, omdat het kabinet is gevallen. Het kabinet zit er kort. Er zat veel in de pijplijn en sommige dingen zijn ook gebeurd. Uiteindelijk, als een kabinet na één jaar valt, kun je weinig laten zien. Dat ben ik helemaal met u eens. Toch kon het niet anders, want het terugdringen van asiel, het terugdringen van illegaliteit, het terugsturen van mensen en het niet volproppen van onze steden en dorpen in het hele land met alleen nog maar meer azc's, is waar de mensen mij en mijn partij op nummer één hebben gekozen. Ik kan ook niet accepteren dat er op dat punt te weinig gebeurt. Dan is dit de consequentie. Is die populair? Nee. Is die verstandig? Ja. Zou ik het weer doen? Ja.

De heer Wilders (PVV):

Ja, dat is zeker democratie. Want nogmaals, ik zeg het nu voor zesde keer: mensen hebben ons gekozen, om heel veel redenen, maar op nummer één staat echt het terugdringen van de asielinstroom. Natuurlijk zijn andere punten ook heel belangrijk. Daar hebben we ook voor geknokt. We hebben, vaak in compromisvorm, ook iets in het hoofdlijnenakkoord voor elkaar gekregen: van het eigen risico tot huren. En inderdaad: dat valt weg op het moment dat het kabinet valt. Maar zoals ik net al zei: als je op je belangrijkste punt niet kunt leveren en je je kiezer niet in de ogen kunt kijken omdat je niet kunt uitleggen waarom iets niet gebeurt, zou het de makkelijke weg zijn om toch maar te blijven zitten. Dat is de laffe, makkelijke manier. Ik heb de moeilijke manier gekozen, die veel meer lef vergt. Ik heb namelijk m'n nek uitgestoken, wetende dat er ook kritiek zou komen, omdat we op het allerbelangrijkste punt, Nederland weer voor de Nederlanders, zorgen dat die asielinstroom weer verder daalt, niet vonden dat er voldoende gebeurt. En ja, dan heb ik die keuze gemaakt, met mijn fractie. Wij staan daar, hoe pijnlijk het ook is, 100% achter.

De heer Wilders (PVV):

Daarom gaan we een stevige campagne voeren, zorgen dat we heel groot worden en zo veel mogelijk voor elkaar gaan krijgen. Ik zou als ik u was hetzelfde proberen.

De heer Wilders (PVV):

Dat zullen we zien. De kiezer bepaalt. U bepaalt dat niet. U gaat daar ook helemaal niet over. De kiezers gaan dadelijk stemmen en die bepalen welke partij groot wordt en welke niet. De kiezer heeft altijd gelijk, niet u, maar de kiezer.

De heer Wilders (PVV):

Is dat zo? Bent u al zo oud?

De heer Wilders (PVV):

Nee. Het gaat echt om trouw aan je kiezer, het in de ogen kunnen kijken van je kiezer en het belangrijkste punt uit je verkiezingsprogramma, dat je denkt voor elkaar gekregen te hebben in het hoofdlijnenakkoord, voor elkaar te krijgen. Nogmaals, wij zijn daar redelijk in geweest. Ik had al veel eerder kunnen opstappen, maar dat hebben we niet gedaan. Het was volgens mij de eerste keer in de Nederlandse geschiedenis dat de leider van de grootste partij die meeregeert geen premier is geworden. Het is al te gek voor woorden dat dat is gebeurd. Dat was al een concessie van mij. Daarna hebben we, zoals u weet, in oktober, november vorig jaar in het Catshuis NSC hun zin gegeven door van de noodwet een spoedwet te maken. Dat was ook al een concessie. U ziet dat we dat dus hebben gedaan. Daar hebben we mee ingestemd, maar we hebben dat wel gedaan op verzoek van de fractie van NSC. Wat zou er zijn gebeurd als die noodwet het wel had gehaald? Ik zeg dat even los van de vraag of hij een meerderheid in de Eerste Kamer zou hebben. Maar stel dat hij het had gehaald. Dan zou die wet meteen zijn ingegaan. Dan kon er een periode meteen alles gedaan worden. Dat was namelijk het gevolg van de noodwet. Dat is niet gebeurd. Dat hebben we geaccepteerd, maar op een gegeven moment is het klaar. Het is niet zo dat we de eerste keer hebben gezegd "weet je wat, we gaan weg" of weet ik wat dan ook. Ik ben geen premier geworden. We hebben ons kroonjuweel uit het hoofdlijnenakkoord ingeruild voor een spoedwet. Ik heb er nu nog kiespijn van. En dan zie je vervolgens dat landen om ons heen veel verder gaan dan wij. Dan zie je dat je de handtekening voor je plannen niet krijgt en dan zeg je: nu is het genoeg. Dat is wat ik al mijn kiezers kan uitleggen, recht in hun gezicht.

De heer Wilders (PVV):

We laten niks uit onze handen vallen. Die gematigdheid die u mist, hebben we laten zien. Dat moet ik u nog zien doen als u ooit in een kabinet komt. Wij hebben, terwijl we er recht op hadden, het premierschap afgestaan. Het zal je maar gezegd worden: we willen met je regeren, maar we willen niet dat je premier wordt. Dat hebben we afgestaan, terwijl we er het volste recht op hadden. Daarna hebben we ons kroonjuweel, de noodwet, ook opgegeven. Iedereen was daarvoor of daartegen, maar wij vonden het in ieder geval belangrijk dat die meteen inging. Wij hebben die opgegeven voor een spoedwet, met het gevolg dat die dit jaar niet eens meer ingaat, als hij al overeind blijft. Dus kom bij mij niet aan met dat wij niet tot het uiterste zijn gegaan om in het kabinet te blijven. Wij zijn tot het uiterste gedaan. We hebben meer concessies gedaan dan u waarschijnlijk ooit zou doen, meneer Eerdmans. Maar er is een grens en dat is de belofte aan de kiezer om te zorgen voor minder asiel. Die grens gaan wij niet over.

De heer Wilders (PVV):

Ik heb al antwoord gegeven.

De heer Wilders (PVV):

Nee, u heeft ons tergend gek gemaakt. En dan zeg ik het vriendelijk, omdat u niet onaardig bent. Maar politiek is uw fractie een ramp. U bent begonnen met dat "dragend gemotiveerd". Vorig jaar heeft u bij de regeringsverklaring of de Algemene Beschouwingen tijdens het debat dat grapje van artikel 68 uitgehaald, waardoor alle stukken openbaar waren. Dat heeft u niet per ongeluk gedaan. Vervolgens kwam er een hele discussie en hebt u gezegd: ik heb dat niet gezegd. U heeft gezegd "ik wil dat die noodwet verdwijnt". U had er net mee ingestemd bij het hoofdlijnenakkoord. Toen heeft u de papieren openbaar laten maken. Kunt u zich nog herinneren dat u hier stond? En daarna heeft u in het Catshuis eigenlijk het mes op tafel gelegd door met de smoes te komen dat het anders niet door de Eerste Kamer zou komen. U bent de architect daarachter. Als ik dat met uw plannen had gedaan, dan denk ik niet dat u dat had geaccepteerd.

De heer Wilders (PVV):

Ja, dat is vaak een goed teken. Maar toch, ik denk dat onze kiezer begrijpt dat we op een gegeven moment, na alle concessies die we hebben gedaan en na alle andere tegenwerking … Ik heb het nog niet eens over die 1.000 of 800 vragen die na het laatste wetsvoorstel van mevrouw Faber, toen nog minister, zijn gesteld. Volgens mij had uw fractie daar een groot aandeel in, waardoor het weer allemaal later werd. Wij zijn er knettergek van geworden. Het is een keer klaar. Het is gewoon een keer klaar. Ik zeg u eerlijk: uw partij is daar eigenlijk de grootste reden van.

De heer Wilders (PVV):

Zie het als een compliment.

De heer Wilders (PVV):

U had uw handtekening gezet onder het hoofdlijnenakkoord met een noodwet. Daar heeft u voor getekend en u heeft daarna, via het openbaar maken van ambtelijke stukken tot en met overleg in het Catshuis, de wet drie maanden later bewust onthoofd. Daarmee heeft u een hele hoop kwaad bloed gezet.

De heer Wilders (PVV):

Nee, het stond gewoon in het hoofdlijnenakkoord. U heeft het helemaal kapot gemaakt. Nieuw Sociaal Contract heet uw partij, maar als het Nederlandse Sabotage Club zou heten, had het ook geklopt.

De heer Wilders (PVV):

Goed. Ik heb gezegd wat ik wilde zeggen. Laten we maar teruggaan naar de kiezer.

De heer Jetten (D66):

Ja, wat een niveau net op het einde!

Voorzitter. In november 2023 gingen meer dan 10 miljoen Nederlanders naar de stembus. Al die 10 miljoen mensen wilden oplossingen. Oplossingen voor de woningnood, voor migratie en voor beter onderwijs. Die kiezer staat nu met lege handen. Die kiezer had veel meer verwacht van de politiek. Wij Nederlanders hebben altijd ontzettend veel bereikt door samen te werken en er samen uit te komen. Dat is waar we altijd goed in zijn geweest. Het is wat ons welvarend heeft gemaakt: samenwerken is wat Nederland tot Nederland maakt.

Maar mensen ervaren dat we nu zijn vastgelopen. Vooruitgang voelt steeds vaker als iets van vroeger. Vrede is niet langer vanzelfsprekend. Een veilige buurt is geen gegeven. Een betaalbare woning is niet te vinden. De kansen om echt mee te doen, zijn ongelijk verdeeld. Bovendien voelen en zien we meer en meer de opwarming van de aarde. Juist nu hebben we elkaar hard nodig, maar het lijkt alsof we meer en meer tegenover elkaar staan. We zagen het net gebeuren.

Den Haag staat al twee jaar stil. Nederlanders zagen gedoe, geruzie en chaos. En het allerergste is: er is helemaal niets verbeterd in het land. Heel eerlijk gezegd overheerst bij mij ook enige opluchting. De megabezuinigingen op het onderwijs kunnen nu namelijk van tafel. We kunnen weer investeren in onze economie. We kunnen wél leiderschap tonen rondom de oorlog in Gaza. Laten we nu de handen ineenslaan voor ambitieus klimaatbeleid en eindelijk doorbraken realiseren voor meer woningen. Het kan wel!

De kabinetsval leidt tot veel boze reacties van de coalitiepartners NSC, BBB en VVD. Vooral bij de VVD is iedereen heel erg boos, konden we zien. De boosheid van die partijen richt zich op meneer Wilders. Ik verbaas mij daarover, want hoe hebben die partijen zich zo kunnen laten verrassen? De heer Wilders is namelijk helemaal niets veranderd. Zijn agenda draait al 27 jaar om het zaaien van wantrouwen en het doen van onrealistische beloften. En als het spannend wordt, kiest Wilders voor het hazenpad. Hij deed het bij de VVD in 2004, hij deed het bij Rutte in 2012 en hij doet het nu opnieuw. Mevrouw Yeşilgöz is willens en wetens in die val van de heer Wilders getrapt, omdat ze dacht dat ze er zelf beter van zou worden. Maar wat een rechtse Droomvlucht had moeten zijn, eindigt in een Fata Morgana, een luchtspiegeling die uiteenspat als je dichterbij komt. De VVD speelt nu de verloren onschuld, maar ze heeft gegokt en verloren.

Laten we nu zo snel mogelijk verkiezingen houden. En daarna met volle kracht vooruit. Ons land zit vol met energie. Als we ruimte geven aan die energie en ruimte geven aan elkaar, brengen wij Nederland weer in beweging. Dan komt er weer vooruitgang en bouwen we samen aan een land waar alle Nederlanders weer trots op kunnen zijn.

Wij als politiek hebben de grote verantwoordelijkheid om het vertrouwen van de mensen in het land weer terug te winnen, door te laten zien dat we hier in de Tweede Kamer ook fatsoenlijk met elkaar kunnen samenwerken, niet met nog meer populistische beloften of cynische spelletjes, maar door samen te laten zien dat we het leven voor iedereen in Nederland beter kunnen maken.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Dassen (Volt):

Voorzitter. Vandaag is een mooie dag. Anderhalf jaar zetten de PVV, NSC, BBB en de VVD ons land stil. Onder leiding van toetsenbordstrijder Wilders werd dit mede mogelijk gemaakt door VVD-leider Yeşilgöz. Nederland werd minder groen, minder eerlijk en minder veilig. Mijn vraag aan mevrouw Yeşilgöz is simpel: is het nu voorbij met het gesjans met extreemrechts? We staan voor enorme uitdagingen, maar we hebben nu de kans om een toekomst te bouwen die nog veel, veel mooier is dan het hier en nu. Die kans heeft dit kibbelkabinet laten liggen. Dit was een kabinet van stilstand. Daarmee liet het kabinet alle Nederlanders en Europeanen in de steek die wel het lef en de ambitie hebben om ons leven in het hier en nu beter te maken. Dat voelen Nederlanders elke dag: de wetenschapper die ontslagen is omdat het kabinet niet durfde te investeren in de toekomst, de student die haar toekomt in vlammen op ziet gaan omdat de coalitie geen enkele groene keuze durfde te maken, en de moeder die zich afvraagt of haar kinderen in Nederland nog welkom zijn.

Nu worden de kaarten opnieuw geschud. Aan alle Nederlanders die weer zin hebben in de toekomst, die weten dat we zo veel beter kunnen dan wat we de afgelopen jaren hebben gezien, is mijn boodschap dan ook heel simpel: vanaf vandaag hebben we de kans om de toekomst weer terug te pakken. Nu is er de kans op echt iets nieuws, op een politiek die de blik naar de toekomst zet, een politiek voor de nieuwe generatie, die geen genoegen neemt met de status quo of het middelmatige midden, maar weer durft te dromen van vette ideeën die de oude Haagse politiek niet aandurft. We nemen afscheid van deze oude, oneerlijke samenleving.

Het is tijd voor een basisinkomen. Gratis geld voor iedereen, waarmee we als eerste land armoede echt uitroeien. We bouwen een digitale toekomst, met technologie die ons niet verzwakt maar versterkt, met een Europese Google, X of Meta. Want de toekomst is digitaal en dus moet de politiek dat ook zijn. Volt als digitale partij begrijpt dat. We verslaan de klimaatverandering. Dat kunnen we al decennia, als we ons maar een groene wereld durven voor te stellen. Goedkoop met de trein door Europa en elk Kamerlid een lekkere portie kweekvlees op het bord — dat is net zo lekker.

Ziet ook de premier dat we tot veel meer in staat zijn dan wat deze coalitie hem voorgeschoteld heeft? Wij eisen dus ook verandering, nu. Ik zie het enthousiasme bij veel andere Kamerleden. Gaat de minister dus aan de slag met deze ideeën? We hebben de afgelopen jaren gezien wat de stemmen van het verleden ons brengen. Nu is de stem van de toekomst aan de beurt. Die kans wil Volt met beide handen vastpakken, samen met iedereen die klaar is voor nieuwe politiek. Het kabinet is gevallen en een nieuwe generatie staat op om haar toekomst terug te pakken. Mijn oproep vandaag aan iedereen, niet alleen aan de coalitie maar ook aan de oppositie, is dit: durf weer een beetje te dromen!

Voorzitter. Ik kan niet anders zeggen: ik heb er zin in. Dank u wel.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter. Deze coalitie is geëindigd zoals zij is begonnen, met wantrouwen, met amateurisme en met chaos. Onverantwoord en roekeloos is de val van dit kabinet. Juist in deze tijd van internationale onveiligheid en onzekerheid wordt van politici verwacht dat zij kiezen voor de toekomst van Nederland en niet voor het eigen belang. Nederland snakt naar een fatsoenlijke politiek, naar degelijke bewindspersonen, naar een politiek die er is voor het algemeen belang.

De PVV heeft opnieuw laten zien dat zij roekeloos omgaat met de toekomst van Nederland en dat ze niet bereid is om verantwoordelijkheid te nemen. Maar ook de VVD heeft een onverantwoordelijke rol gespeeld. Anderhalf jaar geleden liet de VVD het kabinet ook vallen op het thema migratie. Ook toen hebben we dat onverantwoord en roekeloos genoemd. Ook toen was immers de oorlog in Oekraïne al gaande. De VVD heeft weloverwogen de sleutels van het landsbestuur in handen van de PVV gelegd. Het resultaat hebben we gezien: chaos en stilstand. En dat terwijl wij ons geen stilstand kunnen veroorloven.

Deze coalitie zei Nederland op één te zetten, maar heeft zichzelf op één gezet en Nederland pas op twee. Een jaar lang hebben we naar politiek amateurisme moeten kijken. Dit was het slechtste kabinet sinds de Tweede Wereldoorlog. Het allerergste is dat opnieuw het vertrouwen van kiezers is geschaad. Opnieuw is het aanzien van de politiek verder gedaald door het handelen van deze coalitiepartijen.

Het CDA heeft vanaf de eerste dag constructief oppositie gevoerd, om daarmee bij te dragen aan een fatsoenlijk Nederland. Een keuze voor stabiliteit in plaats van spektakel, voor verbinding in plaats van verdeeldheid, voor verantwoordelijke oplossingen in plaats van kortetermijnpolitiek. Daar gaan we ook de komende maanden mee door. Ook in een demissionaire tijd verdient Nederland dat we aan de slag gaan met maatregelen om meer woningen te bouwen, meer grip te krijgen op migratie en vooral: een politiek die het wantrouwen in de samenleving niet aanjaagt, maar de samenleving krachtiger en sterker maakt. Daarnaast wil het CDA op de kortst mogelijke termijn nieuwe verkiezingen.

Ik wil onze premier danken voor zijn onvermoeibare inzet. Ik wil hem en zijn kabinetsploeg vragen om in het belang van Nederland de komende maanden te doen wat nodig is. Er moet een begroting worden gemaakt en op de dossiers woningbouw, migratie, defensie en toekomstig verdienvermogen kunnen wij ons geen vertraging veroorloven. Het CDA zal altijd een constructieve bijdrage leveren in het belang van Nederland. Mijn collega's in de Kamer zou ik willen vragen: laten we op dit moment terughoudend zijn met allerlei politieke wensen, want we kunnen ons niet nog meer chaos veroorloven. Het CDA zal zeer terughoudend zijn met het indienen of steunen van allerlei voorstellen die niet behulpzaam zijn bij het op de rails krijgen van een ordentelijk proces en bestuur van ons land.

Voorzitter. Nederland heeft een fatsoenlijke politiek nodig, met vakbekwame bestuurders. Nederland heeft na twee jaar politieke chaos geen experimenten meer nodig, maar een politiek voorbij de waan van de dag, voorbij het dagelijkse geroeptoeter, voorbij de ophitserij op sociale media, voorbij de platte oneliners, voorbij het doorschuiven van problemen naar de toekomst. Wat nodig is, is een politiek die gaat voor het algemeen belang en voor de lange termijn. Het is hoog tijd voor christendemocratische politiek.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Bontenbal (CDA):

Ik heb inderdaad aan Johan Derksen beloofd het woord "fatsoen" heel vaak te gebruiken, meer dan hem lief is. Dat zal ik de hele campagne en mijn hele politieke carrière blijven doen. Volgens mij kan Nederland wel wat fatsoen gebruiken en zit Nederland daar ook op te wachten. U gaat dat inderdaad heel vaak van mij horen.

Ik heb net gezegd dat wij constructief in de wedstrijd gaan zitten. Een aantal dossiers moeten gewoon verder. Ik heb daar migratie ook bij genoemd. U mag dus van ons verwachten dat wij op dat punt ook constructief gaan zijn. Ik denk dat we even moeten puzzelen wat haalbaar is, want er is een bewindspersoon teruggetrokken. Wie gaat dat overnemen? Lukt het met allebei de wetten? Ik zeg heel eerlijk: ik heb de afgelopen weken heel veel tijd gestoken in de voorbereiding van die wetten. Ik heb dagenlang zitten studeren en ik weet dat meerdere collega's in de Kamer — ik sprak Michiel van Nispen gisteren — dat ook hebben gedaan. Ik weet dat er veel meer Kamerleden zijn die heel veel tijd in de behandeling van die wetten hebben gestoken. Daarom vind ik het ook zo schandelijk dat op dit moment de stekker uit het kabinet getrokken wordt, net voordat de wetsbehandeling zou plaatsvinden.

Dit zou de komende weken behandeld worden. En dan het verhaal houden van: we worden tegengewerkt … Dat is echt totaal de omgekeerde wereld. We gingen de wetten behandelen. Kamerfracties hadden zich voorbereid. En ja, er waren 700 vragen. Maar kijk even naar de lengte van die tekst. Ik heb als voorbeeld de Warmtewet er even bij gepakt, die hier behandeld wordt door de minister van Klimaat en Groene Groei. Die had niet 88 maar 140 pagina's aan antwoorden. 700 vragen is veel, maar er zitten allemaal dubbelingen in. Als u kijkt naar de antwoorden van die vragen, 88 pagina's, dan durf ik te wedden dat 60% van die pagina's cursief staat. Oftewel: dat zijn de vragen van de Kamer en zijn alleen maar antwoorden die verwijzen naar andere documenten. Er is dus heel weinig beantwoord. Er is helemaal niet zo veel werk verzet. Als ik dan toch nog even mag doorgaan met deze rant, voorzitter: als de PVV daadwerkelijk snelheid had willen maken, dan had die het volgende moeten doen — maar dit kun je alleen doen als je capabele bestuurders in dit vak zet. Dan had je namelijk de voorstellen die het vorige kabinet al klaar had liggen … Er was namelijk een heel pakket. Mevrouw Bikker knikt; zij weet precies wat het pakket is. Die stukken liggen ook gewoon bij de Kamer. Mevrouw Faber had die stukken eruit kunnen halen en in een wetsvoorstel kunnen zetten en dan had het binnen een maand bij de Kamer kunnen liggen. Dan hadden we parallel die moeilijkere dingen kunnen doen, zoals het tweestatusstelsel, maar dan waren we wel begonnen. Dan hadden we waarschijnlijk al een wet ingevoerd. Dat hele verhaal over "wij zijn vertraagd door de rest van de coalitiepartijen of door de Kamer" is dus lulkoek. De PVV heeft zelf incapabele bestuurders geleverd.

De heer Bontenbal (CDA):

Voorzitter, ik kom ook uit Rotterdam-Zuid.

De heer Bontenbal (CDA):

U zegt het precies goed: zo snel mogelijk en zo goed mogelijk. Wij kijken naar de inhoud van de wetten. Ik heb eerder in het debat met mevrouw Faber gezegd: ik laat mij door niemand piepelen. Dus er gaat een goede wet komen. Wij hebben verbetervoorstellen. Die gaan wij indienen. Wij gaan dat constructief doen, zo snel als mogelijk, maar ook op een goede manier, want niets is slechter voor het vertrouwen van kiezers in de politiek dan dat die wetten binnen twee weken door de rechter worden afgeschoten. Ik heb het vaak over de cirkel van gebroken beloften. Dat is wat populisten doen. Een wetsvoorstel door de Kamer heen jassen dat daarna bij de rechter strandt, is ook een vorm van populisme. Wij gaan dat dus netjes, ordentelijk en snel doen.

De heer Bontenbal (CDA):

Het CDA is een constructieve partij die het belang van Nederland bovenaan zet. Ik had een makkelijkere route kunnen kiezen, maar dat doet de CDA-fractie niet. Ook de komende weken kan ik me een populistische route voorstellen, maar dat gaan wij niet doen. Populisme is winnen op de korte termijn, maar je sloopt je partij en Nederland op de lange termijn. Wij hebben daar als partij misschien ook wel een beetje ervaring mee. U zegt: een rode lijn. Die hebben we regelmatig getrokken. Mevrouw Faber kwam met dat malle idee van die borden bij azc's. Het CDA was de fractie die de volgende dag een motie indiende en dat voorstel van tafel veegde. We hebben heel vaak rode lijnen getrokken, maar we hebben er ook voor gezorgd dat de btw op boeken en kunst enzovoorts niet verhoogd is. Wij hebben ook best wel veel kunnen repareren en dit is hoe het CDA graag wil zijn. Niet ons belang staat voorop. Wij bekijken steeds: kunnen we Nederland iets sterker maken? Als wij de komende tijd kunnen helpen om een aantal voorstellen die goed zijn voor Nederland door de Kamer te krijgen, dan gaan wij dat doen.

Ik hoop eerlijk gezegd dat alle fracties zo in de wedstrijd staan. Laten we alsjeblieft niet de fout van de vorige keer maken, toen we achter de coulissen bezig waren met laptopjes, met allerlei amendementen op het laatste moment, die vervolgens allemaal gerepareerd moesten worden omdat het gewoon knutselwerk was. Laten we met elkaar ervoor kiezen om dit kabinet nu even het mandaat te geven om in ieder geval naar een robuuste begroting te gaan en het kabinet te vragen met alle fracties daarover te praten. Laten we het ordentelijk doen. Het is nu al een chaos. Laten wij als Kamer de chaos niet groter maken. Ik vind: politici moeten constructief zijn.

De heer Bontenbal (CDA):

Ik denk dat mevrouw Ouwehand heeft gezien dat wij die democratische rechtsstaat steeds juist overeind hebben gehouden. Het CDA heeft niet dit kabinet gesteund. Er waren vier coalitiepartijen die de basis vormden voor dit kabinet. Het CDA was daar geen onderdeel van, dus als u zegt dat het CDA het kabinet heeft gesteund, dan is dat iets wat niet klopt. De steun voor dit kabinet kwam bij vier coalitiepartijen vandaan. Die hebben dit kabinet in de benen geholpen en in de benen gehouden. Wij waren ook niet in staat het kabinet weg te sturen, want wij vormen geen onderdeel van die vier coalitiepartijen. Er zijn ook moties vanuit de coalitie geweest die u bijvoorbeeld ook gesteund heeft. Is dat dan ook steun? Als u consequent was geweest, zeg ik tegen mevrouw Ouwehand, had u niks meer gesteund. Niks, geen enkele begroting, geen enkele motie. Dan had u ook geen enkele motie met die partijen ingediend. Dat heeft u eigenlijk wel gezegd, maar ook niet gedaan. Deze vorm van samenwerken past u namelijk niet en past mij ook niet. We hebben allemaal gezocht naar hoe we Nederland wel verder kunnen helpen — we voelen hier allemaal onze verantwoordelijkheid voor Nederland — en daarbij wel steeds grenzen kunnen trekken bij het gedrag van dit kabinet. Ik heb dit op heel veel manieren geprobeerd. Ik denk dat het CDA dat oprecht heeft gedaan. Heel eerlijk gezegd, ik zou het ook niet anders gedaan hebben.

De heer Bontenbal (CDA):

U bent weer terug.

De heer Bontenbal (CDA):

Nou, daar hoef ik eigenlijk niet over na te denken, want dat hebben wij de afgelopen anderhalf jaar steeds in onze fractie gedaan. Elke fractievergadering hadden wij het over: wat steunen we wel en wat steunen we niet, wanneer is het voor ons genoeg? Ik denk dat wij oprecht en integer keuzes hebben gemaakt. Ik zou het eigenlijk weer precies op dezelfde manier doen. U geeft zelf aan dat het een dilemma is. U zegt ook niet: ik heb alle amendementen verworpen. U zegt ook niet: ik heb alle moties weggestemd. U heeft ook ergens zelf een midden gekozen, omdat u, zoals u zelf toegeeft, een dilemma ervaart. Dat hebben wij allemaal ervaren. Wij zijn, denk ik, net iets meer bereid om die maatregelen voor onze kap te nemen waarvan wij denken dat die Nederland verder helpen. Daarin zit wel een kleurverschil tussen mijn partij en uw partij. Het CDA is een partij die altijd verantwoordelijkheid voor Nederland wil nemen, en dat zullen we tot het einde der tijden blijven doen.

De heer Van Baarle (DENK):

Voorzitter. Het kabinet met de meest racistische denkbeelden ooit is gevallen. Het eerste extreemrechtse kabinet sinds de Tweede Wereldoorlog is weg. Heel veel mensen in het land hebben het gevoel: eindelijk! Eindelijk valt die regering die Israël tot op het bot steunt en wegkijkt van de genocide in Gaza. Eindelijk mogen die islamhaters niet meer in vak K zitten. Eindelijk zijn mensen met racistische ideeën uit het kabinet. Een jaar lang hebben mensen moeten toekijken hoe dit extreemrechtse kabinet een ramp voor ons land was. Mensen zagen hoe dit kabinet mensen tot op het bot beledigde omdat ze moslim zijn, hoe dit kabinet klakkeloos achter Netanyahu aanliep en niks gaf om de mensen in Gaza en hoe dit kabinet niets betekende voor de mensen in ons land. Dit kabinet was een ramp en een dieptepunt.

De mensen die dit kabinet mogelijk hebben gemaakt zijn daardoor geen haar beter dan Geert Wilders. Al die politici, Dilan Yeşilgöz voorop, hebben hoogstpersoonlijk de rechten van Nederlanders ingeruild voor de macht. Ze hebben gedanst met discriminatie. Schaam je hiervoor, zeg ik tegen mevrouw Yeşilgöz. Dit is háár puinhoop. Dit is háár ruïne. Schaam je, mevrouw Yeşilgöz. De VVD en mevrouw Yeşilgöz zijn niets meer dan PVV'ers in andere kleding.

Tegen Nederland zeg ik vandaag: Geert Wilders gaat hier niet stoppen. Hij vindt het kabinet met de meest racistische denkbeelden ooit zelfs niet racistisch genoeg. Hij wil premier worden en zal pas stoppen als zíjn maatregelen tegen moslims en de islam doorgevoerd worden. Wij moeten hier politiek tegen in verzet komen. De komende verkiezingen zijn een strijd voor onze rechten. De meerderheid van deze Kamer werkte samen met Geert Wilders. Op anderen kunnen wij dus niet bouwen. Wíj moeten sterk worden. Wíj moeten het tegengeluid zijn. Want als wij het zelf niet doen, doet niemand anders het. Nu is het moment om op te staan voor je rechten en de komende verkiezingen zijn daarbij allesbepalend.

Voorzitter. Het pijnlijkste dieptepunt van deze regering is hoe er al negentien maanden weggekeken wordt van de genocide in Gaza. Meer dan 50.000 doden, verhongering als wapen, bommen op vluchtelingenkampen, bommen op ziekenhuizen, beelden van kinderen die levend verbrand zijn, hulpverleners die doodgeschoten werden, steeds meer land dat wordt geroofd door zionistische dieven; deze regering van Wilders en Yeşilgöz keek willens en wetens weg, bleef Israël steunen en is daarmee medeplichtig. Ik zeg tegen de premier: u heeft geen excuses meer. Die had u al niet, maar die zijn nu niet eens meer te verzinnen.

De coalitie is gevallen en niets, maar dan ook niets staat u in de weg om maatregelen tegen Israël te nemen. Doe dit, want u bent nu medeplichtig. Door uw nietsdoen bent u medeplichtig. U zal de geschiedenis ingaan als de premier die de genocide in Gaza ondersteunde, als u niets blijft doen. Erken daarom de Palestijnse Staat, stop de wapenhandel met Israël, stop de economische samenwerking met Israël, neem keiharde sancties tegen Israël en de Israëlische regering en neem keiharde sancties tegen iedereen die bijdraagt aan illegale nederzettingen. Nietsdoen is geen optie; trek een rode lijn.

De voorzitter:

Aan de orde is een korte regeling van werkzaamheden.

Ik deel aan de Kamer mee dat voor de volgende debatten de termijn voor toekenning is verlengd:

• het dertigledendebat over het rapport van de VN over vrouwenrechten die onder grote druk staan;
• het dertigledendebat over de verkenning inzake het wettelijk minimumjeugdloon van het ministerie van SZW;
• het dertigledendebat over financiële achteruitgang voor medewerkers van sociaal ontwikkelbedrijven door nieuwe belastingmaatregelen;
• het dertigledendebat over de pfas-vervuiling op en rond Schiphol.

Op verzoek van de fractie van de Partij voor de Dieren benoem ik in de vaste commissie voor Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur het lid Ouwehand tot lid in plaats van het lid Kostić en het lid Kostić tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Teunissen.

Op verzoek van de fractie van de VVD benoem ik in de vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport het lid Richardson tot lid in de bestaande vacature.

De voorzitter:

Ik geef graag het woord aan mevrouw Yeşilgöz van de fractie van de VVD. Het woord is aan haar.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Voorzitter. Geert Wilders laat Nederland in de steek. In ongekend onzekere tijden waarbij een oorlog op ons continent dreigt te escaleren, misschien wel een economische crisis op ons afkomt, op het moment dat mensen thuis wakker liggen van hoge rekeningen, het feit dat er te weinig huizen worden gebouwd en er een te hoge asielinstroom is, gaat hij weg, loopt hij weg. Dat vind ik onvolwassen en onverantwoordelijk.

Het was ook niet nodig. Iedereen was het eens over strenge asielmaatregelen en migratiebeleid en over dat er minder mensen ons land in moeten komen. Deze coalitie is het daar vanaf het begin over eens. We hebben niet voor niets ruim 58 maatregelen met elkaar afgesproken in het hoofdlijnenakkoord om dit ook te bereiken. Er waren helemaal geen blokkades om daar maatregelen aan toe te voegen. Er was alle ruimte om nieuwe maatregelen die gesuggereerd werden uit te werken, zodat ze, als ze konden en ze de asielinstroom naar beneden zouden krijgen, ook uitgevoerd konden worden. Wij hebben met elkaar, met drie partijen, vol politiek commitment uitgesproken. Maar het werd ons vrij snel duidelijk dat het niet over de inhoud ging, niet over asiel ging, maar dat Geert Wilders er gewoon klaar mee was. Hij wilde nergens over praten, maar liever weglopen.

Voorzitter. Dit was de kans. We wilden als VVD al zolang het asielprobleem aanpakken. Dit was voor het eerst dat we een rechtse meerderheid hadden om ook daadwerkelijk het verschil te kunnen maken, niet alleen op dat onderwerp, maar ook op een aantal andere onderwerpen waarbij we met een rechtse meerderheid het verschil konden maken voor dit land, voor Nederlanders. U heeft mij gisteren gehoord. Ik vind het verschrikkelijk jammer — ik druk me nu heel mild uit — dat Geert Wilders daar zo onvoorzichtig mee omgegaan is. Hij laat alle kiezers, niet alleen zijn kiezers maar alle rechtse kiezers, keihard vallen — alweer.

Maar, voorzitter, we kijken vooruit. Want Nederland heeft er niets aan als we hierin blijven hangen. Dus ik moet ook verder. Ik moet voorbij mijn woede. Ik moet voorbij mijn teleurstelling. Ik wil ook graag vooruitkijken. Want wij gaan door met ons werk. Wij liberalen nemen altijd onze verantwoordelijkheid. Dat betekent dat de asielwetten die op de plank liggen, er gewoon moeten komen, dat we totdat die verkiezingen er zijn — wat ons betreft is dat zo snel mogelijk — vol aan de bak zijn om die asielwetten en -maatregelen voor elkaar te krijgen. Dat betekent dat ons land veilig gehouden wordt, dat we investeren in defensie, dat we het ongelofelijk goed doen als gastland bij de NAVO-top. Dat betekent dat we onafhankelijker worden op het gebied van onze energie en grondstoffen, dat we ons land sterk maken met verstandig financieel beleid. Ik wil aan het kabinet en aan de minister-president vragen hoe hij dat voor zich ziet en of het kabinet er echt voortvarend mee aan de slag kan blijven gaan, zodat we niet stilstaan. Want stilstand zou denk ik het allerergst zijn.

Voorzitter. Wij gaan vol, vol aan de bak daarmee. Ik hoop op samenwerking met de collega's hier in de Kamer, van links tot rechts, om ervoor te zorgen dat we stilstand met elkaar vermijden en — dit is mijn persoonlijke toevoeging — dat we dat rechtse liberale beleid voort kunnen zetten. Dat is het beleid waar wij zo voorstander van zijn, waar we misschien na de verkiezingen geen meerderheid meer voor kunnen krijgen. Voor de komende tijd heeft het land nu duidelijkheid en een sterk kabinet nodig. Ik zei het al: wat de VVD betreft komen er heel snel verkiezingen, zodat de kiezers, de mensen thuis, zich kunnen uitspreken over welke kant zij willen dat het land nu op gaat.

Dank u wel.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik zal de heer Dassen iets meer vertellen over wat democratie betekent. Ik geef hem even zijn moment om zich te herpakken. Daar gaan we. Op het moment dat we verkiezingen in ons land hebben en een partij de grootste wordt — niet alleen een partij die heel lang in de oppositie heeft gezeten krijgt nu een kans, maar ook andere nieuwe partijen krijgen echt mandaat van de kiezer — zegt de kiezer: jullie mogen aan de slag. Dat betekent dat de kiezer zich heeft uitgesproken — dit debat hebben we eerder gehad — en heel duidelijk heeft gezegd: dingen moeten anders gaan dan hoe ze gingen. Ik heb mij dat aangetrokken als leider van de VVD. Ik vind het ook mijn taak. Ik ben om tafel gegaan. We hebben met elkaar op papier hele duidelijke afspraken gemaakt over hoe het ook anders kon gaan, wat ik ook heel belangrijk vind. We zijn daar vervolgens mee begonnen.

De teleurstelling bij mij is zeer groot dat dat gisteren op deze manier is afgelopen. Dat was absoluut nergens voor nodig. Er was niet eens een conflict. We waren het gewoon eens. Maar als bij een van de partijen iemand zegt dat hij liever wegloopt, dat hij de verantwoordelijkheid niet meer trekt, dat zijn ministers niet leveren en dat hij het allemaal niet meer aankan, dan is dat waar we mee geconfronteerd worden. Maar het hoort ook in onze democratie dat partijen een kans krijgen. Geert Wilders heeft deze kans van de kiezer gekregen. Hij heeft diezelfde kiezer keihard laten vallen. Dus het is eerst de vraag aan de kiezer hoe die ernaar kijkt. Dat zullen we binnenkort horen.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Klopt.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Nogmaals, ik neem de kiezer serieus. Vervolgens wordt hier gezegd dat bijvoorbeeld veiligheid niet in goede handen is bij de PVV. Dat is ook waarom het in handen van de VVD is. Dat is ook waarom we het afgelopen jaar 4 miljard hebben kunnen investeren in defensie. De motie waar u het over heeft, is ingediend door mijn collega van de VVD. We hebben ervoor gezorgd dat we Oekraïne blijven steunen. We hebben ervoor gezorgd dat we ondernemers en middeninkomens kunnen steunen. Dat deden we allemaal het afgelopen jaar.

En ja, ik had uitgekeken naar de komende jaren, waarin we nog meer van onze eigen ideeën als VVD voor elkaar hadden kunnen krijgen, en ik had ook gehoopt dat we echt werk hadden kunnen maken van die beperkende maatregelen op asiel. Zoals aangegeven zullen wij de komende tijd ons best doen om die alsnog erdoor te krijgen. Maar dit is hoe dat werkt. Degene die de verantwoordelijkheid draagt voor het feit dat dit allemaal stopt, zit daar. Die staat niet hier. Maar ik ga mijn verantwoordelijkheid vanuit elke plek pakken en wij gaan door met het realiseren van al die punten, waar ik Volt zelden als medestander op heb gezien.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

De heer Dassen gebruikt grote woorden, maar die kloppen niet. Kijk naar de investeringen die we juist wel hebben gedaan, alleen al het afgelopen jaar. Er zijn miljarden geïnvesteerd in onze veiligheid, de veiligheid van Nederlanders, onze defensie, onze nationale veiligheid. Er is een aanvalsplan om de industrie hier te behouden. Als je kijkt naar alle voorbeelden die ik zojuist noemde, dan is dat alles behalve stilstand. Als de heer Dassen zegt "maar er had veel meer gekund" of "had je niet door willen gaan, zodat je meer had kunnen doen", dan zeg ik: ja, dat is absoluut waar. Maar er is wat de VVD en onze ministers betreft geen sprake geweest van stilstand. Ik ben ontzettend trots dat ze bereid zijn om de komende tijd, tot de verkiezingen, keihard door te werken op al die andere domeinen die nu vrij zijn gekomen omdat de PVV'ers eruit zijn gestapt.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dat deel ik volledig met de heer Stoffer. Onze boeren, onze ondernemers, eigenlijk iedereen in dit land die erop wacht dat we dit probleem oplossen zodat we vooruit kunnen, heeft recht op perspectief. Dus ja, daar zullen we ook keihard aan blijven werken; dat is evident. De eerste vraag van de heer Stoffer was: hoe zit het precies met het hoofdlijnenakkoord? Een hele terechte vraag. Dit is allemaal net 24 uur geleden gebeurd, dus wij moeten ook met elkaar gaan zitten om te kijken wat dit betekent. Ik ben er in ieder geval blij mee dat we met drie partijen bereid zijn om die verantwoordelijkheid te blijven dragen tot de volgende verkiezingen. En zoals ik al aangaf, van alle zaken die wij belangrijk vinden — en daar zitten heel veel gedeelde uitdagingen bij, maar ook zaken die ik als VVD'er altijd specifiek naar voren heb gebracht zoals onze veiligheid en onze ondernemers, die de heer Stoffer nu aanhaalt — hoop ik dat we de afspraken overeind houden en er met elkaar mee doorgaan. Maar we moeten daar ook met z'n drieën heel eerlijk bij stilstaan. En zoals dat ook het geval was met z'n vieren, zullen we ook alle steun nodig hebben van andere partijen die die ideeën ondersteunen, zowel in de Tweede Kamer als Eerste Kamer. Dus ik vertrouw er ook op dat we heel snel weer bij de heer Stoffer terugkomen met: dit is hoe we verder willen gaan; kunt u ons op die onderdelen, of misschien wel op alles, steunen?

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Absoluut, wat mij betreft wel. Ik zei net al in mijn inbreng dat ik zou willen dat we zo snel mogelijk verkiezingen hebben. Nou, dat betekent dat de ruimte tot de volgende verkiezingen overzichtelijk is en dat je tempo moet maken, zeker als je dingen wilt bereiken waarvoor hier in het verleden geen meerderheid te vinden was, bijvoorbeeld maatregelen om migratie te beperken. Dat betekent gewoon dat we vaart moeten maken. Dus wat mij betreft zijn we daar met elkaar snel uit. Ik denk dat de collega's dat ook willen, maar we moeten ook met elkaar laten bezinken wat er gebeurd is en vooruitkijken. Maar dat vooruitkijken gaan we wat mij betreft vanaf nu met elkaar doen. Daarom sta ik hier ook met dit verhaal. Dus: zo snel mogelijk, absoluut.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Nou, dat had prima gekund, als de heer Wilders bereid was geweest om ons, de coalitiepartners, iets meer mee te geven over wat hij per punt precies bedoelde, of een lichte uitwerking. Hij had het zelf kunnen doen; zijn woordvoerder Asiel had dat kunnen doen; minister Faber, zijn eigen minister, had dat kunnen doen. Dit is volgens mij week drie waarin we het over zo'n asielplan van de PVV hebben, dus wat mij betreft had het gewoon al deze week in de ministerraad kunnen liggen, vanuit minister Faber. Maar het is wel handig als iemand een idee heeft, als je van iemand iets meer dan één regel hoort over wat daar dan nog achter zit. Maar tot dat gesprek kwamen we niet eens. Ja, en dan ziet u nu het resultaat.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Wat wij echt niet wilden, was weken onderhandelen. Dat heb ik heel vroeg in die drie weken al aangegeven: "Ik ga niet wekenlang in een hok zitten over dingen waar ik het al over eens ben. Alles wat kan bijdragen om de asielinstroom naar beneden te brengen — en dat kan je — gaan we gewoon doen." En dan ga je er ook niet lullig over doen. Als je zegt dat het had gekund als we andere wetten hadden gehad, zoals de twee statussen, dan had je al een paar van die punten van de heer Wilders kunnen doen, als minister Faber vaart had gemaakt en het nu in de Eerste Kamer lag en we daar een debat over hadden gehad. Dan hadden we alweer een hele stap verder kunnen zijn op een aantal van die punten. Want andersom hebben wij het wel degelijk gedaan; ik heb het in ieder geval geprobeerd gisterochtend. Ik heb gezegd: "Nou, laten we het dan op papier zetten", en "een motie waarin we zeggen: hierbij commitment op die tien punten — eigenlijk precies zoals de heer Eerdmans zegt — en laat het kabinet dit dan zo snel mogelijk oppakken, uitvoeren, uitwerken." Ik kon mijn zin niet eens afmaken, ik kon de motie niet delen. De heer Wilders was wel duidelijk: ik ga gewoon weglopen. Dus de heer Eerdmans is denk ik terecht op zoek naar of hier inhoudelijk nog iets in had gezeten. Maar mijn taxatie — en dat heeft de heer Eerdmans de afgelopen 24 uur ook gehoord — was dit. In het begin van de week werd mij al heel duidelijk: dit gaat helemaal niet over inhoud; dit gaat over iemand die een uitweg zoekt.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Het stond op papier. We hadden die motie, waarover ik het net had, gewoon kunnen indienen. Geert Wilders wilde niet. Dus even de feiten: over precies die route waarover de heer Eerdmans het heeft, zei Geert Wilders dat hij dat niet gaat doen. Vervolgens zegt de heer Eerdmans dat wij daar weken voor hadden kunnen nemen. Ik wacht nu al ruim een jaar op de uitwerking van de ruim 58 maatregelen die gericht zijn op asiel, arbeid en studie. Ik wil geen tijd meer verliezen. Dit is voor mij geen politieke exercitie waarover we hier de hele dag met elkaar debatteren of ruzie kunnen maken. Ik wil het verschil maken voor de mensen thuis. Ik wil dat we dit gesprek over vijf jaar niet meer hoeven te hebben. We zijn dus geen klap dichterbij gekomen nu we nou net de kans hadden met een rechtse meerderheid. De heer Eerdmans vraagt of we niet nog meer hadden kunnen doen. Dan heb je dus te maken met iemand die weg wil lopen, met iemand die elke twee maanden met een nieuw trucje komt; als hij nu wil weglopen, dan wil hij dat volgende week namelijk nog steeds. Dan mag de heer Eerdmans mij uitleggen hoe dat de stabiliteit van het landsbestuur verder had geholpen. Ik heb stabiele, betrouwbare partners nodig om ervoor te zorgen dat we Nederland veilig en welvarend houden, dat er daadwerkelijk minder mensen hiernaartoe komen en dat we daadwerkelijk ruimte bieden aan ondernemers, aan de hardwerkende Nederlander. Als ik dat moet doen met iemand die de hele dag op zoek is naar een uitweg, als dat de situatie is, dan zal ik daar ook eerlijk over moet zijn. Dat zal de heer Eerdmans met mij eens zijn.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

We hebben niet uitvoerig over die punten gesproken. Iedereen heeft zijn eigen deel daarvan op tafel gelegd, maar we hebben daar niet uitvoerig bij stilgestaan. Al zet ik mijn handtekening eronder, daarmee is het niet gebeurd. Dat vind ik er zo ingewikkeld aan. Ik heb geen toverstaf waarmee het in dit land geregeld is. We hebben dus ook gevraagd … Ik zeg "we", want we waren met z'n drieën. Het gebeurt niet vaak dat de drie anderen op één lijn zitten, zeg ik tegen de heer Baudet. Dat was opmerkelijk. Omdat er echt niet zo veel aan de hand was, hebben we gezegd: "Dat kan. Dan kijk je naar die andere landen. Hoe doen zij dat? Hoe ziet dat eruit? Kan dat binnen ons stelsel? Wat is daarvoor nodig?" Ik denk dat onder andere een tweestatusstelsel nodig is om onderdelen daarvan te bereiken. Had minister Faber vaart gemaakt, dan hadden we geweten hoe we ervoor stonden. Dat ga ik nu hopelijk wel met de overgebleven coalitiepartners voor elkaar krijgen. Maar als je dit gesprek niet één millimeter verder kunt brengen en er alleen maar tegen je wordt gezegd "ik heb nu commitment nodig, want het gaan dan nú in" … Zo werkt een democratie niet, zo werkt een rechtsstaat niet. Als je daarbinnen dingen wil realiseren, zul je toch moeten weten hoe je dat kunt doen. Wij zijn met z'n drieën heel duidelijk geweest: voor alles wat kan en de instroom naar beneden brengt, heb je politiek mandaat; doe je ding. Maar daarvoor heb je uiteindelijk toch je eigen minister nodig, die verantwoordelijk is voor die uitvoering. Ik ben dat niet. Dus je kunt mij onder druk zetten en je kunt mij daar in dat kamertje gijzelen, maar het is je eigen minister die het moet doen. Ik sta hier politiek dus niet in de weg. Ik heb ook toegevoegd dat mijn ministers in het kabinet je niet achteraf in de weg gaan staan. Ik heb gezegd: doe dit gewoon degelijk en snel, dan hoef je niet wekenlang met mij in een hok; dat gaat namelijk het verschil niet maken in de praktijk. De vraag is dus of het echt over de inhoud gaat. Ik denk van niet, maar stel dat het daar wel over ging: wil je dan een politieke show of wil je echt het verschil maken? Als je echt het verschil had willen maken, dan had je drie weken geleden gezegd: dit is mijn plan en het kabinet kan ermee aan de slag. Het kabinet had het dan deze week in voltallige positie in de ministerraad kunnen bespreken. Dan hadden we het kunnen doen. Dat had verschil gemaakt voor de mensen thuis. Dat is waar mijn frustratie en boosheid gisteren ook vandaan kwamen. Daar ging het allemaal niet over. Dit ging over iemand die voor de tweede keer, terwijl het land in een moeilijke situatie zit, ook met zo veel chaos en ellende om ons heen, internationaal, zegt: "Weet je wat? Het is mij te moeilijk. Ik loop weg."

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik snap de zoektocht naar wat hier nou is gebeurd. Misschien heeft de heer Baudet gezien dat ik daar gisteren ook nog naar op zoek was en dat een deel van de frustratie daar ook vandaan komt. Ik kan me voorstellen dat — sterker nog, ik heb het zelf meegemaakt — als er echt grote verschillen zijn tussen coalitiepartijen en je met elkaar constateert dat je er niet samen uit kunt komen, je dit met elkaar kunt besluiten. Dat is heel pijnlijk. We hebben het afgelopen jaar heel veel meningsverschillen met elkaar gehad, maar nu was dat net niet het geval. Het was heel erg duidelijk dat het was opgezet om maar af te haken. Wat daar verder intern … Ik kan niet analyseren hoe dat binnen de PVV werkt. Ik constateer wel dat de ministers die verantwoordelijk waren voor verschillende delen van het beleid, waaronder asiel, waarover we het nu hebben, niet hebben geleverd. Dit gebeurt in een tijd waarin, als we naar het hoofdlijnenakkoord kijken, überhaupt op migratie bijna 60 maatregelen in detail waren afgesproken. Een heleboel daarvan komen bijvoorbeeld uit mijn verkiezingsprogramma. We willen die al heel lang. Daar ligt dus al heel veel voorbereiding voor, bedoel ik maar. Je had dus makkelijke stappen kunnen nemen om daar snel werk van te maken. Bovendien was er een meerderheid, die zou zeggen: goed bezig; daar zijn we vóór! Dan heb je te maken met ministers die niet leverden. Dit is dan blijkbaar waar het hele land vervolgens mee zit. We moeten opnieuw naar de stembus. We raken die rechtse meerderheid nu misschien wel kwijt.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik leg verantwoording af richting mijn leden en de kiezer, maar ik beantwoord graag de vragen van de heer Timmermans. Dat zijn dus wel even de verhoudingen. Laat ik er vervolgens mee beginnen dat ik geen enkele spijt heb dat ik dit rechtste kabinet in ben gegaan, omdat dit mijn enige kans was om beleid voor elkaar te krijgen waar de PvdA-GroenLinks nooit voor te vinden zal zijn. Dat gaat over het beheersbaar krijgen van het aantal mensen dat ons land binnenkomt, zorgen dat ondernemers weer ruimte krijgen, zorgen dat we niet nivelleren, het gegeven dat werken moet lonen, en zelfs over investeringen in defensie, waar de PvdA gisteren tegen heeft gestemd. Kijk, als je dan kijkt naar met wie we de coalitie zijn aangegaan en wat we op papier hebben afgesproken, zie je dat dat precies was waar de kiezer thuis op zat te wachten. Dat is ook de reden dat ik gisteren zo pissig was en dat dat nog wel in mij zit, namelijk dat we het vervolgens niet hebben kunnen afmaken.

Kijk dan naar het vorige kabinet. Ik zie mevrouw Bikker hier staan. Zij en ik waren erbij en het CDA was erbij. Meneer Timmermans was er niet bij, dus die praat anderen na, maar ik zal hem vertellen wat daar gebeurd is. Daar hadden we een fundament… Ja, de heer Jetten was er ook bij. Dat is waar. Daar hadden we uiteindelijk, als je het afpelt, een fundamenteel verschil van inzicht tussen de ChristenUnie en de VVD, waarin we samen hebben geconstateerd dat we daar niet uitkwamen. Het pakket dat daar voorlag — in alle ambtelijke adviezen kunt u dat teruglezen — had het verschil waar Nederland naar snakt niet gemaakt, namelijk de instroom beheersbaar krijgen. En wat houdt dat in voor mij? Dat we hier plek hebben voor mensen die ons echt nodig hebben en dat we het onderscheid eerder maken richting degenen die ons niet echt nodig hebben. Zo simpel is dat en zo ingewikkeld is het om dat beleid vervolgens voor elkaar te krijgen. Dat was een fundamenteel verschil van inzicht. Dat zei ik al. Dat is in het verleden ook gebeurd. Dat is in het vorige kabinet ook gebeurd. Dan kan je zeggen: we kunnen niet meer samen verder. Nu was er geen enkel verschil van inzicht, geen enkel verschil. Dan moet je een andere conclusie trekken. Dan moet je zeggen: dit ging niet over de inhoud, maar over iemand die een uitweg zocht en die hier gevonden denkt te hebben. Dan is dat wat ik benoem.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Helemaal niets doen zou nog steeds beter zijn geweest dan de plannen die de heer Timmermans voor Nederland heeft. Maar goed, ik denk dat de kiezer zich daar vrij snel over kan gaan uitspreken. Ik kijk daar echt naar uit, ik kijk daar echt naar uit.

Wat mij verbaast: vanaf de dag dat de heer Timmermans zijn weg terugvond naar de Nederlandse politiek, vanaf de dag van de verkiezingsuitslag, heb ik hem niet één keer, niet één keer gehoord over de onvrede bij de mensen thuis, over waarom mensen stemmen zoals ze stemmen, over wat hier nou echt gebeurd is, over waarom een partij als de PVV zo veel zetels heeft gekregen. Ik heb gezien dat heel veel andere partijen daarmee worstelden, daarover nadachten, zichzelf opnieuw uitvonden, probeerden een nieuwe koers in te slaan en een nieuw hoofdstuk te beginnen; noem alles maar op. Zij proberen in ieder geval te kijken: waar hebben wij als middenpartijen, zoals we nu hier staan, op deze manier de bal laten vallen? Die verantwoordelijkheid draag ik vanaf mijn eerste seconde in deze rol superzwaar.

De heer Timmermans is vanaf dag één alleen maar bezig met anderen de schuld geven. Hij geeft de kiezer de schuld, omdat die verkeerd heeft gestemd. Het is allemaal mijn schuld. De heer Timmermans en GroenLinks-PvdA zijn ook heel veel stemmen verloren aan bijvoorbeeld de PVV. Heeft u zich één moment afgevraagd hoe dat kan? Nee. Het is een arrogantie die gewoon niet te beschrijven is. Ik vind echt — ik snap dat het hard is — dat de mensen thuis wat beters verdienen. Dus, meneer Timmermans: we gaan het zien.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dit is vaker gebeurd tussen mij en de heer Timmermans. Als de heer Timmermans twee rondes lang met allerlei persoonlijke aanvallen doorgaat en ik in derde instantie zeg "doe dit nou niet", zegt hij in zijn laatste interruptie "nou, nu krijg je een jij-bak". Dat werkt alleen als je niet zelf met jij-bakken begint, meneer Timmermans.

Vervolgens. Ik ben in Amsterdam politiek opgegroeid. Ik ben daar als ambtenaar begonnen, ik ben daar de politiek in gegaan en ik ken daar de oude PvdA. De oude PvdA had de laatste verkiezingsuitslag begrepen. De oude PvdA had begrepen wat ik hier net zei: snapt u wel waar die onvrede vandaan komt? De oude PvdA had zich dat aangetrokken. Dit is een arrogantie, zó elitair, zó ver van de mensen; ik zou niet eens weten hoe je daarop moet reageren. Het heeft niks te maken met wat al die mensen thuis ervaren.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

U kunt zich voorstellen dat ik deze vraag de afgelopen twee dagen veel heb gekregen. Ongetwijfeld had ik heel veel dingen anders kunnen doen, overigens. Ik ben ook maar een mens. Ik heb samen met mijn collega's in de Kamer en in het kabinet mijn best gedaan om dit kabinet overeind te houden. Dat heeft u ook gezien. Daar kan ik ook heel eerlijk over zijn. Wij hebben als VVD, zoals ik net zei, op papier meer voor elkaar gekregen dan ooit tevoren. Wij waren vastberaden, en zijn dat nog steeds zolang we in vak K zitten, om al die zaken die we zo belangrijk vinden ook uit te voeren en om echt te leveren voor onze kiezers. In die zin heb ik nergens spijt van. Je moet altijd leren van je lessen, maar ik heb nergens spijt van. Ik vind het wel zeer spijtig hoe dit is afgelopen. Ik vind het ongelofelijk frustrerend. Ik vind het een ongelofelijk gemiste kans voor heel veel kiezers en voor Nederland dus.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Bedoelt de heer Jetten dat ikzelf de stekker eruit had moeten trekken? Is dat wat hij zegt? Wat bedoelt hij met de vraag of ik het zelf anders had kunnen doen? Ik ben in een coalitie gestapt. Daar sta ik achter. Ik geloof er heel erg in dat je in een democratie ruimte geeft en vervolgens kijkt wat de kiezer vindt, daarvan leert en daarnaar luistert. Als er één partij is geweest die zich dat zeer heeft aangetrokken en daarvoor ongelofelijk veel shit over zich heen heeft gekregen, dan is dat de VVD. Dat is gebeurd omdat we hebben gezegd dat we dit op onszelf gaan betrekken, dat we ons gaan herpakken, dat we onze rol hierin gaan nemen door te kijken wat onze verantwoordelijkheid is. De heer Jetten was erbij toen ik die ladingen over me heen kreeg. Ik heb daar gestaan, want ik vond het belangrijk om die verantwoordelijkheid te pakken. Terwijl ik dat aan het doen was, werd er non-stop gezegd: het is de VVD geweest. Het is nu nog steeds de VVD. Dat mag. Dat is allemaal prima. Maar wij als VVD'ers zijn niet rücksichtslos in een kabinet gestapt en dachten: we doen het zoals we het altijd deden. We hebben het heel bewust anders willen doen voor de kiezer. Op papier hadden we ook goede hoop om te geloven dat dat zou lukken. Wat betreft de steun aan Oekraïne, steun aan onze defensie, steun aan onze ondernemers, waar ik D66 overigens nooit op heb gezien, steun aan hardwerkend Nederland, aan de middengroepen, hebben wij geleverd. We staan daar. Ik had daar zo veel meer op willen leveren. Ik weet dat al die onderwerpen, als er straks nieuwe verkiezingen zijn en hier een linkse meerderheid ontstaat, de prullenbak in kunnen. Dat doet mij pijn. Dat is wat het is. Daarom had ik gewild dat dit kabinet wel was doorgegaan, ondanks het harde werken in soms ontzettend moeilijke omstandigheden, waar iedereen getuige van is geweest.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Applaus, denk ik. Nee? Dat dacht ik. Ik dacht het echt. De handen gingen omhoog. Ik bedoel het niet lullig. Sorry, sorry, sorry.

Ik doe er heus aan mee dat de campagne begonnen is, maar ik denk wel dat het goed is om naar te kijken naar waar we nu voor staan. De feiten zijn dat er straks, wat mij betreft heel snel, nieuwe verkiezingen komen. De feiten zijn dat er ontzettend veel goede plannen op de plank liggen waarvan ik vind dat we er vaart mee moeten maken. Als de heer Jetten zegt dat we bij nader inzien aan hem de beste partner ooit hadden op migratie, dan is mij dat ontgaan in het verleden. Maar er komen nu heel veel maatregelen richting de Kamers om ervoor te zorgen dat we kunnen leveren. Ik verwacht van D66 volle steun, zeker na deze speech. Dit kabinet kan ook nog bezig zijn met het versterken van onze defensie, het trots staan tijdens de NAVO-top en allerlei andere zaken. Mijn betoog begon en eindigt met het volgende. Nou ja, het eindigt er niet helemaal mee, want er komen nog interrupties, maar ik zal het herhalen. Ik hoop dat we de samenwerking met elkaar gaan vinden, want behalve deze Kamer hebben we ook nog de Eerste Kamer. Ik vind echt dat mensen thuis het verdienen dat we het niet alleen in het debat over hen hebben — het is helaas nog niet echt over de mensen thuis gegaan — maar dat we daar ook zeker in ons handelen en leveren voor gaan. Nee, mevrouw Bikker, het is daar nog niet over gegaan. Dat komt zo, hoor ik. Oké.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Als dat het geval was, dan hadden we dat gezegd. Maar ik gaf net aan dat ik zelfs een motie bij me had. Ik heb die niet kunnen delen. Ik heb mijn zin niet eens af kunnen maken, want het was al besloten dat Geert Wilders weg zou lopen. In die motie stond: werk al deze tien punten uit en wij zijn voor alles wat kan en wat de instroom helpt beperken. Dat stond daar gewoon. Dat zijn wel de feiten. De heer Bontenbal kan ervoor kiezen om dat niet te geloven, maar het is niet helemaal fair om zijn mening daarover op mij te plakken en te zeggen dat wat ik zeg niet waar is. Die motie was er gewoon. Drie partijen hebben heel nadrukkelijk uitgesproken: wij staan de politiek niet in de weg. Hij kwam bij ons om te vragen of we die politiek in de weg stonden. Sterker nog, wij spraken commitment uit. Sterker nog, ik heb als VVD mijn commitment op papier gezet. Maar het werk moet wel gedaan worden. Dat is vrij logisch. Ik zei aan het begin al dat de heer Bontenbal gelijk heeft: als er dan dingen zijn die niet kunnen, dan kijk je of je het werkend kunt maken of je zegt dat het niet wenselijk is en dat je iets anders wilt. De heer Wilders gaf in zijn betoog in de pers en aan tafel aan dat het niet over alle tien de punten hoefde te gaan. Er was sowieso geen reden om weg te lopen, maar de gesprekken gingen helemaal niet in een discussiërende vorm alsof er een groot verschil van mening was, want dat was er niet.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Nee, natuurlijk niet.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Wat een lang betoog. Stel mij gewoon de vraag hoe ik erin zat.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Er was geen fundamenteel verschil van inzicht. De heer Bontenbal haalt een aantal punten aan. Hij had niet alleen dat lijstje moeten lezen, maar ook mijn verkiezingsprogramma. Wij hebben zelf eerder gepleit voor een asielstop. We hebben zelf eerder gepleit voor een ambtsbericht. Wij hebben zelf eerder gezegd dat Syriërs terug moeten gaan naar veilige gebieden. Als je al die punten zo doorloopt, zit er in de kern alles in waar de VVD al eerder om heeft gevraagd of heel goed kan begrijpen waarom het gevraagd wordt. Maar terecht horen daar nadere vragen bij, bijvoorbeeld bij "alle grenzen dicht en er moeten overal militairen staan die daar de boel bewaken". Onze militairen, de KMar, de marechaussee, zijn doorgaans geen mensen die aan het breien zijn en ergens aan het wachten zijn totdat ze een opdracht krijgen. Mijn vraag zou dan ook zijn: ik snap het, maar waar vind je dan dat er ergens minder veiligheid kan, dat die mensen daar weg kunnen en vervolgens langs de grens moeten? Een ander punt van de VVD als het gaat over grenzen: wij snappen de maatregel, maar wat betekent het voor onze ondernemers? Als je zo’n gesprek wilt en de gesprekspartner zegt "daar wil ik het allemaal niet over hebben, want nu werk je me tegen", dan gaat het niet over de daadwerkelijke uitvoering van een maatregel. Dan gaat het erover dat je een aanleiding zoekt om weg te lopen. Wat mij tegenvalt, is dat de heer Bontenbal volledig in het frame van de PVV stapt en echt denkt dat het daarover ging. Eén ding: dit ging niet over asiel. Was het maar zo, dan was het kabinet niet gevallen.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dat heb ik ook in de media gedaan.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik begrijp dat de heer Bontenbal een verhaal hierover heeft bedacht dat het niet eerlijk is. Dit zijn allemaal dingen die ik de afgelopen 24 uur in de media heb gezegd, maar ook, ietsje belangrijker, aan die tafel. Dit is gewoon mijn verhaal. De heer Bontenbal kan ervoor kiezen om dat hele deel niet te horen en daarna triomfantelijk te zeggen dat ik niet eerlijk ben, maar dit is mijn verhaal. In essentie snap ik al deze punten. Ik zeg er letterlijk bij: alles wat kan en wat de migratie naar Nederland kan verminderen, daar ben ik voor. Laten we het daarover hebben. Een aantal van die punten staan in mijn eigen verkiezingsprogramma. Een aantal punten, zoals de heer Eerdmans of de heer Baudet aangaf, staan zelfs in het hoofdlijnenakkoord. Ik heb dus ook gevraagd: wat wil je dat ik doe, dubbel onderstrepen? Wat voor gesprek hebben we hier? Nogmaals, als de heer Bontenbal toch doet alsof het over asiel ging, mag dat, maar dat is dus niet aan de orde. Al deze randvoorwaarden en vragen heb ik genoemd aan tafel, in de media gisteren en in dit debat. Dat is helemaal geen geheim en dat heeft niets meer eerlijk of oneerlijk te maken. Dat is degelijk beleid vormgeven. Als je zegt dat je echt het verschil wilt maken in dit land, dan wil je ook weten hoe dat vervolgens kan. Als de heer Bontenbal dit allemaal zo ongelofelijk belangrijk vindt — en ik geloof hem — dan hoop ik echt op zijn steun. Want ik ga als een malle aan het werk om ervoor te zorgen dat we al die maatregelen die in het hoofdlijnenakkoord staan, gaan uitvoeren. Ik reken op steun van het CDA hier en in de Eerste Kamer. Niet alleen als het gaat over minder mensen hiernaartoe, maar ook als het gaat over je gedragen als je hier eenmaal bent. Dat zijn de momenten waarop ik het CDA het meest heb gemist de afgelopen tijd. Laten we hebben over een nieuwe wind, een nieuw hoofdstuk. We zijn allebei relatief nieuwe leiders. Ik reken op de heer Bontenbal. Want als je hier zo'n groot punt van maakt, dan verwacht ik straks steun.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik ben het helemaal eens met de heer Bontenbal. Dat zei ik ook al in mijn inbreng. Ik eindigde er zelf mee: ik hoop ook dat we breed gaan samenwerken, veel beter dan we de afgelopen tijd hebben gedaan, om dingen voor elkaar te krijgen. Als je eerst een heel betoog houdt over dat ik niet eerlijk ben en vervolgens moet aanhoren en toegeven dat het gewoon mijn verhaal was en dat het wel het eerlijke verhaal was, moet je daarna niet zeggen dat ik de mensen wegzet. Dan wordt het wel een beetje ingewikkeld. Je kunt niet heel vaak "eerlijk" en "fatsoen" zeggen en dan fatsoenlijk overkomen. Het moet ook in je antwoorden zitten.

Het gaat hier niet alleen over minder mensen deze kant op. Ik ben ontzettend blij dat we op dat punt nog steeds de steun van het CDA hebben, want het wordt straks ongelofelijk belangrijk of er in de Eerste Kamer een meerderheid is voor de wetten waar we nu heel hard aan gaan werken. Maar het er gaat ook over dat de mensen die hier zijn zich vervolgens goed aanpassen aan de vrije normen die we hier met elkaar hebben. Dat zijn de momenten waarop ik het CDA het meest heb gemist, bijvoorbeeld toen het ging om het toezicht op informeel onderwijs, gebedsoproepen en het aanpakken van demonstraties. Er zijn zo veel punten waar het CDA ons vervolgens niet hielp. Maar ik pak deze uitgestoken hand aan en ik ga het CDA de komende tijd heel vaak opzoeken als partner.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dat die dingen in debatten onder spanning staan, herken ik. Ik weet dat er gisteren weer een motie over het investeren in defensie niet gesteund is door die kant van de Kamer. Als je naar de feiten kijkt, zie je dat we het in één jaar als VVD voor elkaar hebben gekregen, met steun van anderen, dat er 4 miljard euro is geïnvesteerd in defensie. Dan wil ik de vraag stellen: wanneer is dat eerder gebeurd?

Als het gaat om de steun aan Oekraïne: we hebben 3,5 miljard euro vrij kunnen maken dankzij steun van onze partners in de Kamer die dat belangrijk vonden. Laat het duidelijk zijn: in een democratie doe je nooit iets in je eentje, zeker niet in Nederland.

Als het gaat over de versterking van de economie: ik had die versterking graag doorgezet in het kabinet, zodat we daar harder aan hadden kunnen werken. Hier zit een vicepremier, Sophie Hermans, die met een heel actieplan is gekomen om de industrie te redden en om die hier te houden. Zij heeft daar heel veel tijd, moeite en geld in gestoken. Ik had het haar erg gegund om haar werk in de komende jaren af te kunnen maken.

Op belangrijke dingen die mevrouw Bikker en ik echt met elkaar delen, vind ik dat we fundamentele stappen hebben gezet, met dank aan partijen als de ChristenUnie. Ik had het graag af willen maken. Inderdaad, als je inzoomt op debatten en ziet wat de rollen van de verschillende partijen waren, zie je heel grote verschillen. Maar vanuit mijn perspectief heb ik die partijen gehouden — andere partijen zullen dat ook zeggen in mijn richting — aan de afspraken die ik heb gemaakt op mijn liberale basiswaarden. Die gaan over veiligheid hier, internationale veiligheid, welvaart en in vrijheid jezelf kunnen zijn. Daar heeft iedereen zich aan gehouden. Ik ben trots dat we dat voor elkaar hebben gekregen.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik vind dit een heel faire en terechte vraag van mevrouw Bikker. Ik heb daar vandaag voor u — dat heeft u mij ook overal horen zeggen, dus dat zal u niet verrassen — nog niet het antwoord op. Waarom niet? Dit is 24 uur geleden gebeurd. Ik vind het heel heftig. U heeft mij tweeënhalf jaar geleden, rond de verkiezingen, horen zeggen dat ik geen kiezers en geen partijen wil uitsluiten. Vervolgens heeft de kiezer gesproken en zijn we in deze coalitie gekomen. Ik neem de stem van de kiezer ontzettend serieus. Ik zie ook dat Geert Wilders die stem vervolgens wederom gewoon in de prullenbak gooit, wegloopt en al die mensen die op die 37 zetels hebben gestemd, gewoon in de steek laat. Wederom inderdaad. Voor ons was het een soort déjà vu. Tien punten: alles zie je terug. Ik wil daar goed over nadenken omdat het een grote stap is. Ik vind dus de vraag heel fair en ik snap dat die vandaag gesteld wordt, maar ik ga daar vandaag nog geen antwoord op geven, omdat we daarover gewoon goed met elkaar moeten nadenken en dat goed moeten wegen. Dat is oprecht waar ik nu sta.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Mevrouw Bikker haalt hier nu, met alle respect, een paar dingen door elkaar. Ik heb met de coalitie die tot gisterochtend bestond, afspraken gemaakt. Daar heb ik zwart-op-wit afspraken mee gemaakt. Dat betekent dat mijn enige focus op die afspraken was. Als je dan zegt "de partijleiders blijven in de Kamer", dan kan elke leider in de Kamer het debat voeren zoals die zelf wil. Mij gaat het erom of je je houdt aan je afspraken. Over defensie zijn de afspraken ontzettend helder. Over Oekraïne zijn ze ontzettend helder. Over niet-nivelleren zijn ze ontzettend helder. Ik moet er elke keer voor knokken, maar ik kan erop terugvallen. Nu gaat het over een toekomstige constructie. Ik ben niet klaar om dit land aan links over te leveren. Ik heb gisteren gezien dat de heer Timmermans heel duidelijk was. "Ik ga mijn steun niet uitspreken voor 3,5% voor defensie." Dan zit ik dus weer met iemand aan tafel — zoals ik dat onlangs ook deed — die gewoon geen zin heeft om zich in te zetten voor onze veiligheid, nationaal en internationaal. Dat zijn dan de feiten. Dus zeg ik: we hebben straks verkiezingen. Dan gaan we weer kijken. De vraag van mevrouw Bikker hoe ik terugkijk, is heel fair. Voor het antwoord daarop heb ik even tijd nodig maar daar kom ik sowieso bij haar en bij de rest van Nederland op terug. Dat is logisch. Maar het verschil is: met de coalitie had ik afspraken gemaakt waar ik op terug kon vallen en dit gaat over de toekomst, terwijl je die afspraken nog niet hebt. Het is niet zo dat ik denk "die wel en die niet". Het lijkt me allebei geen feestje, kan ik u zeggen.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ja, heel kort. Het is natuurlijk niet zo dat het VVD-keuzes zijn. Het is de kiezer die kiest. Vervolgens ga je kijken wat daar uitgekomen is, wat de kiezer heeft gezegd, wat mijn rol daarin is en of ik daar mijn plek in kan vinden. Dat is hoe dit allemaal werkt. Het is dus straks aan de kiezers om te zeggen welke wind ze hier in Nederland willen hebben. Ik denk dat de kiezer wederom zal vragen om een midden-rechtse stroming. Ik hoop dat we daar straks een meerderheid voor krijgen, met inderdaad mensen die de verantwoordelijkheid willen nemen en ook dragen voor een stabiel bestuur.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Goed. Welkom terug, mevrouw Ouwehand. Ik heb u gemist.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dat was 'm.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dit is het, ja.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ja, dank u wel. Dat denk ik ook.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Wij hebben met deze coalitie een hoofdlijnenakkoord gesloten. Daar hebben we onze liberale basiswaarden in kunnen verankeren. Daar hebben ook andere partijen overigens heel goed aan bijgedragen. Vervolgens zijn we daarmee aan de slag gegaan. Wat politieke leiders of Kamerleden in de Kamer zeggen, wat voor politiek debat zij voeren … Het is uiteraard vaak niet mijn tekst. Ik zeg "uiteraard", want ik hoor bij de VVD. Ik heb dus veel meningsverschillen met andere partijen. Zoals het hoort in een democratie, ga je vervolgens met elkaar het debat aan. Ik ben verantwoordelijk voor wat dit kabinet doet, voor wat ik heb afgesproken. Daar zijn de liberale basiswaarden over onze vrijheid en veiligheid ongelofelijk goed in verankerd. Daar ben ik zeker trots op.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Mijn antwoord is drieledig. Ten eerste. Ik heb net geprobeerd om het inhoudelijk te beantwoorden, gewoon door de interruptie serieus te nemen, zoals dat hier uiteraard hoort.

Vervolgens neem ik er aanstoot aan dat de heer Van Baarle altijd doet alsof hij namens 1 miljoen moslims spreekt. Ik kan hem verzekeren dat dat niet zo is. Dat zijn allemaal Nederlanders die zelf kunnen bepalen op wie ze stemmen en tot welke stroming ze behoren. Er zitten ongelofelijk veel liberalen tussen, die niks moeten hebben van de politiek van DENK. Dus misschien moet hij daar een beetje in matigen, want ik weet dat mensen er echt last van hebben dat de heer Van Baarle met zijn gedachtegoed doet alsof hij al die mensen vertegenwoordigt. Dat is niet aan de orde.

Ten derde. Ik heb eerder gezegd ... Daarom heb ik me bij de eerste interruptie bewust ingehouden en inhoudelijk antwoord gegeven, omdat ik niet sleets wil worden en het continu hiernaartoe terug wil brengen. Het doet mij wat dat DENK elke keer denkt een punt te kunnen maken van het feit dat zij vinden dat anderen racistisch zouden zijn, terwijl DENK de partij is die hier Kamerleden racistisch heeft bejegend, terwijl DENK de partij is die ervoor heeft gezorgd dat mensen in onveiligheid leefden door wie ze zijn, door hun identiteit, door waar ze geboren zijn. DENK is de partij die in dit huis haatdragende leuzen wil kunnen vertegenwoordigen en uiten. DENK is de partij die een verdienmodel heeft gemaakt van mensen uitsluiten, aanwijzen en er vervolgens voor zorgen dat zij in onveiligheid leven. DENK heeft meerdere malen in de bestaansgeschiedenis van DENK aangegeven: maar nu doen we het anders. Ik constateer tot en met vandaag dat dit allesbehalve waar is. U wast het iets beter wit, maar u doet het nog steeds.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dan ga ik toch iets terug, niet zo heel ver trouwens, in de tijd. DENK hoeft niet samen te werken met anderen. DENK doet het zelf. DENK is degene die hier, voor camera's van buitenlandse televisiezenders, zegt: "Weet je bij wie je eens verhaal moet gaan halen? Bij dat Kamerlid en dat Kamerlid en dat Kamerlid." Hij noemt vervolgens vijf Kamerleden die allemaal niet in Nederland zijn geboren, maar die toevallig in Turkije zijn geboren, en hij zegt in de camera tegen al die mensen: je moet eens verhaal halen, want zij zijn degenen die voor een motie hebben gestemd om de Armeense genocide te erkennen; hoe kunnen ze dat, hoe durven ze dat, terwijl ze in Turkije zijn geboren?

DENK zegt dus tegen Kamerleden, Nederlandse parlementariërs: gedraag je naar je kleur en anders weet ik je te vinden. En dat werkt ook zo. Vervolgens werden die vijf Kamerleden, waar ik er één van ben, jarenlang bedreigd door de achterban van DENK. Hoe weet ik dat? Het werd nogal helder gezegd. Ik kon in mijn eigen stad niet vrij over straat. DENK weet dat. Ik heb het gemeld. Ik heb het gezegd. Ik heb gezegd dat hij misschien eens richting zijn achterban moet zeggen: jongens, dit hebben we niet zo bedoeld. Nooit gebeurd. Dit is één voorbeeld. Ik kan fast forward naar nu en ik kan het vervolgens hebben over de gedachten van DENK, over hoe men bij DENK kijkt naar Joden, naar Joden hier in Nederland.

We kunnen dit verhaal rondmaken. Ik kom niet op voor het gedachtegoed van de PVV. De heer Wilders weet dat ik daar helemaal niks mee heb. Ik heb op papier afspraken gemaakt en daar houd ik iedereen aan. Iedereen kan mij deze vragen stellen. Als DENK nou dacht, als de heer Van Baarle nou dacht dat hij deze broek kon aantrekken: die tijd is echt nooit geweest.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Nee, absoluut niet. Ik vond het een hele goede interruptie.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik vond de interruptie van de heer Timmermans richting de heer Wilders zojuist, over afgelopen weekend en het congres, terecht. Daar heb ik me zelf ook over uitgelaten. Wellicht had ik dat ook eerder moeten doen. Dat delen we dus. Ik vind dat je zeker in deze tijd ongelofelijk kritisch moet zijn op met wie je je inlaat. Je ziet dat Poetin onze veiligheid op dit moment echt bedreigt in Nederland en hij doet dat direct. Ik gaf net bij een van de interrupties ook aan dat er een reden is geweest dat wij bij deze onderhandelingen als VVD — dat geldt overigens ook voor andere partijen — veiligheid een ongelofelijk belangrijk onderwerp vonden. Wij wilden graag dat wij daar de ministers op hadden, Defensie en Justitie en Veiligheid. Daar hebben wij hele concrete afspraken over gemaakt en we hebben deze coalitie ook aan die afspraken gehouden. Ik kan met geen enkele collega in welke coalitie en samenwerking dan ook alle aspecten van het leven vervolgens gaan beheersen en zorgen dat diegene alles doet zoals ik het zou doen. Zo werkt een democratie niet, en een liberaal al helemaal niet.

Ik heb dus aan de voorkant alles verankerd en vastgelegd, maar ik heb het ook gezien en ik heb het ook geconstateerd. Dat is waarom ik ook heel eerlijk antwoord. Als je alles optelt, moet je het ook gewoon zelf weer afwegen. Ik snap en vind het superterecht dat in zo'n debat die vragen komen, maar ik zal dat echt eerst zelf moeten doen met mijn club: hoe gaan we hiermee om? Onze internationale en nationale veiligheid staat voor de VVD echt op nummer één.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Die neem ik ook graag aan, maar er is een reden waarom ik onder andere naar die motie van gisteren verwijs. Laten we daar dan nog een keer naar kijken, want dat zijn wel de momenten dat je je inzet, dus er niet alleen maar over praat, maar ook wilt leveren. De defensiemotie.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dat is niet één ding. Daar ben ik ook heel eerlijk in. Ik vind het een heel zwaar besluit. Dat geldt volgens mij voor iedereen, maar de een is er wat sneller uit dan de ander. Ik zit sinds 24 uur in deze situatie. Dat is de reden waarom ik iets meer tijd nodig heb. Ik vind het iets heel zwaars, zoals wij dat met z'n allen vinden, om te zeggen dat je een partij uitsluit. Volgens mij zit in essentie niemand daarop te wachten. In een democratie hoort dat niet. Dus als je dat doet, dan is dat een hele grote, zware stap. Ik heb twee of drie jaar geleden, wanneer de verkiezingen ook waren — het zijn bijzondere tijden geweest — aangegeven: nieuwe rondes, nieuwe kansen; er zijn heel veel nieuwe leiders. Ik vind dat we eigenlijk iedereen een kans moeten geven. Ik zie ook dat het met de samenstelling waarin we de afgelopen jaren vaak in coalities zaten heel moeilijk is om dingen te bereiken die wij als VVD willen. Dus ik zet daarin een stap.

Maar ja, de heer Jetten heeft gelijk: als je dan kijkt hoe die stap geëindigd is, eigenlijk op dezelfde manier als in 2012 … Het is niet onvoorzien. Je had gewoon echt een verschil van inzicht, dat we hier hadden kunnen uitleggen, dat wij zelf hebben meegemaakt. Dat is ook vervelend en dat is ook geen lekker verhaal, maar dat past in een democratie. In mijn ogen kan je dat uitleggen. Als je het met z'n allen eens bent, maar iemand zegt dat het hem niet boeit en dat hij toch wegloopt, dan moet ik daar even van bijkomen, omdat je zo hard wegloopt van een verantwoordelijkheid die zo zwaar is, in een tijd met een oorlog, een potentiële economische crisis en alle problemen in ons land waar het de hele middag al over gaat. Dat moet ik herijken. Dus het is niet één ding. Het is niet: als hij dit doet of als hij dat zegt … Daar gaat het allemaal niet om. Maar het is gewoon een heel zwaar besluit om die reden. In een democratisch proces wil je dat eigenlijk niet.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Ik denk — dat zei ik ook in mijn eigen verhaal — dat het inderdaad heel belangrijk is dat we samenwerken. Daarvoor hoeven we niet te wachten tot na de verkiezingen, want er liggen een heleboel voorstellen op de plank die nu eigenlijk geen vooruitgang konden vinden. Daar gaan we wat mij betreft heel hard aan werken. Ik hoop op meerderheden. Dat betekent per definitie: buiten de drie partijen die nog in de coalitie zitten. Ik denk uiteindelijk dat in ieder geval bij de vorige verkiezing, en ik vermoed ook bij de volgende verkiezing, de kiezer zich grotendeels heeft uitgesproken en zal uitspreken voor een centrumrechtse koers. Ik zou heel graag willen bekijken hoe je dat voor elkaar krijgt. In de volle breedte samenwerken op onderdelen is goed, maar het gaat er ook om wat de kiezer zegt, wat bepalend is voor de koers die men daarop graag zou willen zien. Op het moment dat dat een centrumrechtse koers is, moet je met elkaar bekijken hoe je dat voor elkaar krijgt. Dus het gaat uiteindelijk over wat de kiezer zegt en hoe wij daarmee omgaan. Dat wordt de puzzel voor de komende tijd.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Voorzitter. Politiek heeft ook zo zijn lelijke kanten. Gisteren hebben we daar een voorbeeld van gezien. Het is onnodig en onverantwoord geweest om uit dit kabinet te stappen, om Nederland nu in de steek te laten. Dat had niet gehoeven. Met dit kabinet hadden we een unieke kans om migratie over de volle breedte aan te pakken. Dan heb je het wat ons betreft over de arbeidsmigratie, studiemigratie en ja, ook over de asielmigratie. Dat was nodig ook. Er wordt in de grote steden soms niet meer je eigen taal gesproken. Starters kunnen geen huis meer vinden. In Ter Apel loopt het allemaal vast. Verbetering is echt noodzakelijk.

Met arbeidsmigratie en studiemigratie zijn we al ongelofelijk goed op streek. Er zijn ook al concrete resultaten geboekt. Kijk naar de arbeidsmigratie. De eerste migratiewet komt van dit kabinet, van onze minister van Sociale Zaken, juist om die malafide uitzendbureaus aan te pakken. Kijk ook naar het Engelse taalgebruik op de universiteiten. Door dat in te perken, zie je dat de instroom van internationale studenten al aanzienlijk is teruggenomen. Met stabiel beleid kun je migrantenproblemen aanpakken, niet met loze woorden.

Voorzitter. Ik zag bij sommige partijen na de kabinetsval opgebeurde gezichten. "Hèhè, fijn dat de PVV weg is." Daarover zeg ik: een partij kan het kabinet verlaten, maar de zorgen die daaronder zitten, de zorgen van de mensen die op de PVV gestemd hebben, blijven dan. De afgelopen tien jaar is de migratie historisch hoog geweest. De afgelopen twintig jaar zijn er veel te weinig huizen bijgebouwd. De afgelopen 30 jaar heeft de Nederlandse overheid de burgers als cliënten gezien, die gewantrouwd werden en gecontroleerd moesten worden. Deze zorgen van de Nederlanders blijven wel. Nederland kan zich daarom geen stilstand veroorloven.

Ik zag op veel dossiers dat het kabinet belangrijke stappen aan het zetten was. De armoedecijfers zijn flink aan het dalen. Ze zijn historisch laag. Er is zelfs een afname geweest van 20% van het gebruik van de voedselbank. De verhoging van het kindgebonden budget heeft daar deel van uitgemaakt. Ook het minimumjeugdloon gaat omhoog. Daardoor kunnen we de mbo'ers goed helpen.

Nu moeten we blijven doorpakken, met name op de onderwerpen die zien op bestaanszekerheid van mensen, wonen, toeslagen, schadeafhandeling in Groningen, en de aanpak van de WIA, waar we bij de Voorjaarsnota zo voor geknokt hebben. Maar we moeten ook blijven trekken aan de weerbaarheid van Nederland en haar burgers op het gebied van veiligheid en economie. We kunnen het ons niet veroorloven om Nederland vleugellam te maken. Met die onderwerpen moeten we echt doorgaan, zou ik zeggen.

Wat we wel achter ons moeten laten, is de manier van politiek bedrijven. Want laat ik het maar heel eerlijk zeggen: de manier van politiek bedrijven in deze samenwerking, was soms echt verschrikkelijk. Rellen, roddelen, retweeten: het gebeurde absoluut te vaak. Dit is geen manier van politiek bedrijven die bij ons past. Dit is ook niet de manier van samenwerken die we zoeken. Wat voor mij wel werkt, is overleggen, luisteren en elkaar ook dingen gunnen. Dat laatste heb ik zo ontzettend gemist. Als je dat niet in ogenschouw neemt, breng je Nederland niet verder.

Tot slot wil ik mij richten tot de afgetreden kabinetsleden. Ze zitten er niet meer. Maar de politiek heeft ook een mooie kant. De mooie kant is dat mensen zich geroepen voelen om verantwoordelijkheid te nemen en zich voor dit land in te zetten, welke kleur ze ook hebben en waar ze het ook voor doen. Daar dank ik ze van harte voor.

Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik ga u dat zeggen. Toen de heer Wilders in Nieuwspoort zijn plannen presenteerde, was er voor ons niet veel nieuws bij. Ik heb het hoofdlijnenakkoord voor u meegenomen, want ik wist dat u me die vraag zou stellen. Pagina 4, 5, 6 en 7 van het hoofdlijnenakkoord staan vol met die asielmaatregelen. Dat biedt echt voldoende ruimte. Ik heb die voorstellen inderdaad ook voorbij zien komen, ook later dat najaar in het Catshuis. De manier waarop de heer Wilders dat zei in Nieuwspoort was vrij staccato en vrij hard. Dat zei hij op een manier waardoor ik dacht: weet je, op deze manier kunnen wij daar niet klakkeloos mee akkoord gaan. Die bewoordingen had ik al eerder gehoord. Als ik zeg "weggekegeld", dan bedoel ik echt de manier waarop hij dit soort voorstellen doet. Bovendien heeft de PVV een eigen asielminister. Je kan een nota van wijziging doen, je kan amendementen indienen. Wat zou de meest nette manier zijn om dit soort voorstellen in te brengen? Dan kunnen we het daar met elkaar over hebben. En nogmaals, over die tien punten heb ik uitdrukkelijk gezegd: "Ik wil er niet een voor een over onderhandelen, want het gaat om het geheel. Breng het over naar uw eigen minister, dan kan zij het in normale termen formuleren, kan ze het ook beargumenteren en dan kunnen we er verder over praten."

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik denk dat als je het hebt over migratiebeleid, dit een punt is waarop wij en het CDA uit elkaar lopen, dat wij net een slagje verder durven te gaan dan het CDA. We hebben dat hoofdlijnenakkoord met die vier pagina's en 58 punten opgesomd. Die gaan hartstikke ver. Binnen dat hoofdlijnenakkoord kan heel erg veel. En binnen dat hoofdlijnenakkoord had ik graag gezien dat de heer Wilders zijn plannen integraal bij zijn eigen minister had gelegd, want dan hadden we dat uit kunnen werken, op een nette manier, in nette bewoordingen, met een goede toelichting, wat inderdaad ook paste binnen de rechtsstaatverklaring waar u en ik zo ontzettend aan hechten.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Nee.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Dat is een van de dingen ...

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Nou, dat is precies de manier waarop wij om moeten gaan met de woorden die de heer wilders kiest, ook in het tienpuntenplan zoals hij dat in zijn persconferentie heeft gepresenteerd. Neem je die woorden, zoals hij ze presenteert, met een korreltje zout, of zijn dat maatregelen zoals ze voorliggen? Daarom ook onze argumentatie. We zeiden: "Hevel de voorstellen die u hebt, die u eigenlijk zo ongezouten nu op tafel legt, over naar het kabinet; maak daar voorstellen van die houdbaar zijn en kunnen, waar we inhoudelijk met z'n allen mee verder kunnen, zodat we inderdaad met elkaar de migratie kunnen inperken en er grip op kunnen krijgen, dan kunnen we er wat mee." Maar zoals ze in Nieuwspoort werden gepresenteerd, konden we er echt helemaal niks mee.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Nee.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Hé, hé, hé! Wij zijn dat natuurlijk ook. Ik heb de heer Wilders de afgelopen anderhalf jaar heel goed leren kennen. Ik heb gemerkt dat je echt moet oppassen dat je niet in een bepaalde fuik zwemt. Ik heb me heel duidelijk voorgenomen dat ik niet een voor een op die plannen in zou gaan. Dat is precies waar de heer Wilders me wilde hebben. Over het geheel genomen is dat de manier waarop we gezegd hebben: laat het door deze minister uitwerken, dan kunnen we het goede gesprek hebben over het inperken van de migratie. Zo waren we echt ergens gekomen.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik probeer aan de heer Dijk aan te geven dat tegenover het verlagen of bevriezen van de huren het bouwen van woningen staat. Hoe belangrijk is dat? In het hoofdlijnenakkoord hebben we daar heel hard voor gevochten. We hebben 5 miljard ter beschikking gesteld om extra te kunnen bouwen. We vinden niet dat je dat een op een moet versouperen. Je moet daar heel zorgvuldig mee omgaan, want huizen moeten gebouwd worden. We moeten het dus nu met elkaar bekijken. Als blijkt dat het bouwen van huizen door die huurbevriezing in de knel komt, moeten we goede afwegingen maken. U en ik willen net zo goed dat de huren gematigd worden. Absoluut. Maar het mag niet ten koste gaan van het bouwen van huizen. Dat is namelijk net zo belangrijk. Het gekke is: als je bestuurt, heb je dit soort dilemma's te overwegen en ook tegenover elkaar te zetten. We zijn aan het kijken. Ik weet zeker dat de minister van VRO het misschien ook allebei kan doen. Het is jammer dat de heer Wilders uit het kabinet is gestapt, anders had hij deze twee dilemma's met ons uit kunnen dragen.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik ben blij dat de heer Dijk het met me eens is dat er inderdaad fors gebouwd moet worden. Zolang er een krapte is op de woningmarkt en er te weinig huizen zijn, kunnen juist die starters en jongeren geen woning vinden. Hoe meer woningen je hebt, hoe goedkoper het wonen ook wordt. Dat bent u met me eens, want de economische regels gelden voor ons allemaal.

Dan het verhaal van die huurbevriezing. Ja, dat is een maatregel, maar die zou voor twee jaar gelden. Dat hebben we in het Voorjaarsnotaoverleg met elkaar afgesproken. Ik ben ervan overtuigd dat onze minister van VRO erover nadenkt hoe ze hiermee verder gaat. Ik volg het en we helpen haar als het kan. We helpen haar met alles wat we in ons hebben. We moeten hier met elkaar uit komen. Dat ben ik helemaal met u eens.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Het allerbelangrijkste is inderdaad dat er goed gebouwd gaat worden en dat de 5 miljard die we gereserveerd hebben, naar die extra woningen gaat. Dan heb je het over de huurbevriezing. Dat hebben we met elkaar afgesproken, dus daar staan we voor. Dat was een afspraak die we met elkaar hadden bij het Voorjaarsnotaoverleg. De heer Wilders heeft zich nu teruggetrokken, dus we gaan kijken hoe we ermee verdergaan. Maar ik ben het helemaal met u eens; wij willen ook graag dat de huren bevroren worden. Natuurlijk, want de huurlasten van mensen zijn te hoog. Daar zijn we voor aan het zoeken.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik ga het u zeggen, meneer Eerdmans, via de voorzitter. Die tien punten waren boute taal. Dat was soms ook van dik hout zaag je planken. Ik ga daar mijn handtekening niet een-op-een onder zetten, vandaar het verzoek: hevel het over naar het kabinet, maak er goeie taal van en zorg dat het uitvoerbaar is. Op de manier waarop het in het tienpuntenplan verwoord was, was het namelijk nooit door de Tweede Kamer en Eerste Kamer gekomen. Wat ons betreft ga je niet een handtekening zetten onder punten voor de bühne om te laten zien: wuhoho, wat zijn we ongelofelijk stevig in ons migratiebeleid! Wij willen heel graag plannen en migratie inperken op een manier waarop dat kan en houdbaar is. En ja, we willen ook dat het houdbaar is voor de rechter. Dat had gekund, maar dat hangt allemaal af van de formulering. Daar heb je al die ambtenaren voor die dat op een goede manier kunnen neerzetten.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik zeg u: die tien punten waren heel kort door de bocht. Dat was hele ruige taal en ik ben niet zo van die ruige taal, dus daaronder kon ik mijn handtekening niet zetten.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

De campagne is begonnen. Ik wil u heel graag meenemen in de campagneplannen die wij als Nieuw Sociaal Contract hebben, maar het zal er vooral op neerkomen dat we de mensen willen helpen die in de knel zitten. Dan gaat het vooral om mensen die in de knel zitten met de overheid, of het nou gaat over bestaanszekerheid — ik kan eindeloos doorgaan — of in hun relatie tot de overheid.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Ik kan niet wachten op de bevlogen debatten die ik met u zal hebben.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Misschien heeft u mijn eerdere woorden gehoord. Ik heb gezegd dat de heer Wilders het werk eigenlijk onmogelijk heeft gemaakt.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter. Wie wind zaait, zal storm oogsten. Die Bijbelse wijsheid wou ik maar boven het kabinet-Schoof schrijven, want ik kan me geen onderhandeling, geen weg naar de kamer van collega Wilders voor coalitiepartijen of andere partijen, zelfs geen debat over een regeringsverklaring of wat ook voorstellen, waarbij uiteindelijk niet weer die storm opstak.

Voorzitter. Ik heb het, geloof ik, nog niemand horen doen, maar ik wil toch minister-president Schoof danken dat hij de handschoen opnam in deze buitengewoon ingewikkelde situatie. Dank u wel.

Dan terug naar de situatie waarin we nu gekomen zijn. Die ligt namelijk niet aan de minister-president, maar wel aan die vier partijen die hier zitten. Wilders probeerde het een tijdje als Milders, maar al snel kwam de aap uit de mouw. Twitteren kan hij nog steeds als geen ander; complimenten, meneer Wilders. Een ander afbreken en afkraken gaat allemaal best goed, maar geduld hebben om op te bouwen was er niet. Hij doet een beetje zoals een boze coach langs de zijlijn: je hebt de verkeerde opstelling neergezet, je weet ergens dat deze wedstrijd echt niet lekker loopt, maar vervolgens ga je schelden op alles en iedereen — op de scheidsrechter, op de spelers, vooral die van de tegenstander — en je loopt weg en geeft de schuld van een verloren wedstrijd aan iedereen, behalve aan jezelf. Geen verantwoordelijkheid, geen plan voor de lange termijn. Wel twitteren, wel stampvoeten, wel boos weglopen.

Voorzitter. Leiderschap vraagt om verantwoordelijkheid en niet om vluchtgedrag. Wie wind zaait, zal storm oogsten. Ja, de VVD, NSC en de BBB hebben dit fiasco mede mogelijk gemaakt. Al voor de verkiezingen begon het met het openzetten van de deur voor het populisme. Ik zie ze vandaag vooral alleen naar Wilders wijzen. Is er nog enige reflectie? Moet dit niet een kantelpunt zijn? Kan deze Kamer het namelijk nog eens worden over de dingen waar heel Nederland zeker van is dat er een aanpak voor nodig is, waarvoor zo veel mensen thuis al heel lang zitten te wachten op echte maatregelen? Ja, ik kijk ook naar de collega's van de VVD als het gaat om migratie. We hadden namelijk een heel stuk verder kunnen zijn, ook op dat punt van migratie. Er hadden wetten al in uitvoering kunnen zijn. Ja, als er een oorlog woedt in het oosten van ons continent en de NAVO versterkt moet worden, dan kunnen we niet hebben dat we hier moties wegstemmen omdat links het weer niet eens is met rechts en andersom, terwijl er zo veel op het spel staat.

Voorzitter. Laat dit een kantelpunt zijn. Ik hoop dat het brede politieke midden op wil staan, met eigen kleur, met af en toe diepe verschillen van inzicht: over hoeveel overheid je toelaat, wat mij betreft bij links af en toe te veel, hoeveel samenleving je toelaat, hoeveel sterke ondernemers je wilt hebben — wat mij betreft: kies voor dat midden — en ook over hoe je zorgt dat de kerntaken van de overheid veel beter vervuld gaan worden dan dat in de afgelopen jaren is gedaan. Dat vraagt van ons allemaal wat. Maar door het weglopen van Wilders zijn de mensen in het land nu de dupe. Ons land zit op slot en veel mensen kunnen niet weer twee jaar wachten op effectief beleid. Daarom is het vandaag een dag om op te staan. De ChristenUnie kiest een andere weg. Wij geloven in een politiek die niet vlucht, maar die blijft staan, in leiderschap dat niet wordt ingegeven door peilingen of partijbelang of persoonlijk gewin, maar door waarden, in politiek die dienstbaar is, die recht doet en die vrede zoekt.

Voorzitter. Wie wind zaait ... Komend weekend is het Pinksteren. Er is een plek geweest waar de wind begon te waaien, waar het vuur begon te branden omdat er een Geest kwam die vrede bracht en vreugde. Dat wens ik u allen van harte toe.

De heer Stoffer (SGP):

Voorzitter. De kiezer staat in de kou, niet in het zonnetje. Die teleurstellende conclusie moet de SGP helaas trekken. Nog geen twee jaar geleden gaf de kiezer een glashelder signaal: geen ideologische spelletjes, geen verstikkende regelgeving en geen grote vergezichten meer, maar praktische oplossingen en een betrouwbare overheid. Nederland koos voor strenger asielbeleid, voor meer woonruimte, meer ruimte voor boeren en voor veiligheid.

Voorzitter. Dit jaar, 2025, zou het jaar van de uitvoering worden. In het regeringsvak zaten tot op het bot gemotiveerde bewindslieden die hun mouwen wilden opstropen voor een beter Nederland. De Kamer kon dit jaar de eerste wetsvoorstellen tegemoet zien en ook behandelen. Een aantal plannen en ambities van dit kabinet spraken de SGP best aan, voorstellen die rekening houden met de wensen en de wereld van de gewone Nederlander. Daar zitten burgers, boeren, ondernemers en zzp'ers echt op te wachten. Maar helaas lijkt die hoop in rook op te gaan. De vier coalitiepartijen hebben niet geleverd.

Voorzitter. Bij de regeringsverklaring heb ik gezegd dat het prille vertrouwen in het kabinet broos was. Vertrouwen komt te voet en gaat te paard. Het is iets om heel erg zuinig op te zijn. Een Bijbelse spreuk luidt dat uitgestelde hoop het hart krenkt. Het staat in Spreuken 13, vers 12. Als u vanavond niets te doen heeft, kan ik u aanraden om nog eens het hele hoofdstuk na te lezen. Het gaat over wijsheid en dwaasheid. Ons land zou er goed mee af zijn als we die les tot ons zouden nemen. Uitgestelde hoop die het hart krenkt, dat is precies wat nu gebeurt. Veel mensen in ons land zijn teleurgesteld. De hoop op betere plannen is vervlogen. Wantrouwen in de politiek is verdiept en dat is een zorgelijke situatie.

De SGP waardeert de inzet van onze partijloze premier. Dat wil ik hier ook gezegd hebben. Vanaf deze plek wens ik hem en de andere kabinetsleden Gods zegen voor de komende periode. Het is belangrijk dat onze premier samen met de bewindslieden van drie partijen in demissionaire staat verder gaat. En het is onze verantwoordelijkheid om te werken aan de grote problemen rond migratie en integratie, aan woningbouw, aan perspectief voor boeren en aan de internationale veiligheid. Als wij kostbare tijd verloren laten gaan, dan heeft dat effect op het leven van miljoenen Nederlanders en dat is onverantwoord.

Voorzitter. Een demissionair kabinet moet ruimte krijgen om de genoemde urgente problemen aan te pakken. Daarom stelt de SGP voor om zeker de onderwerpen migratie, wonen, stikstof en internationale veiligheid niet controversieel te verklaren. Daarbuiten kunnen we niet doen alsof er niets gebeurd is. Eerst moet nu de kiezer geraadpleegd worden.

Voorzitter. De SGP is steeds constructief geweest, ondanks de kritische noten die we ook hebben gekraakt. U kunt ervan op aan dat we ook in de komende periode constructief zullen zijn. We zullen ons blijven inzetten voor gezinnen, voor het ongeboren leven, voor de veiligheid en zeker ook voor onze Joodse landgenoten. De SGP wil woord houden. Dat is waar het land behoefte aan heeft: mensen die aanspreekbaar zijn op hun woorden en een land dat zich houdt aan Gods goede geboden. Daar zouden we werkelijk goed mee af zijn.

Dank u wel.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter. Nederland is bevrijd, bevrijd van rechtse ruziepartijen die niks voor elkaar krijgen, maar die wel bezuinigen op onze zorg, ons onderwijs en onze sociale zekerheid. Staatssecretaris Jansen bezuinigt 335 miljoen op het stads- en streekvervoer. Door de bezuinigingen op het openbaar vervoer stijgen de prijzen met 12% en zal een op de vijf bushaltes worden geschrapt. Minister Beljaarts heeft elf maanden lang niets gedaan aan de torenhoge inflatie en de hoge boodschappenprijzen, terwijl supermarkten en voedselproducenten miljarden winsten maakten. Minister Agema heeft in elf maanden tijd niets gedaan aan het eigen risico, roofinvesteerders wel vrij spel gegeven in de zorg, het ziekenhuis in Heerlen in onzekerheid gelaten en honderden miljoenen op onze zorg voor ouderen en gehandicapten bezuinigd. Het was één grote PVV/VVD-polonaiseshow op de zorg.

Er is zo veel teleurstelling over de gebroken beloften en het verraad van mensen door de PVV. Het is zelfs niet gelukt om de huren te bevriezen, terwijl ze dat beloofde tijdens de onderhandelingen voor de Voorjaarsnota. Ze hebben huurders behandeld als voetveeg. Dit kabinet ging vechtend over straat en heeft geen enkel probleem opgelost. Niks, nakkes, nada! Eén grote nul.

Maar het grootste verraad van de heer Wilders is niet dat hij wegliep van dit kabinet en deze coalitie. Het grootste verraad is dat hij daarmee wegliep van alle mensen in de buurten en dorpen die problemen van ongereguleerde migratie ervaren. Zij hadden hun hoop gevestigd op de PVV, maar Wilders koos ervoor om bij deze mensen weg te lopen. Daarover zijn mensen diep teleurgesteld, en terecht. En daarom is het SP-plan voor het reguleren en fors beperken van migratie veel beter. Door alle verdienmodellen van migratie aan te pakken, verlagen wij het migratiesaldo met twee derde ten opzichte van dit kabinet.

En dat werkt een stuk beter dan steeds maar blijven weglopen. Want er is een partij die nooit wegloopt, die nooit wegloopt van de mensen in de buurten en dorpen die alle klappen van deze bezuinigingspolitiek opvangen. Of wij nou negen of vijf zetels hebben, de SP is en blijft altijd naast de gewone mensen staan, zeker nu. Zorg, wonen, onderwijs, boodschappen, energie en openbaar vervoer: het zijn basisvoorzieningen die voor iedereen betaalbaar moeten zijn. In een van de rijkste landen van de wereld is dit nu niet het geval.

Daarvoor moet je met het allergrootste taboe in de politiek van de afgelopen jaren breken. Het taboe waardoor de prijzen zo hoog zijn. Het taboe waardoor politici al jaren op onze zorg, ons onderwijs en de woningbouw bezuinigen. Dat taboe is niet integratie. Dat taboe is ook niet migratie. Maar over dit taboe kan en mag je het in Den Haag niet hebben. Het is namelijk het taboe van het belasten van de allerrijksten. Afgelopen jaar is er 3,3 miljard aan cadeautjes uitgedeeld aan grootvermogenden en grote winstmakende bedrijven, terwijl de vermogensongelijkheid in Nederland al gigantisch is. De achttien grootvermogenden bezitten meer dan de helft van al het vermogen.

Dit is het grootste taboe. We zien het taboe bij de PVV, we zien het taboe bij de VVD en bij de BBB, maar ook bij NSC, en zelfs bij andere partijen die nu de mond vol hebben over "verantwoordelijkheid nemen" en "staan voor moeilijke keuzes", maar die door de knieën gaan als het grote geld aangepakt moet worden en eerlijk belast moet worden. Partijen die buigen voor de macht van het grote geld en die gewone mensen in onzekerheid laten, werken mee aan een voedingsbodem voor asociale politici die verdeeldheid zaaien. Die kant moet ons land niet op. Dat is de kant van rancunepolitiek. De SP wil de andere kant op, de kant van sociale politiek. Juist nu, na het meest asociale kabinet, is het tijd voor het meest sociale kabinet. Dat kan alleen met de SP.

Dank u wel.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

U wilt uw excuses maken?

Voorzitter. Ik ben nog steeds heel erg teleurgesteld over wat er gisteren is gebeurd. Ik kies ervoor om vandaag niet in boosheid te gaan zitten maar om naar de toekomst te kijken. We moeten immers door. Mensen in Nederland snakken naar een betrouwbaar kabinet dat verder werkt aan de belangrijke problemen die moeten worden opgelost. Al is het kabinet demissionair – dat betekent zo veel als "ontslagen van de opdracht" — Nederland moet door. Er is geen plek meer voor politieke machtspelletjes. Asielmigratie moet worden aangepakt. De economische positie van Nederland staat op het spel. Nederland verliest in rap tempo de mensen die ons voedsel maken en ons prachtige landschap onderhouden: de boeren, de tuinders en de vissers. Onze nationale veiligheid moet op orde worden gebracht met een sterke krijgsmacht en een weerbare samenleving. En Nederland moet zo snel mogelijk van het stikstofslot om PAS-melders te legaliseren, huizen te bouwen, wegen te onderhouden en spoorrails aan te leggen. BBB wil en gaat hiermee verder aan de slag. Wat gisteren is gebeurd, is gebeurd. Wij moeten nu verder.

We moeten verder om Nederland sterk en weerbaar te maken. Verder om onze boeren, tuinders en vissers hun toekomst terug te geven. Verder om ervoor te zorgen dat onze kinderen een betaalbare woning kunnen krijgen en een gezinnetje kunnen stichten. Verder voor een ronkende economie, waar onze ondernemers worden geholpen in plaats van tegengewerkt.

We moeten door. Controversieel verklaren van deze belangrijke onderwerpen kan niet aan de orde zijn. Wie dit wel overweegt, brengt Nederland pas echt tot stilstand. Dat is pas echt onverantwoord. Het controversieel verklaren van dossiers betekent zo veel als dat deze niet meer in behandeling worden genomen, maar aan het nieuwe kabinet worden overgelaten. Ofwel, het blijft allemaal op de plank liggen. Nogmaals, dat is pas onverantwoord.

BBB koos voor regeringsdeelname, vanwege de problemen die ik heb benoemd en de luid en duidelijke wens van de kiezer voor sociaal, rechts beleid op 22 november 2023. Dat heeft voor ons tot die keuze geleid. Ook hebben wij ervaren hoe het is om tegengewerkt te worden. Wij hebben dat ook ervaren. Zo wordt er zowel voor als achter de schermen een keiharde strijd gevoerd om Nederland van het stikstofslot te halen, weer huizen te bouwen, perspectief te geven aan boeren en vissers, en de PAS-melders te legaliseren. Bij tegenwind op de fiets heb je twee keuzes: je gaat harder trappen of je gooit je fiets in de berm. Wij geven nooit op als het moeilijk is. Juist als het moeilijk is, gaan wij door.

Voorzitter, ik sluit af. Ik wil de heer Wilders toch bedanken voor de samenwerking in de afgelopen periode. Het schuurde soms, het knetterde soms, maar we moeten ook eerlijk zijn: we hadden ook echt wel plezier met elkaar. De mensen lachen erom, maar die waren er niet bij. Ik kan het in alle oprechtheid zeggen. Het is jammer dat de heer Wilders geen vertrouwen meer in ons had. Wij, als BBB, hebben gedaan wat we konden.

Het is zoals het is. Het gaat zoals het gaat. Nogmaals, wij kiezen vandaag niet voor boosheid, maar voor verantwoordelijkheid. Die verantwoordelijkheid hebben wij eerder ook genomen en die blijven we nemen. Nu gaan we verder aan de bak voor de mensen in Nederland.

Dank u wel.

De heer Eerdmans (JA21):

Voorzitter. Ik zei het al, er heerst een beetje een begrafenisstemming, maar ik vind het ook een trieste dag. Het is echt een trieste dag. De zon zou gaan schijnen, maar die is inmiddels wel verdwenen. Ik baal er echt oprecht van. Een jaar geleden stond ik hier bij de aftrap van het kabinet-Schoof I. Ik begon mijn bijdrage met de woorden "verziek het niet". Dat weet u misschien nog wel.

Voor het eerst in jaren had de Nederlandse kiezer een kraakhelder signaal afgegeven: weg met het bestuurlijk dralen, weg met de linkse wolk. Men had gestemd op een rechtse meerderheid, er was mandaat om te hervormen. Migratie, stikstof, koopkracht, wonen, klimaat, Europa: een unieke kans om het land de goede kant op te sturen. Pak die kans! JA21 heeft het kabinet daarin gesteund, zowel in de Eerste als in de Tweede Kamer. Niet kritiekloos, maar zeker constructief, want wisten dat zo'n kans niet snel terug zou komen.

Het is toch gebeurd: de coalitie is gestruikeld en de plannen zijn gesmoord. De zon die zou schijnen, is in de mist verdwenen. Ik hoor vandaag vooral veel boosheid en cynisme. Ik denk dat dat op zich terecht is, want we zijn weer terug bij af. Dankzij de val van het kabinet komen er méér azc's. Méér azc's: hoe cynisch kan het worden? Dankzij de kabinetsval komen er meer azc's. Ik hoop oprecht dat het demissionaire kabinet zo veel mogelijk zaken zal voortzetten. Niemand zit te wachten op meer stilstand en weer een jaar wachten voordat er een nieuwe ploeg staat.

Komen er trouwens nieuwe ministers of staatssecretarissen bij? Of gaat de huidige ploeg het werk er gewoon bij doen? Graag een reactie van de premier.

Een voor ons heel belangrijke vraag gaat over de eurobonds. Mag ik erop rekenen dat ook onder het demissionaire kabinet de motie-Eerdmans heilig blijft? Geen Europese schuldenberg op onze nek!

Voorzitter. De eindconclusie na elf maanden kabinet-Schoof is: veel gedoe, veel lullen en weinig poetsen. Maar ik spreek hier wel mijn waardering uit voor het kabinet, de ministers en de staatssecretarissen. Ik had ze een veel langere tijd gegund, want er zijn plannen gesmeed, er zijn voorstellen geschreven en er zijn belangrijke ideeën in de steigers gezet. Ik wil hierbij ook absoluut een compliment geven aan premier Schoof. Hij heeft zijn nek uitgestoken en dat waardeer ik. In moeilijke tijden heeft hij zijn geduld bewaard, zijn ploeg door moeilijke stormen geleid en het hoofd koel gehouden. Dank daarvoor.

Voorzitter. Ik zeg het nog maar een keer: ik sta hier niet met een glimlach, zoals sommige PVV-ministers gisteren wel deden bij het afscheid van het Catshuis. Die leken opgelucht dat hun avontuur erop zit, in plaats van gefrustreerd. Dat vond ik raar. Mijn bijdrage is geen "zie je wel". Ik vind dit gewoon een politieke tragedie, een sprookje over het meest rechtse kabinet dat wreed eindigt. Ik weet dat ik niet de enige ben die dit zo voelt.

Als het niet gaat zoals het moet, zei Jan de Koning, dat moet het maar zoals het gaat. Nieuwe verkiezingen dus. Nieuwe ronde, nieuwe kansen. JA21 is, denk ik, een alternatief voor de rechtse kiezer die rechts wil stemmen maar niet bij voorbaat langs de zijlijn wil staan, en niet wil dat er straks toch weer linksaf wordt geslagen met D66 en GroenLinks. Ik denk dat wij als JA21 straks degelijke mensen met bestuurservaring kunnen leveren, die niet weglopen als het moeilijk wordt.

Voorzitter. Het kabinet is gevallen over een tienpuntenplan waar NSC geen handtekening onder wilde zetten. Dat is mijn conclusie na het debat. Maar wat ik nou niet begrijp, is dat de VVD en BBB daarin mee zijn gegaan. Mevrouw Yeşilgöz zei: ik had geen zin om weken te moeten onderhandelen. Maar ik denk, mevrouw Yeşilgöz, dat Nederland geen zin had in nieuwe verkiezingen. Volgens mij was de val dus te voorkomen. Ik hoor heel graag of de premier dat met mij eens is.

Voorzitter, daarmee sluit ik af. Dank u wel.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Voorzitter, dank u wel. Ik heb één compliment: het is een grotere puinhoop dan na de LPF. Je kunt zeggen dat dat best een prestatie is. Maar verder valt er natuurlijk weinig te lachen. Als we één ding hebben geleerd — voor de mensen die het nog niet wisten — dan is het dat nu wel voor eens en voor altijd bewezen is dat zondebokpolitiek de reële problemen van mensen niet oplost. Er slapen in dit land noodgedwongen kinderen in garageboxen en auto's omdat er door jarenlang beleid van onder andere de VVD te weinig woonruimte is. Daar kun je kwetsbare mensen de schuld van geven. Maar je zou ook kunnen reflecteren en zeggen: dit hebben we niet goed genoeg gedaan en we gaan dit oplossen zonder mensen in dit land tegen elkaar uit te spelen, zonder mensen die hier geen schuld aan hebben als zondebok weg te zetten en daarmee grote verdeeldheid te zaaien in de samenleving. Het is maar één voorbeeld.

Ik deel de analyse die mijn collega's hebben gemaakt dat de problemen in Nederland niet zijn opgelost. Maar er is hier ook een heel fundamenteel probleem aan de orde geweest: zondebokpolitiek is verworden tot officieel kabinetsbeleid. Er zijn bewindslieden toegetreden, met instemming van de coalitiepartijen, waaronder de VVD, die er aantoonbaar een racistisch gedachtegoed op na hielden, wat niet is veranderd op de dag dat zij beëdigd werden door de Koning. De rechtsstaat is keihard aangevallen, terwijl we die nodig hebben omdat we in dit land met elkaar de problemen moeten oplossen. We hebben elkaar nodig. Dit betekent dat je investeert in rechtvaardigheid en in het oplossen van de problemen die zijn ontstaan, en dat je niet de aandacht daarvan afleidt door allerlei mensen die daar part noch deel aan hebben daarvan de schuld te geven en op die manier de hele samenleving tegen elkaar uit te spelen. Daar, zo moet ik eerlijk zeggen, is geen fundamentele grens getrokken. De coalitiepartijen dragen daarvoor natuurlijk de grootste verantwoordelijkheid, met de VVD voorop, want die heeft het hele probleem gecreëerd, maar het viel mij ook tegen van een aantal andere partijen. We moeten hier zeggen: democratie is niet alleen maar de uitkomst van verkiezingen en wie de meeste zetels heeft. Wij opereren hier binnen de kaders van de democratische rechtsstaat en die hebben we te verdedigen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld ook over de afspraak die we gemaakt hebben dat we ons best doen om te zorgen voor een stabiel klimaat, dus aanpakken, die klimaatcrisis! Zorgen voor herstel van de natuur! Dit zijn de problemen waar mensen zich zorgen over maken. We hebben een gezonde toekomst nodig voor ons land en voor onze kinderen.

Voorzitter. Nederland snakt naar verandering en dit kabinet was louter gebaseerd op boerenbedrog. De eerste slachtoffers waren de dieren, want nog voordat dit kabinet goed en wel geformeerd was, waren ze in de achterkamertjes al opgeofferd en is de wettelijke bescherming, die na jaren knokken voor de dieren geregeld was, met steun van de PVV weer uit de wet gehaald. Ja, wij vergeten dat dus niet. Vervolgens kwam de BBB in het centrum van de macht, die alles mag bepalen wat dieren raakt. Ik vergeet dat niet, hoor. Het was er een voorbode van dat de plannen van dit kabinet ook voor mensen weinig goeds in petto hadden. Dat we nu moeten geloven dat mevrouw Yeşilgöz als leider van de VVD hoogst verbaasd is over hoe Wilders zich heeft gedragen: dan kun je als politiek leider óf echt geen goede inschattingen maken, wat me geen aanbeveling lijkt, óf je staat gewoon te liegen en je neemt je kiezers niet serieus, wat me ook geen aanbeveling lijkt.

Voorzitter. Dan vraagt iedereen of mevrouw Yeşilgöz gaat zeggen dat ze nog een keer met Wilders gaat regeren. Daar gaat ze natuurlijk haar eigen strategische moment voor kiezen, want er is maar één ding dat ze wil: uitstralen dat zij wel een staatsvrouw is, terwijl ze de veiligheid van Nederland en Europa gewoon op het spel zet door met de PVV te gaan regeren. Wij gaan niet, omdat mevrouw Yeşilgöz zo nodig wil laten zien dat zij voor veiligheid is, achter steeds hogere opbiedingen voor de NAVO-norm aanlopen. Ja, er zijn investeringen nodig in onze eigen defensie, maar dan gaat het wel over de echte veiligheid, en dus ook over een stabiel klimaat en ook over investeren in ontwikkelingssamenwerking, en niet het partijpolitieke belang dat jij degene bent die de hoogste budgetten weet te organiseren. Dat is niet kiezen voor de veiligheid van Nederland.

Dank u wel.

De heer Baudet (FVD):

Voorzitter. De tien punten waarop volgens de heer Wilders het kabinet zou zijn gevallen, de tien punten over migratie, stonden grotendeels in het hoofdlijnenakkoord. De drie andere partijen hebben ook verklaard ze te ondersteunen en te willen implementeren. Dus wat is er nou eigenlijk gebeurd? Waarom is het kabinet gevallen? Het is volstrekt onbegrijpelijk. Het is compleet mysterieus.

Ik loop die tien punten nog wel even langs. Geen Spreidingswet, geen voorrang sociale huurwoningen voor statushouders. Die staan beide in het regeerprogramma. We hebben eerder vandaag bevestigd gekregen dat zowel Faber als Mona Keijzer dit samen aan het realiseren waren. Twee maanden geleden zagen we overigens dat Faber nogal achterliep op schema, maar goed, dat is dan de PVV aan te rekenen en niet de coalitiepartners.

Een azc-stop, lees ik in het tienpuntenplan. Dat hangt samen met het intrekken van de Spreidingswet en volgt dus ook gewoon uit het hoofdlijnenakkoord. Criminele vreemdelingen uitzetten. Daarover lees ik in het hoofdlijnenakkoord, en ik citeer, "dat zou worden geregeld dat vergunningen van criminele vreemdelingen kunnen worden ingetrokken en zij kunnen worden uitgezet". Steun voor harder optreden van de politie en fors meer grensbewaking. Ook geen probleem. Gewoon in overeenstemming met de afspraken.

Dan staan er ook nog wat dingen in het tienpuntenplan van de heer Wilders die nogal vaag zijn geformuleerd en waarvan onduidelijk is wat er precies de juridische betekenis van is. Bijvoorbeeld "Syriërs terug naar Syrië" of "grenzen dicht voor alle asielzoekers". Dat laatste kan problematisch zijn als je het VN-Vluchtelingenverdrag niet wil opzeggen. En daarover is niets opgenomen in het coalitieakkoord, dus dan had je dat akkoord maar niet moeten ondertekenen en had je dat toen moeten doen, een jaar geleden, en niet na een jaar ineens gaan roepen dat je dat toch eigenlijk wil en dat anderen zich niet aan de afspraak houden en er niet met anderen te werken valt.

Het is mysterieus. Voor de duidelijkheid: ik vond dat er een heleboel dingen in het coalitieakkoord, in het hoofdlijnenakkoord stonden waar ik het niet mee eens was. Ik was teleurgesteld in het onderhandelingsresultaat. Als je 37 zetels haalt, vind ik het een veel te hoge prijs als je daarvoor op de foto moet met Zelensky, een paar prikken moet nemen, het nexitstandpunt moet laten varen en noem het allemaal op. Maar als je dat dan doet, die afspraken maakt en zo diep door het stof gaat, dan is het onbegrijpelijk dat je vervolgens een jaartje later de boel laat klappen. Dan heb je ofwel spijt van je onderhandeling en heb je compleet zitten te slapen toen de afspraken gemaakt werden, of zoek je gewoon een flauwe aanleiding om het kabinet te laten vallen, omdat je bang bent dat je door mand valt of omdat je bang bent dat heel Nederland ziet dat je niet de juiste mensen op ministersplekken hebt kunnen laten komen en er niet doorheen komt met concrete afspraken enzovoorts.

Wat in elk geval volstrekt onaannemelijk is, wat ik echt niet geloof en wat ik de PVV voor lange tijd zal blijven narekenen, is het volgende. Als deze coalitiepartners in dit eerste, eindelijk een beetje fatsoenlijk rechtse kabinet in een lange geschiedenis niet betrouwbaar zouden zijn geweest, dan had je het op stemmingen moeten laten aankomen. Was dan daadwerkelijk met een intrekkingswet van de Spreidingswet naar de Kamer gegaan. Laat dan maar zien dat NSC, de VVD enzovoorts geen woord houden en dat zij niet betrouwbaar zijn. Dan had ik gezegd: oké, ik begrijp dat je de boel laat klappen. Dan hadden ze zich niet aan de afspraken gehouden en was er daadwerkelijk een breuk van het hoofdlijnenakkoord geweest. Maar dat is allemaal niet gebeurd. Het is in achterkamertjes gegaan, op een ondemocratische wijze. Het heeft er echt alle schijn van dat de PVV te kwader trouw is geweest en ik neem dat de heer Wilders en vooral al zijn kiezers enorm kwalijk. Het spijt me zeer. We zijn bondgenoten. Ik mag je graag. Je bent een leuke vent, maar dit is gewoon vreselijk slecht voor Nederland.

De voorzitter:

Ik heropen. Het woord is aan de minister-president.

Minister Schoof:

Voorzitter. Velen van u hebben in diverse vormen gevraagd op welke manier het demissionaire kabinet zijn werk graag zou willen voortzetten. Dat is gerelateerd aan verschillende onderwerpen, van defensie tot stikstof en van wonen tot andere onderwerpen. Ik heb in het begin van mijn verklaring en van het debat de hoop uitgesproken dat Kamer en kabinet samen blijven werken aan onderwerpen die niet kunnen wachten. Ik heb vandaag in de Kamer die bereidheid ruimschoots gevoeld. Het kabinet heeft goed geluisterd naar de onderwerpen die hierbij vandaag in de Kamer werden genoemd, bijvoorbeeld asiel, bijvoorbeeld stikstof, bijvoorbeeld woningbouw en bijvoorbeeld perspectieven voor boeren.

Ik hoorde ook onderwerpen terug die ik heel expliciet zelf noemde, namelijk veiligheid, zowel nationaal als internationaal, waaronder de steun aan Oekraïne en alles wat nodig is voor defensie, inclusief de NAVO-top. Ik noem de internationale economische verhoudingen en de belangrijke hersteloperaties alsook de begrotingen van 2026. U mag erop rekenen dat het kabinet dit gevoelen in de Kamer ter harte neemt bij zijn werkzaamheden in het overleg met het parlement.

De heer Eerdmans vroeg of er nieuwe ministers of staatssecretarissen in het demissionaire kabinet bij komen of dat het bij de huidige ploeg blijft. Daar zullen we ons de komende dagen op beraden, zeg ik via de voorzitter aan de heer Eerdmans. Voor de korte termijn en voor de komende dagen hebben we de taken onderling verdeeld, zoals u heeft gezien.

De heer Eerdmans vroeg ook of hij erop mag rekenen dat de motie-Eerdmans inzake eurobonds onder het demissionaire kabinet heilig blijft. De motie is toentertijd aangenomen en heeft toen van mij ook oordeel Kamer gekregen. Ik voel het als mijn verantwoordelijkheid om met uw Kamer samen te blijven werken op dit onderwerp. Er ligt op dit moment geen voorstel voor eurobonds en over de inhoud kunt u natuurlijk het gesprek met minister Heinen aangaan, in aanloop naar de eerstvolgende Ecofin.

Dan ben ik bij een onderwerp dat door velen van u genoemd is — dat is ook mijn laatste onderwerp — namelijk de komende verkiezingen. Uit de bijdragen van de Kamer werd duidelijk dat er steun is voor vervroegde verkiezing van de Tweede Kamer. Staat u mij toe daar nog kort wat over te zeggen. Het kabinet zal zo spoedig mogelijk een besluit nemen over wanneer de verkiezingen plaatsvinden. De minister van BZK zal in overleg met de Kiesraad en gemeenten nagaan welke data in aanmerking komen voor de verkiezingen en hiervoor een voorstel doen aan het kabinet. Vervolgens zal de regering op basis van artikel 24 van de Grondwet een besluit tot ontbinding van de Tweede Kamer nemen.

Voorzitter, daarmee ben ik aan het einde van mijn bijdrage gekomen.

Minister Schoof:

Zoals u zelf ook al zei, is dit niet een debat over Israël-Gaza maar een debat over de val van het kabinet. De vragen zoals nu gesteld, ook door de heer Van Baarle, zullen in de komende debatten, bijvoorbeeld rondom de Europese Raad van 17 en 18 juni, ongetwijfeld nog aan bod komen. Dan zal het kabinet ook staat zijn geweest zich daarop opnieuw te beraden en met een opvatting te komen.

Minister Schoof:

In de eerste plaats is het, als ik even snel reken, 32 uur geleden dat het kabinet gevallen is. We zijn vervolgens bezig om te kijken hoe we demissionair verder kunnen gaan. Dat betekent dat we ons op een aantal vraagstukken echt moeten beraden. Ik deel met de heer Van Baarle — dat heb ik ook vaker gezegd — dat ik in alle opzichten absoluut meevoel met de mensen die zorgen hebben over alles wat er in Gaza gebeurt en de beelden die men daarvan ziet. Maar om dit binnen 32 uur van een demissionair kabinet te verwachten, terwijl ik hier in het parlement sta in het kader van de val van het kabinet, is echt een vraag die wat mij betreft op dit moment veel te vroeg komt.

Minister Schoof:

Dat vind ik een heel ingewikkelde vraag. Ik heb gezegd dat ik het onnodig en onverantwoord vond en ik heb de dagen voorafgaand aan gisterochtend ten opzichte van alle vier de fractievoorzitters gesprekken gevoerd of appjes gewisseld et cetera. Ik ben op allerlei manieren in contact geweest om te proberen de val te voorkomen, maar uiteindelijk was het een vraagstuk dat lag bij de vier fractievoorzitters.

Minister Schoof:

Hoe ik het zie is, denk ik, niet zo interessant. Wat volgens mij belangrijk is, is het debat dat u net onderling heeft gehad met de vier fractievoorzitters die het op dat moment nog missionaire kabinet steunden. Die zijn met elkaar tot de conclusie gekomen — dat wil zeggen, één partij, de partij van de heer Wilders — dat ze het kabinet niet meer zouden steunen. Dat was een gesprek, een overleg dat zij met elkaar hadden.

Minister Schoof:

Muziekjes, niezen ...

Even serieus, voorzitter. Ik heb mij de laatste dagen, voor de val van het kabinet, intensief tot de vier fractievoorzitters gewend om te kijken wat ik kon doen om een val van het kabinet te voorkomen. Achteraf heb ik geconstateerd: onnodig en onverantwoord.

Minister Schoof:

Aan een weging van de voorstellen is het kabinet niet toegekomen omdat er bij het kabinet geen voorstellen van dien aard zijn ingediend. Het gesprek heeft zich volstrekt beperkt tot de vier fractievoorzitters. Zij hebben dat debat gevoerd. En voor de achtergronden, de analyses en wat het ook is, moet ik echt verwijzen naar het debat dat u hiervoor heeft gehad, ook onderling, met de vier fractievoorzitters die tot voor kort dit kabinet steunden. Daar zult u uw conclusies aan moeten ontlenen. Als ik me daaraan ga wagen, dan ga ik aan ernstige speculatie doen, en dat lijkt mij niet verstandig.

Minister Schoof:

Nee, de vier fractievoorzitters hebben op initiatief van de heer Wilders het gesprek met elkaar gevoerd over het tienpuntenplan. Dat was een gesprek van de vier partijleiders die dit kabinet steunden. Het lijkt me ook de enige juiste plek waar dat gesprek kon plaatsvinden, gelet op het feit dat de fractievoorzitter van de VVD dat plan heeft gelanceerd. Vervolgens constateer ik dat we als kabinet die plannen niet hoeven wegen, want ze zijn nooit aan ons voorgesteld.

Minister Schoof:

Gelet op het feit dat ik niet partijgebonden ben en daarmee ook geen partijleider ben, is het logisch dat de vier partijleiders eerst met elkaar het gesprek hadden over de inhoud, ook refererend aan het hoofdlijnenakkoord dat ook van die vier partijleiders was. Vervolgens hebben die vier partijleiders met elkaar gesproken en is er één van de vier tot de conclusie gekomen dat hij het kabinet niet meer steunt. Dat is ook aan de partijleiders. Het is niet aan het kabinet om daarover te beslissen. En daarover heeft de heer Wilders mij gisterochtend geïnformeerd.

Minister Schoof:

Ik denk dat de heer Jetten een terecht punt aangeeft als hij het terugkoppelt aan het parlement, en ook naar het debat van vandaag, omdat u de ruimte bepaalt die dit kabinet heeft. In die zin moet ik daar dus bescheiden in zijn. Tegelijkertijd heb ik in mijn bijdrage gezegd dat de ministers die nu het kabinet vormen, nog steeds met grote passie en betrokkenheid het werk voor Nederland willen doen. Dat wordt dus met elkaar uitzoeken waar we elkaar gaan vinden. Ik praat de komende dagen met de drie fractievoorzitters, samen met de collega's zoals die hier aan tafel zitten, met de drie vicepremiers, om te kijken wat we kunnen doen, indachtig datgene wat u ons als Kamer meegeeft over wat de ruimte is die we ons daarin van u als Kamer mogen veroorloven.

Minister Schoof:

Met betrekking tot de stikstofaanpak: de ministeriële commissie zal in ieder geval absoluut blijven bestaan. Dat onderwerp is te belangrijk om er niet geïntegreerd, op alle onderdelen die het stikstofvraagstuk raken, mee aan de slag te gaan. Maar ik denk dat het tegelijkertijd ook fair is om te zeggen dat een aantal specifieke punten die in het hoofdlijnenakkoord wat betreft dat punt zijn genoemd, met name waar het gaat over gedwongen krimp, ongewijzigd zullen blijven, tenzij daar allemaal heel andere besluiten over worden genomen, maar dat verwacht ik op dit moment niet. Dat betekent dat we in het kabinet dus volle kracht vooruit zullen gaan werken aan de stikstofaanpak, maar dat doen we op dat punt wel grotendeels in lijn met wat er in het hoofdlijnenakkoord over is gezegd.

Minister Schoof:

Met dank.

Minister Schoof:

Ik gaf eerder aan dat we nog maar 32 uur verder zijn, dus we moeten ons echt nog intern op dat punt beraden. Ten tweede moeten we er ons met de drie fractievoorzitters ook op beraden. Ik heb in mijn openingsstatement ook gezegd dat we ons zeer bewust zijn van het zoeken van meerderheden voor datgene wat we willen bereiken. Dat gaan we de komende periode doen.

Minister Schoof:

Ik neem niet aan dat nu gevraagd wordt naar een politiek manifest van een partij-ongebonden premier die bovendien demissionair is. Dat zou wel alle wetten tarten die hier in het parlement gelden, volgens mij. Toen ik een jaar geleden ben gevraagd, heb ik ja gezegd omdat ik echt iets wil doen voor Nederland en echt geloof in de publieke zaak. Ik heb daar goed over nagedacht. Het was voor mij een onverwachte en volgens velen een ongebruikelijke stap. Daar heb ik me met hart en ziel voor ingezet. Dat wil ik ook de komende periode met de collega's doen, niet alleen met de collega's die hier zitten, maar ook met de andere collega's. Natuurlijk zetten we ons in voor de grote onderwerpen waar we toen ook voor hebben gekozen. Dat gaat over wonen, dat gaat over bestaanszekerheid, dat gaat over het oplossen van de stikstofproblematiek, dat gaat overigens ook over veiligheid, dat gaat, gelet op de veranderende geopolitieke omstandigheden, ook heel nadrukkelijk over de economie en dat gaat natuurlijk over de bestaanszekerheid van mensen. Dat blijft dus echt een vol pakket, maar we doen het in het volle, volle bewustzijn dat uw Kamer de marges van dit demissionaire kabinet bepaalt.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Dank, voorzitter. Ik kies ervoor een motie in te dienen, omdat ik merk dat het gevoel van urgentie om zo snel mogelijk verkiezingen te kunnen organiseren groot is in de Kamer. Daarom deze motie.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Voorzitter, ik wil hier met uw permissie nog een punt van orde aan toevoegen. Het is mij een lief ding waard als we vandaag nog fractiegewijs over deze motie zouden kunnen stemmen, gelet op het gevoel van urgentie. Met uw permissie en hopelijk met steun van de collega's kunnen we hierover misschien meteen na het einde van het debat stemmen.

De heer Timmermans (GroenLinks-PvdA):

Fractiegewijs, ja.

De heer Dassen (Volt):

Voorzitter. Als je doet wat je deed, dan krijg je wat je kreeg. Vandaag zagen wij veel oud-Haags gekibbel over het verleden in plaats van nieuwe ideeën voor de toekomst. "Jij bent een schandvlek." "Nee, jij bent een schandvlek." Mensen zijn klaar met deze stemmen van het verleden en snakken naar een stem van de toekomst. Ik voelde aan dat de toekomst die ik schetste wat deed in de zaal. Vooral bij "kweekvlees" dacht ik bij mevrouw Van der Plas even wat lichte paniek te zien.

Voorzitter. Ik snap dat oude partijen lachen om onze vergezichten. Die zijn namelijk zeldzaam geworden in Den Haag. Maar terwijl de status quo lacht, kunnen we bouwen aan de toekomst. Dat is volgens mij ook wat Nederlanders van ons mogen verwachten. Nieuwe problemen hebben nieuwe ideeën nodig, die de oude politiek nog niet aandurft. Dan kunnen we aan de toekomst bouwen. Dat is volgens mij waar de campagne straks over moet gaan, dus op naar nieuwe verkiezingen.

De heer Van Baarle (DENK):

Dank, voorzitter.

De heer Van Baarle (DENK):

En tot slot, voorzitter.

De heer Van Baarle (DENK):

Als deze premier niet bereid is aan te geven wat de regering doet op het gebied van maatregelen tegen Israël, dan moeten wij hem als Kamer maar gaan bijsturen.

Dank, voorzitter.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dank u wel, voorzitter. Ik wil de minister-president danken voor al zijn inzet van de afgelopen tijd en in de tijd die nu gaat komen. Dat geldt ook voor de vicepremiers en de andere bewindslieden. Ongelofelijk veel dank dat jullie op deze manier door blijven gaan en je blijven inzetten voor Nederland en alle belangrijke onderwerpen. In het belang daarvan en in het belang van je in blijven zetten voor alle belangrijke onderwerpen, heb ik één motie.

Mevrouw Yeşilgöz-Zegerius (VVD):

Dank u wel, voorzitter.

De heer Jetten (D66):

Dank, voorzitter. Na twee jaar stilstand, chaos en geruzie wil D66 zo snel mogelijk verkiezingen, want de problemen — de woningnood, het klimaat en de verdeeldheid — zijn gebleven, maar de oplossingen zijn uitgesteld. Wat na vandaag misschien nog wel het meest wringt, is dat er vooralsnog geen enkel lerend vermogen is van dit mislukte experiment. De VVD blijft nog altijd, ondanks alle harde woorden over Wilders, de deur richting de PVV open houden voor een nieuwe poging. Maar de opluchting over de kabinetsval bij de mensen in het land is groot en voelbaar. Ze snakken namelijk naar politiek die wel werkt. Laat het demissionaire kabinet niet stilzitten, maar doorwerken. Wij zullen daarbij steeds de plannen beoordelen op de inhoud. Om ze daarbij een klein beetje te helpen, heb ik de volgende motie.

De heer Jetten (D66):

Voorzitter. Deze motie is gisteren nog weggestemd, maar na alle mooie woorden van vandaag, hoop ik dat we hierop in ieder geval een doorbraak voor elkaar kunnen krijgen.

Mevrouw Van Vroonhoven (NSC):

Voorzitter. Nu, in de tweede termijn, staan we op het punt: hoe nu verder? Wat dat betreft heeft mevrouw Yeşilgöz een motie ingediend, ook namens mevrouw Van der Plas en mij. Ik zou daar eigenlijk nog even een paar puntjes uit willen lichten.

In die motie staat benoemd dat we inderdaad voort moeten gaan met het migratiebeleid. Dan heb je het wat ons betreft ook uitdrukkelijk over de arbeidsmigratie en de studiemigratie. Er staat dat we ons moeten richten op defensie en de weerbaarheid. Ik wil vooral dat laatste goed benadrukken. Het gaat echt om hoe we de Nederlanders hier in Nederland ook gewoon weerbaar maken voor de onzekere toekomst.

Als het gaat over de hersteloperaties, wil ik in het bijzonder ook de WIA noemen. We hebben ons daar bij de onderhandelingen over de Voorjaarsnota hard voor gemaakt. We zijn ontzettend blij dat we de perikelen bij het UWV omtrent arbeidsongeschiktheid nu bij de kop hebben. Het zou gewoon doodzonde zijn als we dat niet kunnen verderzetten. Als er iets staat over de portemonnee, gaat dat wat ons betreft echt uitdrukkelijk over de bestaanszekerheid.

Voorzitter, tot slot. Hoe nu verder de komende tijd? Ik kijk naar meneer Dassen. Laten we er een hele bevlogen campagne van maken met elkaar. Laten we dat fair en open met elkaar doen.

Dank u wel.

Mevrouw Bikker (ChristenUnie):

Voorzitter, dank u wel. Helder is: de Kamer is de komende maanden aan zet. Het land moet nog steeds van het slot, want mensen zitten te wachten op dat nieuwe huis dat ze wél kunnen betalen en de ondernemer wil wél kunnen investeren. Dat alles en meer.

Voorzitter. Daarom uiten wij van harte onze steun, ook aan het kabinet-Schoof, om weer op te staan om het goede te doen, te beginnen bij de NAVO-top. Laten we zorgen dat de minister-president daar met een stevig en vol mandaat kan staan, want dat is heel hard nodig.

Ik wil het kabinet ook wijsheid wensen, ook in de komende tijd. Demissionair zijn is niet makkelijk, maar weet dat in ieder geval voor mijn fractie geldt dat we altijd constructief en kritisch met u aan de slag willen gaan om goed te zorgen voor ons land.

Voorzitter. Ja, er mag een frisse wind gaan waaien in Nederland, want te lang zitten we al in een moeras, waarin de politiek elkaar wel de maat neemt, maar niet de oplossingen brengt. Ik zet mij er graag voor in, naar de verkiezingen toe, dat we die frisse wind meer in dit parlement gaan brengen.

Dank u wel.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter. Ik heb goed geluisterd in de eerste termijn, met name naar de woorden van Nieuw Sociaal Contract over de huurbevriezing. Daarom de volgende motie.

De heer Dijk (SP):

Ik heb de woorden van mevrouw Van Vroonhoven letterlijk uit het stenogram gehaald. U heeft letterlijk gezegd dat u de belofte die u bij de Voorjaarsnota heeft gedaan gestand wilt houden. Als u terugkijkt, dan ziet u ook het vrolijke gezicht van de heer Wilders en het wat minder vrolijke gezicht van mevrouw Keijzer. Er is dus een reden. Ik hoop dat u zich aan uw belofte gaat houden. Het is bijna 1 juli. Laten we dat gaan doen en dan ook met genoeg geld voor woningbouwcorporaties om te kunnen investeren in genoeg woningen voor jonge mensen en gezinnen. Ook dat is een vorm van bestaanszekerheid. Wie a zegt, moet ook b kunnen zeggen.

De heer Dijk (SP):

Ik app u de letterlijke tekst zo meteen. Geen enkel probleem.

Voorzitter. Motie twee. De vorige keer dat we een demissionair kabinet hadden werden bezuinigingen op de zorg ook geschrapt. Het lijkt me ongelooflijk goed om dat te doen.

De heer Dijk (SP):

Tot slot nog één motie. Er zitten hier mensen die beslissen over andermans WW en zelf op een torenhoge wachtgeldregeling zitten.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel. Dank aan de minister-president voor zijn woorden in het debat en de aanwezigheid van de andere vier … andere drie bewindspersonen. Ik zit nog helemaal in de viermodus. Ik heb twee moties.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

"Gaat over tot de orde van de dag" zet ik er even bij.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Jawel, hoor. Ik noem het alleen "tralala".

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Ja.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Nee. Dank u wel.

De heer Eerdmans (JA21):

Voorzitter. Dank aan de premier voor de gegeven antwoorden. Ik ben niet helemaal gerust op het eurobondsantwoord, maar het was wel goed. Ik had gevraagd of de motie-Eerdmans heilig is. Ik hoop dat die heilig blijft.

De heer Eerdmans (JA21):

Dank u wel.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Ik zal maar zeggen: er komen nieuwe verkiezingen, dus misschien ook een nieuwe Kamervoorzitter.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Niks ervan. Ik wilde in mijn tweede termijn benoemen dat er ook positief nieuws was. Deze had ik echt niet zien aankomen en dus ook niet voorbereid.

Mevrouw Ouwehand (PvdD):

Wel een beetje, ja.

Voorzitter. Nieuwe verkiezingen. Er is positief nieuws. Er zijn heel veel puinhopen gecreëerd en de schade die is ontstaan, is niet zomaar weg. Maar we krijgen een kans om met z'n allen opnieuw te gaan werken aan goede oplossingen. Want Nederland snakt naar een kabinet dat de problemen aanpakt waar mensen zich zorgen over maken. We hebben schone lucht nodig, een groene omgeving, gezond en betaalbaar voedsel voor iedereen, en een rechtvaardige aanpak van de klimaatcrisis, waarbij niet de grote vervuilers worden beloond maar de gewone burgers worden geholpen.

Mensen snakken ook naar een consequent buitenlandbeleid. Ik moet toch wel zeggen dat de antwoorden van de minister-president over de genocide in Gaza niet bepaald geruststellen. De minister-president zegt net letterlijk: het is 32 uur geleden dat het kabinet viel, dus we hebben nog geen tijd gehad. De urgentie is als volgt. Er zijn al 50.000 onschuldige burgerslachtoffers gevallen. De honger is er nu. Het gebrek aan water is er nu. Het gebrek aan medicijnen is er nu. Het demissionair kabinet had gisteravond makkelijk even de koppen bij elkaar kunnen steken en kunnen bedenken: wat kunnen wij op dit moment doen om die genocide daar te stoppen? Dus ik druk de minister-president op het hart: doe dit nu alsnog. We kunnen geen seconde langer wachten.

De heer Baudet (FVD):

We zijn getuige van een politieke whodunit. Het is een buitengewoon merkwaardig spelletje. Wie loopt er nou te jokkebrokken? Is het zo dat Geert daadwerkelijk achter de schermen is dwarsgezeten en dat VVD, NSC en BBB daarover nu aan het liegen zijn? Of is het zo dat Geert er eigenlijk helemaal geen zin meer in had en een aanleiding heeft gezocht om het te laten klappen op een onderwerp waarop hij de meeste credibility heeft onder de bevolking, namelijk migratie? Er is maar één manier om daarachter te komen. Dat is door heel simpel een motie in stemming te brengen die als volgt luidt:

De heer Baudet (FVD):

Voorzitter. We zullen bij de stemmingen zien wie er gelijk heeft. Ik wil net als de heer Timmermans … Ik vraag de voorzitter om de orde te handhaven in het hart van de democratie. Wel opletten!

De heer Baudet (FVD):

Ik verzoek, net als de heer Timmermans, om dit vandaag in stemming te brengen. Het is evident in het belang van de democratie en de beraadslaging. We gaan zo meteen toch al fractiegewijs stemmen. Het is volgens mij geen enkel probleem om ook deze motie in stemming te brengen. En het is in het belang van Nederland en van de democratie dat we direct uitsluitsel hebben.

De heer Baudet (FVD):

Ik ben verbijsterd! Ik ben werkelijk verbijsterd.

De voorzitter:

Ik heropen. Het woord is aan de minister-president. Graag stilte. Meneer Van der Burg en meneer Bontenbal, wilt u gaan zitten?

Minister Schoof:

Dank, voorzitter. De motie op stuk nr. 3 over het houden van verkiezingen op de kortst mogelijke termijn krijgt oordeel Kamer, met daarbij wel een korte toelichting mijnerzijds. De motie verzoekt op de kortst mogelijke termijn die de Kieswet toelaat verkiezingen uit te schrijven. Deze motie kan in haar gevolgen feitelijk onuitvoerbaar blijken te zijn omdat dit onvoldoende ruimte laat voor afwegingen ten aanzien van onder meer: de termijn voor registratie van partijen en hun namen, de kandidaatstelling en de verklaringen die daarvoor nodig zijn, de logistieke en personele voorbereiding door gemeenten, de registratie voor kiezers in het buitenland via de ambassades en de feestdagen en de vakantieperiodes voor kiezers, zoals de herfstvakantie en/of de zomervakantie. Een zorgvuldige voorbereiding van de verkiezingen is essentieel voor onze parlementaire democratie. Daar zullen we het ongetwijfeld allemaal over eens zijn. Maar met deze uitleg en hetgeen ik hier in de eerste termijn over heb gezegd, laat ik het oordeel aan de Kamer.

Dan de motie op stuk nr. 4 van de heer Van Baarle, over sancties tegen de Israëlische regering. Deze ontraad ik onder verwijzing naar hetgeen ik gezegd heb.

De motie op stuk nr. 5 van de heer Van Baarle gaat over het erkennen van de Palestijnse Staat. Deze ontraad ik onder verwijzing naar hetgeen ik gezegd heb.

De motie op stuk nr. 6 van de heer Van Baarle gaat over het staken van het onderzoek voor het verplaatsen van de ambassade. Deze ontraad ik onder verwijzing naar hetgeen ik in het debat gezegd heb.

De motie op stuk nr. 7 over het wapenembargo ontraad ik eveneens, onder verwijzing naar hetgeen ik in het debat heb gezegd.

De motie op stuk nr. 8 over het vol doorgaan met asiel, defensie et cetera krijgt oordeel Kamer.

De motie op stuk nr. 9 gaat over het committeren aan de NAVO-norm. Deze motie is ontijdig. Het kabinet is zich op dit moment nog aan het beraden op het voorstel van de sg van de NAVO.

De motie op stuk nr. 10 van de heer Dijk gaat over een ministeriële regeling voor de huurbevriezing en het compenseren van corporaties. Ik verwijs naar de brief van de minister van VRO van gisteren. Daarmee is de motie ontraden.

De motie op stuk nr. 11 over het schrappen van bezuinigingen: ontraden, want er is geen dekking.

De motie op stuk nr. 12 is eveneens van de heer Dijk en gaat over het terugdraaien van de WW-verkorting. Deze motie is eveneens ontraden, want er is geen dekking.

De motie op stuk nr. 13 van Van der Plas gaat over het doorgaan met de vier sporen zoals die zijn geformuleerd in de MC Economie en Natuurherstel. Deze krijgt oordeel Kamer.

De motie op stuk nr. 14 gaat over het creëren van extra capaciteit voor de KMar ten behoeve van grenstoezicht. Deze motie krijgt oordeel Kamer, met de uitleg dat het kabinet uitvoering geeft aan deze motie met het reeds genomen besluit tot invoering en financiering van grenstoezicht en Defensie onder meer met het Dienjaar Defensie reeds werkt aan werving van extra capaciteit. Dit komt onder meer ten goede aan de KMar, en daarmee aan grenstoezicht.

Dan de motie op stuk nr. 15 over het uitvoeren van het tienpuntenplan. Er was even discussie over de letterlijke tekst van de motie. Op dit moment staat er "uit te voeren" en daarmee is de motie ontraden. Als het gaat over "uitwerken", dan kan de motie oordeel Kamer krijgen.

Minister Schoof:

Ja, er staat "uitvoeren". Als dat er blijft staan, is de motie ontraden. De consequenties kunnen we namelijk niet overzien.

Minister Schoof:

Ik heb verwezen naar …

Minister Schoof:

Ik heb in mijn toelichting verwezen naar het reeds genomen besluit tot invoering van grenstoezicht en de daarbij behorende financiering. Daar zijn eerder dus besluiten over genomen.

Minister Schoof:

Dan mag de motie ook overbodig zijn.

Minister Schoof:

Als er "uitwerken" staat, kan de motie oordeel Kamer krijgen.

Minister Schoof:

"Uitwerken" betekent dat we deze consequenties doorzien ten aanzien van de juridische aspecten, de financiële aspecten en de organisatorische aspecten, et cetera, et cetera, et cetera. Daarover komen we dan vanzelf hier in de Kamer terug en dan is het aan de Kamer om een oordeel uit te spreken.

Minister Schoof:

Ik heb onderscheid gemaakt tussen uitvoeren en uitwerken. De redenen die u zojuist noemde, zijn precies de redenen waarom ik heb gezegd dat ik "uitvoeren" ontraad. "Uitwerken" betekent dat we het uitwerken en dan komen we vanzelf uit bij de financiële, organisatorische, juridische en weet ik veel wat voor aspecten en daarover rapporteren we aan de Kamer.

Minister Schoof:

Ik dacht dat we over twee weken een debat over de NAVO-top hebben. Ik durf dat niet helemaal zeker te zeggen, maar ik zeg de Kamer graag toe dat de inzet ten behoeve van de NAVO-top voor die tijd aan de Kamer is toegestuurd.

Minister Schoof:

Ik denk dat met de uitwerking ... De motie luidt nu dus: uitwerken. Ik denk dat we daarom uiteindelijk met een brief naar de Kamer komen met daarin een uitwerking, inclusief — ik zei het al eerder — de financiële, juridische, organisatorische en andere aspecten. Het is dan vervolgens aan de Kamer om daar een oordeel over uit te spreken.

Minister Schoof:

De motie-Eerdmans op stuk nr. 16 vraagt de Spreidingswet per 1 februari 2026 in te trekken. Die motie moet ik ontraden. In de contourennota van de voormalig minister van Asiel en Migratie is vermeld dat de Spreidingswet bij voorkeur wordt ingetrokken in de eerste cyclus, die eindigt op 31 januari 2026.

Dan de motie op stuk nr. 17, over asiel niet controversieel verklaren. Dat lijkt me een spreekt-uitmotie.

Dan de motie op stuk nr. 18.

Minister Schoof:

Sorry. "Ontraden" had ik gezegd.

Minister Schoof:

De motie op stuk nr. 17 was wel een spreekt-uitmotie, hè? Dus …

Minister Schoof:

Ik checkte het even.

Dan de laatste motie, op stuk nr. 18, over het uitvoeren van het tienpuntenplan. Gelet op de eerdere discussie over de motie-Eerdmans op stuk nr. 15 zal duidelijk zijn dat het "ontraden" is.

Minister Schoof:

Ik denk dat het belangrijkste in mijn toelichting staat, namelijk dat het kabinet eerder reeds besluiten had genomen tot intensivering van grenstoezicht en dat daarvoor ook middelen beschikbaar zijn gesteld. Dat er in die gedachtegang ook met prioriteiten wordt gewerkt, spreekt voor zich. Ik had de motie in eerste instantie oordeel Kamer gegeven, maar mede naar aanleiding van de woorden van de voorzitter, die volgens mij meer verstand heeft van de orde der dingen dan ik, heb ik daar "overbodig" van gemaakt, maar we hebben geen enkel verschil van mening over het feit dat de middelen er zijn en dat er hard wordt gewerkt door Defensie met de KMar om te zorgen dat dit wordt uitgevoerd.

Minister Schoof:

Die toezegging zit besloten in mijn toelichting dat het geld er is, dat het besluit al eerder is genomen en dat er dus met prioriteit aan wordt gewerkt.

Minister Schoof:

Maar u vroeg om een toezegging.

Minister Schoof:

Ja, die toezegging heeft u …

Minister Schoof:

… omdat het een reeds genomen besluit is ten aanzien van de invoering en de financiering en het dus ook kan.

Minister Schoof:

Onder verwijzing naar de discussie die we hadden bij de motie op stuk nr. 15 heb ik gezegd dat als het "uitwerken" wordt, de motie oordeel Kamer kan krijgen. Dit was de motie van de heer Eerdmans met het subtiele verschil — althans, het belangrijke verschil, niet het subtiele verschil — tussen uitwerken en uitvoeren. Uw motie spreekt over "aan de slag te gaan" en dat is nu net precies het verschil. Wat mij betreft blijft het oordeel dus "ontraden", indachtig datgene wat ik bij de motie van de heer Eerdmans heb gezegd over de uitwerking.

Minister Schoof:

Als die aansluit bij de motie-Eerdmans, dan hebben we volgens mij overeenstemming.

Minister Schoof:

Zeker.

Minister Schoof:

Omdat de minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening gisteren een brief aan uw Kamer heeft gestuurd waarin ze duidelijk heeft gemaakt dat de huurbevriezing niet wordt doorgezet.

Minister Schoof:

Gisteren is deze brief namens het kabinet naar de Kamer gestuurd door de minister van VRO. Dan is het volstrekt logisch dat ik vandaag deze motie ontraad.

Minister Schoof:

Nee, u vroeg of ik die ken.

Minister Schoof:

Mensen die huurwoningen hebben en in sociale problemen zitten, zijn in alle opzichten, ook voor dit kabinet, een groot punt van zorg. We willen op alle manieren kijken hoe we hen kunnen ondersteunen. We zijn nu tot een conclusie gekomen — vandaar de brief van gisteren van de minister — over de huurbevriezing. Daarom heb ik vandaag, in lijn met die brief, de motie ontraden.

Dank u wel.

De voorzitter:

Ik heropen en we gaan stemmen. Ik verzoek alle leden te gaan zitten.

Ik sluit de vergadering van 4 juni.