Preview document (🔗 origineel)

---

Versterking van de weerbaarheid van de democratie

Aantekeningen van Ernst Hirsch Ballin, emeritus hoogleraar Tilburg University en Universiteit van Amsterdam

Graag voldoe ik aan het verzoek in het kort in te gaan op de vragen van de Vaste Commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer. Het lijkt mij belangrijk dat die versterking op de eerste plaats vooral van binnenuit zal moeten komen en dat beschermende ‘maatregelen’ zoals verboden alleen ingeroepen moeten worden in geval van een regelrechte bedreiging; dus in aanvulling op versterking doordat burgers, volksvertegenwoordigers en ambtsdragers zich laten leiden door een gezamenlijk democratisch en rechtsstatelijk ethos.¹ Burgers en bestuurders moeten zich aangesproken weten op een verantwoordelijkheid niet alleen voor zichzelf, maar ook voor anderen en hun gezamenlijke toekomst.

1. Wat is een weerbare democratie? Welke dreigingen zijn er voor de weerbare democratie? Waarom is dat nu een probleem?

Deze vragen kunnen beter niet abstract worden beantwoord. Een weerbare democratie is – in de huidige Nederlandse en Europese context – in staat om de samenleving als geheel te dienen en te beschermen, dus niet enkel groepsbelangen ten koste van anderen. Het gaat dus om alle burgers zonder onderscheid, hun fundamentele rechten en de behoeften die in een proces tot uitdrukking komen.

De bedreigingen komen voort uit opvattingen die zorg voor de ene groep wél uitspelen tegen andere groepen: politiek als vijandschap. Die opvattingen worden extra bedreigend als al dan niet met behulp van manipulerende algoritmes en/of onder buitenlandse invloeden, vijandschap wordt gecultiveerd, bijvoorbeeld via ‘sociale’ media. Dat is juist nu een probleem omdat lang niet iedereen wordt bereikt met op betrouwbaarheid getoetste feitelijke informatie. Als mensen alleen nog partijdige voorstellingen van zaken horen, is de kiem van vijandschap gelegd.

2. Wanneer komt de democratie in gevaar? Waarin schuilt het gevaar voor de democratie?

Dankzij hun constitutionele waarborgen en procedures hebben democratieën veel veerkracht. Toch kan die door verdeeldheid en kortzichtigheid van democratische partijen geloofwaardigheid verliezen. Dan komt een democratie in de gevarenzone. Vandaar mijn pleidooi dat politici en burgers zich laten leiden door een gezamenlijk democratisch-rechtsstatelijke ethos.

Dit laat zich niet afdwingen, maar moet uit overtuiging voortkomen. Verharding in verkiezingscampagnes en in Kamerdebatten maakt dat moeilijker. Electoraal voordeel op korte termijn weegt echter niet op tegen het gezamenlijke verlies op lange termijn.

3. Welke groepen vormen een dreiging? Hoe groot? Wat zijn de trends? Wat zijn de achtergronden van die groepen? Waarom en wanneer zijn mensen vatbaar voor ondemocratisch gedachtegoed? En wat doe je eraan om die mensen weer terug te krijgen?

Die vragen zijn pas nog door de AIVD en de NCTV beantwoord. Wanneer mensen in de greep zijn gekomen van hyperpartijdige voorstellingen van zaken en vijandsbeelden, of zelfs complottheorieën, is de weg terug (deradicaliseren) alleen mogelijk door een persoonlijke benadering. Ook hier is voorkomen beter. Daarom mag niet onachtzaam worden gereageerd op een beginnend verlies van vertrouwen als gevolg van slecht functioneren van overheidsdiensten of gebrekkige rechtsbescherming.

4. Welke waarborgen zijn er en welke waarborgen ontbreken nu?

Democratie en rechtsstaat hangen onverbrekelijk samen. Een goed werkende rechtsstaat brengt de democratie tot leven. Rechters geven in concrete gevallen toepassing aan de normen en beginselen die in de grondwet, wetten en verdragen democratisch zijn aanvaard. Democraten moeten ook niet bang zijn om zich te laten corrigeren.

Het zou goed zijn als rechters bij de bescherming van fundamentele rechten niet alleen hoeven te verwijzen naar Europese en internationale documenten, maar kunnen beginnen met onze eigen Grondwet. Artikel 120 van de Grondwet (het toetsingsverbod) is daarbij een sta in de weg; Thorbecke vond dit al een vreemde bepaling. Door deze bepaling lijkt het net alsof onze democratische rechtsstaat alleen extern (door verdragen en EU-recht) wordt gewaarborgd. Maar daarvoor hebben we toch op de eerste plaats onze eigen Grondwet, zoals de Algemene bepaling sinds vorig jaar pretendeert.

Er is geen goede reden om van een correctie daarop een jarenlang proces te maken dat zich tot 2030 of nog later uitstrekt. Voorstellen voor nieuwe procedures, instituties en afbakeningen zullen leiden tot eindeloze onvruchtbare discussies. Schrappen van artikel 120 is voldoende om tot een bescheiden, maar betekenisvolle verbetering te komen. Bescheiden, omdat net als bij de verdragsbepalingen rechters alleen kunnen toetsen aan constitutionele normen die duidelijk genoeg zijn om een wettelijk voorschrift buiten toepassing te laten. Artikel 91, derde lid, van de Grondwet kan ongewijzigd blijven. Betekenisvol, omdat de Grondwet dan echt als waarborg van de democratische rechtsstaat kan worden beschouwd.

Ten slotte:

• De democratie wordt versterkt door de rechtsstaat en de rechtsstaat door de democratie. Versterking van democratische weerbaarheid vereist niet alleen het afwijzen van antidemocratische activiteiten, maar moet allereerst positief worden bepaald.

• Wetgeving is de kernfunctie van het parlement en heeft naar haar aard een langetermijnperspectief. Zie art. 3 Eerste Protocol EVRM.

• Wetgeving vereist precisie en vooruitdenken over gevolgen en uitvoering. Moties en ‘appreciaties’ daarvan kunnen niet het beraad over wettelijke normen vervangen.

---

1. ^* Dat is ook de benadering die ik heb gevolgd in mijn boek ‘Waakzaam burgerschap: Vertrouwen in democratie en rechtsstaat herwinnen’ (Querido 2022).↩︎