Symposium toezicht AIVD en MIVD 29 September & Rowin Jansen

Gisteren promoveerde Rowin Jansen aan de Radboud Universiteit op zijn proefschrift “Toezicht op de AIVD en de MIVD”. Rowin arriveerde een aantal jaren geleden prominent in de scene rond de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, en ik kan wel zeggen dat we gelijk een beetje verliefd op hem waren.

Met zijn tomeloze inzet, een snel groeiende kennisbasis, enorme interesse en ook nog eens een prettige omgang was het duidelijk: van Rowin gaan we nog meer horen.

Sommige velden van de wetenschap zijn gezegend met “het boek”, andere velden moeten het zonder doen. Als je het onderwerp dan wil betreden krijg je 60 papers aangeraden om te lezen, als je die allemaal uit hebt ben je min of meer bij. Met zijn proefschrift heeft Rowin ons nu ook “het boek” bezorgd. Zeer bedankt! Ik heb zelf een fysiek exemplaar, ik hoop dat we het allemaal snel kunnen kopen.

Voor wie gelijk door wil naar mijn zorgen over het toezicht in deze roerige politieke tijden, die staan verderop in dit artikel.

Prachtig toch. Bron: Electrospaces

Gisteren was er ter gelegenheid van Rowin’s promotie een symposium. Met imposante sprekers:

• Prof. mr. Ybo Buruma, voormalig raadsheer bij de Hoge Raad (ik ben groot fan)
• Prof. mr. Corien Prins, Universiteitshoogleraar en voorzitter WRR
• Schout-bij-nacht b.d. Pieter Bindt, voormalig hoofd van de MIVD
• mr. Marja Horstman, Secretaris van de Raad van State en voormalig plv. directeur-generaal AIVD (die daar nadrukkelijk niet stond namens de Raad van State, een detail wat zo belangrijk wordt).
• mr. Hugo Hillenaar & mr. Addie Stehouwer, voorzitter Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) en voorzitter afdeling klachtbehandeling
• Prof. mr. Roel Schutgens & prof. dr. Bart Jacobs

Het symposium werd afgesloten met een samenvatting en reflectie door Ybo Buruma, en ik ben heel enthousiast over dat concept. Een intelligente nabeschouwing die de individuele presentaties in onderlinge samenhang brengt, en ook nog lichtvoetig kritiek levert op puntige uitspraken & omissies. Ook Bart Jacobs verrijkte de discussie door op de juiste momenten te reflecteren, of de spreker uit te dagen concreter te worden. Dank!

Hier, voor een breder publiek, dan ook maar mijn observaties.

Corien Prins

Corien Prins sprak naar aanleiding van het WRR-rapport Nederland in een fragmenterende wereldorde, waar we lezen dat de nieuwe wereld veel ingewikkelder is, waarbij er steeds meer spanning bestaat tussen “de 3W’s”, waarden, welvaart en weerbaarheid. Zij koppelde dit aan de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, die nu bijvoorbeeld kennis moeten hebben van veel meer dingen dan vroeger. Zoals zeldzame aardmetalen.

Toch bleef er het een en ander onderbelicht in deze en de andere presentaties, maar daar kom ik nog op terug.

Pieter Bindt

Pieter Bindt vertelde onderhoudend over de MIVD tot aan de tijd van het nieuwe toezicht. Ook verwonderde hij zich erover dat we in Nederlands inlichtingen-recht waarde toekennen aan de privacy van buitenlanders. Verdient Putin evenveel privacy als Pieter Bindt in Nederland?

Volgens Bindt moet dat natuurlijk anders. Gek genoeg is Nederland inderdaad uniek dat er (vrijwel) geen verschil in de wet staat tussen de behandeling van Nederlanders en niet-Nederlanders.

Vanuit bijvoorbeeld de CIA wordt dit bezien als geweldig. De Amerikaanse inlichtingendienst mag vrijwel niets met Amerikanen of in Amerika. Die mogen eigenlijk alleen los op buitenlanders. De AIVD wordt internationaal gezien als een hele flexibele dienst omdat deze zich niet in bochten hoeft te wringen om te voorkomen dat ze iets met Nederlanders doen.

Het is dus, vanuit mij bezien, dus niet zo dat Nederland het te moeilijk maakt om buitenlanders af te luisteren. Het is eerder zo dat het uniek is hoe makkelijk we Nederlanders afluisteren!

Bindt meende dat we een voorbeeld moesten nemen aan het Deense stelsel waar dit allemaal uitstekend geregeld was.

Gelukkig was Jan-Jaap Oerlemans ook in de zaal, die net het rapport “Toezicht op buitenlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten” had geschreven op basis van veldonderzoek, en hij kon ons vertellen dat het Deense toezicht strijdig is met Europese mensenrechten, en absoluut geen voorbeeld is. Men heeft er in Denemarken echt een absolute shitshow van gemaakt de laatste jaren.

Desondanks was het een interessant en stimulerend praatje.

Marja Horstman

Mevrouw Horstman stond hier nadrukkelijk op persoonlijke titel, en niet als secretaris van de Raad van State. Als voormalig plaatsvervangend hoofd van de AIVD maakte ze de invoering van de huidige wetgeving mee, waarbij er voor het eerst bindende toetsing vooraf werd ingevoerd.

En naar eigen zeggen wilde Horstman geen medelijden wekken, maar ze vertelde wel een tranentrekkend verhaal hoe moeilijk dit allemaal geweest was. Een punt waar iedereen het zeker over eens is is dat het gebrek aan overgangsrecht bij de invoering van de Wiv2017 inderdaad onbegrijpelijk is.

Mw Horstman schokte mij, en gelukkig vele anderen, ook door hartstochtelijk te pleiten voor het opheffen van bindend toezicht, zowel vooraf, tijdens als na de operatie. Is nergens voor nodig, en het brengt de minister in de problemen.

Want de minister wordt aangesproken op waarom (zeg) een aanslag niet voorkomen is, terwijl dat misschien wel komt omdat de toezichthouder een afluisteroperatie verboden had. En die toezichthouder hoeft daar nooit verantwoording voor af te leggen.

Mw Horstman meent dat de dienstleiding en de minister een afdoende basis zijn om beslissingen te nemen wie af te luisteren of te hacken. En de Tweede Kamer zou de minister dan scherp houden.

Ook rakelde ze weer het verhaal van de bulkdatasets op. Onder leiding van Erik Akerboom, die ook al bij de politie gestopt was met het verwijderen van data die wel verwijderd moest worden, heeft de AIVD grote “bulkdatasets” niet vernietigd, ondanks dat de relevantie van het bewaren niet was getoetst of aangetoond.

De CTIVD constateerde dit, en riep de ministers niet-bindend op deze datasets te vernietigen, omdat niet bepaald was of ze relevant waren. De ministers negeerden deze oproep, want de data zou zo relevant zijn.

Later diende Bits of Freedom via de CTIVD een klacht in hierover. De klachtencommissie verrichte zeer diepgaand onderzoek, en die oordeelde wel bindend dat deze datasets echt niet relevant waren, en dus echt vernietigd moesten worden, en dat gebeurde daarna ook.

Mw Horstman presenteerde dit allemaal als een groot onrecht. Maar AIVD en MIVD hebben werkelijk alle ruimte gekregen van de CTIVD om aan te tonen dat de datasets waarde hadden. Er zijn talloze interviews geweest met medewerkers van de diensten en de CTIVD is werkelijk tot het gaatje gegaan.

Desondanks noteerden zij dat de AIVD bij de motivatie waarom ze deze data moesten bewaren niet verder kwam dan:

“Deze afwegingen zijn echter van algemene aard, waarbij de AIVD wel aangeeft dat de bulkdataset van grote waarde is, maar dit verder niet concreet maakt aan de hand van opbrengst uit de beoordelingsperiode.”

Over de MIVD:

“De vierde bulkdataset is door een technische fout nog voor de inwerkingtreding van de Tijdelijke regeling per abuis vernietigd.”

en

“Ook noemt de MIVD in alle herbeoordelingen de noodzakelijkheid en de proportionaliteit om de bulkdatasets langer te bewaren. De onderbouwing hiervan is steeds echter zeer marginaal, waardoor ook door de MIVD de noodzaak voor het bewaren van alle betreffende bulkdatasets in de (her)beoordeling onvoldoende is aangetoond”

Mensen rond AIVD en MIVD hebben begrijpelijk pijn over de vernietiging van deze datasets. Het raakt namelijk aan de kern van hoe een dienst over zichzelf voelt. Laat ons nou deze passagiersgegevens bewaren, daar kan je ons best mee vertrouwen. En wie weet kunnen we er ooit nog iets mee.

Alleen is dit niet hoe de wetgeving is opgesteld. En het moet echt afgelopen zijn dat mensen rond de inlichtingendiensten janken over dat ze zich van de CTIVD aan de wet moesten houden, zonder daarbij te zeggen dat ze werkelijk alle kansen hebben gehad om de operationele relevantie van die datasets aan te tonen.

In dit licht is de oproep van Marja Horstman om vooral afscheid te nemen van bindend toezicht tamelijk belachelijk. Want zij claimt tegelijkertijd dat zij vindt dat men zich niet aan de wet had moeten hoeven houden, en tegelijk ook dat het bindend toezicht helemaal niet nodig is omdat de minister en de Tweede Kamer er wel op zullen letten dat het wel goed komt.

Een recente annotatie van een uitspraak van het EHRM door Jan-Jaap Oerlemans en Mireille Hagens over de zaak Contrafraternelle de la presse judiciaire e.a. t. Frankrijk biedt enkele nieuwe inzichten over de noodzakelijkheid van bindend toezicht (of niet).

Vanuit de zaal werd ook opgemerkt dat we net door drie ministers van Binnenlandse Zaken gegaan zijn, en dat we vanuit de Tweede Kamer op dit moment ook niet veel staatsrechtelijks kunnen verwachten.

Ik ving gisteren ook het nieuws op dat er voor het eerst een hoger beroep is geweest bij de Raad van State over een besluit van de TIB, en dat het ministerie van defensie daar in het gelijk werd gesteld. Dit was geheel aan me voorbijgegaan, en ik denk aan bijna iedereen, maar de uitspraak is hier te vinden. Er staan relevante dingen in.

Hugo Hillenaar & Addie Stehouwer

Deze leden van de CTIVD hielden een open verhaal. Met name Hillenaar wilde graag leren van de verzamelde eminentie in de zaal, en ik denk dat hij daar groot gelijk in had.

Hillenaar brak naar aanleiding van het verhaal van mw Horstman een lans voor de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB), die geen actieve vertegenwoordiging had, door er nog op te wijzen dat de TIB slechts in 1,4% van de verzoeken een onrechtmatig oordeel geeft. Zo erg kan het dus allemaal niet wezen. Dank, ik geef het door aan mijn voormalige collega’s, wordt gewaardeerd!

We vervolgden hier de discussie over of toezicht met ‘bite’ nou nodig is of niet. Buruma memoreerde dat in het medisch tuchtrecht (waar hij ook werkzaam is) je met berispingen ver komt. Maar dat hangt wel af van hoe het veld daar naar kijkt.

En daar wil ik het kort over hebben.

Wat bijna niet besproken werd

De wereld om ons heen is ernstig veranderd. Meerdere ministers vertellen trots dat zij wetten negeren, dat ze uitspraken van rechters naast zich neerleggen, en dat de grondwet “ook geen wiskunde is”.

Desondanks was onder een deel van dit inlichtingen-establishment de houding nog alsof Jan-Peter Balkenende nog minister-president was, en de ministersploeg en Tweede Kamer gevuld waren met mensen met sterk staatsrechtelijk besef. Mensen die je natuurlijk ook wel in de gaten wil houden, maar waarvan je niet bang hoeft te zijn dat ze hele rare dingen gaan doen.

We leven al lang niet meer in die tijd. Een van de wijze aanwezigen memoreerde bij de koffie dat we rekening moeten houden met Minister van Binnenlandse zaken Dion Graus. Dat kan zomaar gebeuren.

Gedurende de dag spraken we over de nieuwe uitdagingen waar de diensten mee te maken hebben. Maar niet voldoende besproken werd hoe het toezicht om moet gaan met bestuurders en politici die weinig op hebben met onze democratische rechtsorde.

Ik schreef eerder deze week over dit probleem in het stuk Data en de Democratische Rechtsorde

In zijn afsluitend betoog hintte Ybo Buruma er wel naar dat er toch een maat gesteld moet kunnen worden aan bestuurders mochten ze echt ontsporen. Hij zag dat wel.

Maar het baart mij ernstig zorgen dat zeer belangrijke mensen in ons bestel compleet out of touch lijken te zijn met de realiteit waarin we leven. Dit is niet het moment om te zeggen dat de politiek zichzelf wel kan reguleren, en zelf mag beslissen wie er afgeluisterd en gehacked wordt.

Ik hoop van harte dat er voor dit existentiele risico meer aandacht komt, ook bij de Herziening van de Wiv, die allerhande beperkingen los zal laten.

En wie weet kan de verse dr Rowin Jansen ons hierbij met zijn werk wijzer maken zodat we de juiste beslissingen kunnen nemen. No pressure Rowin!

Foto via Paul Ducheine