94e vergadering, donderdag 15 juni 2023

De voorzitter:

Ik open de vergadering van donderdag 15 juni 2023.

De voorzitter:

Een hartelijk woord van welkom aan de staatssecretaris. Ik mag u alweer voorzitten. U weet niet half hoe blij ik daarmee ben. Aan de orde is het tweeminutendebat Milieuraad. Het commissiedebat vond plaats op 14 juni. We hadden drie sprekers, maar daar is er nog maar eentje van over. Andere mensen hebben zich teruggetrokken, en daarom geef ik graag het woord aan mevrouw Van Esch van de Partij voor de Dieren. Die kan er wel een kwartier de tijd voor nemen, maar u heeft maar twee minuten.

Mevrouw Van Esch (PvdD):

Een kwartier, voorzitter: daar kan ik nog best wat mee, denk ik. Twee moties.

Mevrouw Van Esch (PvdD):

Daar ben ik het mee eens, maar ik denk dat wij een andere realistische tijdsplanning hebben. Wij vinden 2030 een realistische tijdsplanning, en volgens mij vindt dit kabinet, en de VVD ook, 2035 de realistische tijdsplanning. 2030-2035 is een heikel punt in deze zaal, maar op de luchtkwaliteit ga ik me ook herhalen. Zeker als het RIVM ons aangeeft dat het haalbaar is met bestaand beleid, vind ik 2030 een realistisch doel, en daar moeten we dan ook voor gaan.

Mevrouw Van Esch (PvdD):

Daar wil ik uiteraard nog wel op reageren. 98% is haalbaar in 2030 met bestaand beleid. Als dit kabinet door zou gaan met zijn klimaatmaatregelen, dan zou volgens het RIVM zelfs die 2% ook haalbaar zijn in 2030. Ik denk dus dat ik hier aangeef dat het plan van het kabinet gewoon kan. Wat ons betreft zou er juist een schepje bovenop moeten, maar ik ben hier een vrij realistisch verhaal aan het vertellen dat precies staat in de afspraken die deze regering zelf heeft gemaakt. Volgens mij zou het gewoon moeten kunnen en ik hoop dat we dat volgende week in de Milieuraad gaan terugzien.

Dank u wel.

De voorzitter:

Het woord is aan de staatssecretaris.

Staatssecretaris Heijnen:

Dank u wel, voorzitter. Er zijn twee moties van mevrouw Van Esch. De motie op stuk nr. 902 wil ik ontraden, want we zijn goed op weg om de voorgestelde grenswaarden te halen. Ik wil wel graag dat dat ook even duidelijk wordt benoemd. De luchtkwaliteit zal verbeteren, ook in gebieden waar het niet zeker is dat die grenswaarden in 2030 worden gehaald. Een mogelijkheid tot uitstel in de richtlijn geeft ruimte om in die gebieden zorgvuldig maatregelen te nemen om wel zo snel mogelijk naar die normen toe te werken. Ik heb ook aangegeven nog even af te wachten wat het krachtenveld in de Raad zal zijn, om daarna het standpunt inclusief het doeljaar vorm te geven. Ik verwacht dat Nederland niet de enige lidstaat zal zijn die flexibiliteit zoekt. Tot nu toe zijn enkele lidstaten ronduit positief over het ambitieniveau en heeft een substantiële groep zorgen. Wij zitten met veel andere lidstaten in die middengroep. Om die reden ontraad ik deze motie.

Dan heb ik hier nog een tweede motie, over de biomassa, op stuk nr. 903. Nederland is voorstander van het RED-pakket, want het draagt bij aan een versnelling rondom de duurzaamheidsdoelen die wij hebben. En biomassa zal nodig zijn in de transitie. Gelet op het krachtenveld is dit hele pakket een heel mooi en aanvaardbaar compromis.

Dank u wel.

Staatssecretaris Heijnen:

Ja, de motie is ontraden.

De voorzitter:

Een hartelijk woord van welkom aan de minister. Later deze ochtend is hij onderdeel van een groot debat inzake het rapport van de Onderzoeksraad. Als opwarmertje, als voorprogramma eigenlijk, hebben we drie tweeminutendebatten voor hem in de agenda gezet, zodat hij een beetje in de sfeer kan komen, zich thuis kan voelen et cetera. We beginnen met het tweeminutendebat Bekostiging tolkenvoorziening en het rapport Tolken in de zorg. Daarbij hoort Kamerstuk 36200-XVI, nr. 214. We hebben vijf deelnemers van de zijde van de Kamer. De eerste is mevrouw Paulusma van de fractie van D66. Het woord is aan haar.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dank, voorzitter. Ik heb twee moties.

Mevrouw Paulusma (D66):

De tweede motie.

De heer Bushoff (PvdA):

Dank u wel, voorzitter. Iedereen heeft natuurlijk recht op toegang tot zorg. Als daar een taalbarrière tussen staat, ontzegt je dat misschien wel een beetje de toegang tot zorg. We moeten dus voorkomen dat mensen door taalbarrières niet de juiste zorg krijgen. Daarbij kunnen tolken een belangrijke rol spelen. Op een aantal plekken in de zorg is de tolkenvoorziening al goed geregeld. Op een aantal plekken is het nog niet goed geregeld. Daarover hoorde ik zo-even ook mijn collega Paulusma van D66 een aantal moties indienen. Ik heb er zelf ook nog een op een punt waarop het volgens mij beter kan. Dat is de volgende motie.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Goedemorgen allemaal. Goedemorgen, minister. Goedemorgen, voorzitter. Leuk dat jullie er zijn. Altijd goed om te zien dat jongeren geïnteresseerd zijn in politiek. Of jullie moesten mee met je leraar en balen als een stekker dat je in deze saaie zaal zit! Ik kan jullie vertellen: het is hier nooit saai.

Ik heb ook een motie, voorzitter.

De heer Ceder (ChristenUnie):

Dank u wel, voorzitter. Dit is een belangrijk onderwerp. Daarom hebben wij de volgende motie.

De heer Ceder (ChristenUnie):

Ik kon mijn pen niet vinden, dus ik heb mevrouw Van der Plas nog niet eronder geschreven, maar dat ga ik nu rustig doen met de kostbare tijd die ik nog over heb.

De heer Ceder (ChristenUnie):

Dat zie ik, voorzitter. Het is gelukt.

Dank u wel.

De heer Ceder (ChristenUnie):

Ik heb net ook de motie gehoord van de heer Bushoff. Ik kijk even naar het Kamerlid. Volgens mij zit er bij zijn motie wat meer stevigheid in, waarvan ik nog niet weet of de minister daarin mee kan gaan. Ik laat volgens mij vooral nog de ruimte open om het goede gesprek aan te gaan. Maar ik ben het eigenlijk ook wel met zijn motie eens, dus wie weet dwingt de minister ons om samen op de gang tot een goede oplossing te komen. Daar sta ik zeker voor open.

De voorzitter:

Het woord is aan de minister.

Minister Kuipers:

Dank u wel, voorzitter. Ik begin uiteraard met de motie op stuk nr. 224. Die wil ik van harte oordeel Kamer geven. Een belangrijk onderdeel van goede zorg is dat er duidelijke en verstaanbare communicatie is tussen een zorgverlener en een patiënt of cliënt. Die mening deel ik met mevrouw Paulusma. In lijn met een eerdere motie van mevrouw Paulusma en mevrouw Bikker onderzoeken we momenteel de ervaren knelpunten en mogelijke oplossingsrichtingen voor de bekostiging van tolken in de zorg. In dat kader herken ik de analyse van mevrouw Paulusma dat er binnen de huisartsensector nog knelpunten worden ervaren. Voor een mogelijke oplossing kijk ik naar verschillende denkbare mogelijkheden en de haalbaarheid daarvan. Ik kijk ook hoe we het nu hebben geregeld bij andere sectoren binnen de Zvw.

Voorzitter. De motie op stuk nr. 225 geef ik eveneens oordeel Kamer. Ik zei al dat we dat op dit moment onderzoeken. Een algehele prestatie binnen de Zvw vind ik in dit kader een interessante optie. Die neem ik dus graag mee. Ik laat u voor de komende begroting weten of en, zo ja, hoe dit mogelijk is.

Voorzitter. Dan de motie op stuk nr. 226. Ik kijk naar de heer Bushoff met het verzoek om deze aan te houden. Zoals ik zojuist ook al heb gezegd, kom ik voor de zomer nog met een brief. Ik zou de heer Bushoff willen voorstellen om te kijken of die brief naar zijn oordeel de juiste richting biedt. Zo nee, dan wil ik dat graag doorgeven. Dan moet er even aanvullend overleg komen met de staatssecretaris, bij wie dit in de portefeuille zit.

Minister Kuipers:

Voorzitter. De motie op stuk nr. 227 wil ik eveneens van harte oordeel Kamer geven, mits ik 'm zo mag interpreteren dat ik bestaande knelpunten wel al kan oplossen, waar dat mogelijk is, en dat ik voor de verdere situatie vanzelfsprekend goed kijk naar de beschikbare analyses.

Minister Kuipers:

Anders wordt de motie ontraden.

Minister Kuipers:

Tot slot de motie op stuk nr. 228. Oordeel Kamer. De motie komt na een onderzoek van Berenschot over de inzet van tolken in de zorg in het algemeen. De motie geeft aan dat wij het goede gesprek met alle partijen kunnen aangaan over contractering. Dat kan ik van harte volgen.

De voorzitter:

We gaan in één beweging door met het tweeminutendebat Stand van zaken gebruik corona-opt-in (25295, nr. 2050). We hebben twee deelnemers van de zijde van de Kamer. De eerste is mevrouw Agema van de fractie van de Partij voor de Vrijheid. Ze heeft twee minuten spreektijd. Het woord is aan haar.

Mevrouw Agema (PVV):

"Afronden s.v.p." staat er op het klokje voor mij.

Mevrouw Agema (PVV):

Dank u wel, voorzitter. Gedurende tweeënhalf jaar is de opt-out voor medische gegevens buiten werking gesteld, ten behoeve van corona. Ik vind dat een onacceptabel lange periode. Mensen die gebruikmaken van een opt-out bij het delen van hun medische gegevens, hadden ook tijdens corona, zelfs tijdens een code zwart, niet gewild dat hun medische gegevens toch konden worden uitgewisseld. Ik kan u dat op een briefje geven. Een periode van tweeënhalf jaar vind ik echt onacceptabel lang. Ik heb daar geen goede inhoudelijke uitleg van de minister over gekregen. Daarom zou ik de volgende motie willen indienen.

Mevrouw Tielen (VVD):

Voorzitter. Mijn toon is een beetje anders dan die van mevrouw Agema, maar we zijn het denk ik in grote lijnen wel met elkaar eens. We hebben tijdens de coronapandemie gezien dat het levens kan redden en plezierig is als de medische gegevens van mensen kunnen worden gedeeld, zonder dat daar een proces met papieren formulieren met vinkjes en handtekeningen aan voorafgaat. Dit geldt zeker voor acute situaties. Collega Van den Hil en ikzelf hebben eerder namens de VVD een motie ingediend om de opt-out voor de acute zorg wettelijk te verankeren. De minister heeft aangegeven dat hem dat niet binnen de door ons gewenste tijd gaat lukken. Maar ik wil toch graag dat de minister daar op de een of andere manier een tijdspad bij aan kan geven en dat hij kan aangeven wat mogelijk is en wanneer. Het gaat erom dat er toch daadwerkelijk voor gezorgd wordt dat de medische gegevens van mensen die in acute situaties komen, kunnen worden gedeeld zonder het hele papieren formulier. Dat noemen we een opt-out.

De voorzitter:

Het woord is aan de minister.

De voorzitter:

Ja, doe dat maar. U heeft in ieder geval een microfoon. Iedereen kan u dus horen.

Minister Kuipers:

Hartstikke goed. Naar aanleiding van de vraag van mevrouw Tielen geef ik aan dat tijd in geval van spoedzorg cruciaal kan zijn. Dan gaat het niet alleen over de tijd waarbinnen een diagnose gesteld wordt, maar ook over de tijd waarbinnen zeer relevante informatie beschikbaar is die van levensbelang kan zijn. Dat betreft bijvoorbeeld een medische voorgeschiedenis, medicatiegebruik of allergieën. Dit betekent dat ik bezig ben met het voorbereiden van een wetsvoorstel dat regelt dat bepaalde aangewezen zorgaanbieders ervoor zorgen dat noodzakelijke aangewezen gegevens direct opvraagbaar worden gemaakt in het geval van spoedeisende zorg. De cliënt krijgt daarbij regie over het raadplegen van de gegevens. Dit wetsvoorstel wordt nog voor het zomerreces in internetconsultatie gebracht. Ik denk dat dat het antwoord is op de vraag van mevrouw Tielen.

Dat brengt mij bij de motie van mevrouw Agema. Het zal in lijn met het antwoord dat ik zojuist gaf, niet verbazen dat ik deze motie ontraad. Ik denk dat het voor spoedzorg in specifieke situaties — zeker niet alleen in een situatie met een code zwart, waarbij de zorg volledig vastloopt en mensen niet de zorg kan worden geboden die zij nodig hebben — erg relevant is dat informatie beschikbaar is.

De voorzitter:

Aan de orde is het tweeminutendebat Ontwikkelingen rondom het coronavirus/pandemische paraatheid. Het commissiedebat vond plaats op 10 mei jongstleden. Minister Helder is inmiddels met gierende remmen gearriveerd. Fijn dat u bij ons bent. De heer Kuzu is ook onderweg. Mevrouw Westerveld zit vast in een stilstaande trein. Maar zo loopt het toch allemaal vol. Ik geef graag het woord aan de eerste spreker, de heer Drost van de fractie van de ChristenUnie. Hij heeft zoals iedereen twee minuten spreektijd.

De heer Drost (ChristenUnie):

Dank u wel, voorzitter. We hadden een aantal weken geleden een goed debat over het coronavirus en de pandemische paraatheid. Daarbij ging het ook veel over long covid. De coronapandemie is voorbij — ook de WHO noemt het endemisch — maar long covid is voor heel veel mensen niet voorbij. Zij lijden vaak in stilte. Daarom heb ik daarover een plenair debat aangevraagd. Ik hoop dat we het snel kunnen hebben over de maatschappelijke impact en gevolgen van postcovid/long covid. De minister heeft inmiddels 32 miljoen extra uitgetrokken voor onderzoek naar long covid. Dat is in ieder geval de start van dat tandje erbij waar ik in het debat naar gevraagd heb. Hoe snel gaan we dit geld nu echt besteden, is de vraag. Mensen kunnen heden ten dage nog steeds besmet raken met het coronavirus en daarbij nog steeds de kans hebben op long covid. Daarom zijn basismaatregelen, hygiënemaatregelen, nog steeds erg belangrijk om besmetting te voorkomen. Daarvoor heb ik de volgende motie.

De heer Drost (ChristenUnie):

Voorzitter, tot slot. De coronapandemie is dus voorbij, de periode waarin we tegenover elkaar stonden, moeite hadden om de overheid te vertrouwen en van mening bleven verschillen. Het MIT adviseerde om een punt achter de pandemie te zetten en dat ook te markeren, om te reflecteren en om te evalueren wat ons is overkomen en welk beleid er is gevoerd. Het debat dat wij straks zullen voeren over het rapport van de OVV, draagt daar hopelijk ook aan bij, zodat we daarna gezamenlijk weer verder kunnen.

Ik dank u.

De heer Bushoff (PvdA):

Dank u wel, voorzitter. Ik heb een aantal moties, dus ik begin gelijk met de motie rondom de verhoging van de tegemoetkoming voor postcovid.

De heer Bushoff (PvdA):

Voorzitter. Ik denk dat dat bedrag verhoogd moeten worden naar het bedrag dat ik net noemde, maar mocht dat niet kunnen, mocht de minister dat niet willen doen, dan vind ik dat het bedrag dat er nu voor staat, die €15.000, op z'n minst geïndexeerd moet worden, gelet op de enorme inflatie van de afgelopen tijd. Daarom heb ik de volgende motie.

De heer Bushoff (PvdA):

Voorzitter. Dan heb ik nog een andere motie, over het verbreden van de groep van mensen die in aanmerking komt voor deze regeling. Nu komen veel zorgmedewerkers hiervoor in aanmerking, maar niet alle zorgwerkers die zich hier eigenlijk wel voor kwalificeren. Daarom dien ik de volgende motie in.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Voorzitter. Er zijn heel veel mensen, bijna 100.000, voor wie long covid levensontwrichtend is, en we kunnen hun helaas nog weinig behandeling bieden. Vandaar de volgende motie.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Voorzitter, tot slot. In diezelfde brief van 1 juni heeft de minister ook gezegd dat er een nationaal expertisenetwerk long covid wordt opgezet. Daar zijn we als CDA erg blij mee, maar we willen graag weten hoe de minister gaat borgen dat niet alleen academische ziekenhuizen maar juist ook de perifere regionale ziekenhuizen met relevante expertise daarbij worden betrokken. Ik wil met name Bernhoven even noemen. Dat ziekenhuis zat in het oog van de storm tijdens covid en heeft daarom heel veel expertise opgebouwd. Het deed dat ook al met de Q-koorts, waarvan heel veel klachten toch hetzelfde zijn. Daarop krijg ik dus graag een toezegging van de minister.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Er staat al "afronden" op mijn schermpje.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Leuk, zo'n voorzitter.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Tielen (VVD):

Voorzitter. Het debat ging niet alleen over de ontwikkelingen rondom het coronavirus, maar ook over pandemische paraatheid. Ik denk dat we de rest van de dag nog gaan terugkijken. Er is al een aantal goede dingen gezegd over de opvolging voor mensen met restverschijnselen van postcovid. Ik wil dit debat vooral even gebruiken om te spreken over de pandemische paraatheid op andere virussen. We hebben het in het debat onder andere gehad over surveillance van bijvoorbeeld rioolwater om te kijken wat voor ontwikkelingen er zijn. Ik wil de minister vragen of de LFI nog breder kan kijken. Kijkend naar de huidige ontwikkelingen rondom vogelgriep is mijn vraag in hoeverre er nog andere signaleringsmogelijkheden zijn waarin de LFI een rol kan spelen. Zo voorkomen we, in plaats van te genezen als er straks toch iets misgaat. Graag een toelichting daarop, of wellicht een toezegging.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter. Na het commissiedebat over de ontwikkelingen rondom het coronavirus heb ik ook nog meerdere gesprekken gehad met patiënten en patiëntenorganisaties. Er komt een aantal punten naar voren. De moties die door de heer Omtzigt zullen worden ingediend over het registreren van postcovid, zullen wij steunen. De motie van de Partij van de Arbeid over het vergroten van kennis over postcovid onder kinderen, zullen we steunen. De compensatiemoties van de Partij van de Arbeid, die verzoeken om de regelingen te verhogen en te indexeren, zullen we ook steunen.

Zelf hebben we ook nog twee moties.

De heer Dijk (SP):

Tot slot. Ik vind het erg goed dat er vanuit, dacht ik, in ieder geval de ChristenUnie en het CDA uiteindelijk toch een verzoek komt voor een groter debat over long covid.

De heer Kuzu (DENK):

Dank u wel, voorzitter. Twee moties van de fractie van DENK.

De heer Kuzu (DENK):

Dank u.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Dank, voorzitter. Dank voor de antwoorden over de regeling. Daar komen we later op terug, want daar wil ik een apart tweeminutendebat over, dat ik zal aanvragen.

Ik zou graag van de minister van VWS willen weten hoe het staat met de brief aan de directeur van het RIVM over het OMT-advies van 14 april 2020. Is die gestuurd, kan die hiernaartoe gestuurd worden en hebben we al een antwoord?

Voorzitter. Dan twee moties.

De heer Omtzigt (Lid Omtzigt):

Dit lijkt een volstrekt overbodige motie binnen een rechtsstaat, maar helaas lijkt die nodig te zijn. Ik ben heel benieuwd of daar iets tegen ingebracht kan worden.

Voorzitter. Zoals al aangekondigd door mijn collega's van de ChristenUnie en de SP dien ik nu een gezamenlijke motie in over de definitie van postcovid.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Ik ben in gevecht met mijn stropdas, maar ik laat die even zoals die nu zit.

Dank u, voorzitter. Niet alleen wij maken ons zorgen over de mogelijke bijwerkingen van de coronavaccins, ook heel veel Nederlanders doen dat. Het is natuurlijk beroerd gesteld met de staat van onze volksgezondheid. Vandaar dat we in het debat al aankondigden dat we met een motie zouden willen komen om onderzoek daarnaar af te dwingen. Toen werd er door een aantal andere Kamerleden gezegd: dat willen wij ook graag steunen, want wij zijn ook voor onderzoek hiernaar. Ik kom dus nu met de motie en lees 'm even voor.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Voorzitter. Tot slot zou ik nog even het volgende willen opmerken, voordat de minister straks wellicht zegt dat er al veel onderzoek wordt gedaan naar bijwerkingen. Dat laatste is natuurlijk waar, maar zover ik heb kunnen achterhalen is het nog niet zo dat er hier in Nederland grootschalig onderzoek wordt gedaan op basis van vaccinregistratiedata. We weten namelijk — dat heeft het RIVM zelf gezegd — dat er nog helemaal geen onderzoekers zijn geweest die deze data überhaupt hebben opgevraagd. Dat zou dus heel mooi zijn. Het ligt dan natuurlijk ook voor de hand om de niet-gevaccineerden als controlegroep te nemen. Dat onderzoek gebeurt nog niet, dus vandaar deze motie.

Dank.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Dank, voorzitter. Ik heb in dit debat bij een aantal dingen stilgestaan, onder meer bij het gegeven dat mensen met een verstandelijke beperking er vijf keer zo vaak aan zijn overleden dan anderen. Ik ben blij met de toezegging die is gedaan om met het OMT en het MIT in gesprek te gaan, omdat we tot nu toe zagen dat specifieke kennis over de groep mensen met een beperking nog wat minder aanwezig was in deze adviesorganen.

Een belangrijk deel van het debat ging ook over hoe we omgaan met mensen die nu long covid hebben of die dat nog oplopen. Met betrekking tot de tegemoetkoming van het zorgpersoneel hebben we al vaker aangegeven: waarom is dit er wel voor het zorgpersoneel, en niet voor mensen die in andere sectoren werkzaam waren en ook tijdens de eerste en andere golven moesten doorwerken? Daarom sta ik ook onder de motie die de heer Dijk daarover heeft ingediend. Ik vind namelijk echt dat wij deze mensen, die ons land draaiende hielden, in de steek laten.

Ik maak me zorgen over de behandeling van long covid. Ik zie ook dat er aantal stappen wordt gezet. Ik heb meegekregen dat er ook vandaag weer moties over zijn ingediend, maar ik heb nog een specifieke vraag over die 30 miljoen euro voor onderzoek en het expertisenetwerk. Ik wil weten hoeveel van dat geld nou voor onderzoek en hoeveel voor dat expertisenetwerk is, en hoe dat expertisenetwerk er precies uit gaat zien?

Wij hebben ook een aantal vragen gesteld over de gebrekkige registratie. De heer Omtzigt heeft daarover nu een motie ingediend waar ik ook onder sta. We moeten beter registreren en daarom is er ook een betere definitie nodig van wat long covid precies is.

Ik heb nog een opmerking over leerlingen en studenten. Over leerlingen: we horen van ouders dat zij soms leerplicht aan de deur hebben staan, omdat hun kind niet naar school kan. Ik weet als onderwijswoordvoerder wat leerplicht doet, wat die ambtenaren moeten doen en ik vind het belangrijk dat kinderen naar school gaan, maar tegelijkertijd ontbreekt het ook vaak nog aan kennis. Ik wil de minister vragen of hij voldoende kennis over long covid bij het onderwijs en bij leerplichtambtenaren kan neerleggen.

Ik heb nog één opmerking over studenten. Zij vallen nu namelijk tussen wal en schip. Ik weet dat er bij hogeronderwijsinstellingen het Profileringsfonds is, maar ik weet ook dat dit niet voldoende is voor deze studenten. Ik vraag dus ook aan deze minister om daarover met zijn collega van OCW in gesprek te gaan.

De voorzitter:

Het woord is aan minister Kuijpers.

Minister Kuipers:

Dank u wel, voorzitter. Ik begin met de vragen. De heer Drost en mevrouw Westerveld hebben een vraag gesteld over de besteding van de aanvullende gelden voor postcovid, wat betreft zowel onderzoek als het expertisenetwerk. Ik heb ZonMw gevraagd om te komen met een voorstel voor een meerjarenonderzoeksagenda en daarbij ook gevraagd om een begroting. Ik hoop die op zeer korte termijn te krijgen, waarna ik de Kamer zal informeren. Ik hoop dan ook de Kamer te antwoorden op de vraag over het tijdsbestek en op de specifieke vraag van mevrouw Westerveld over hoeveel er nodig is voor het netwerk en voor het onderzoek. Ik kom er dus op korte termijn op terug.

Mevrouw Van den Berg vroeg hoe ik ga borgen dat niet alleen academische ziekenhuizen maar juist ook regionale ziekenhuizen met relevante expertise bij het expertisenetwerk worden betrokken. Ik acht de samenwerking tussen veldpartijen van groot belang voor dat expertisenetwerk. Ik heb ZonMw gevraagd om binnen dat voorstel te werken aan een geïntegreerde aanpak, waarbij relevante partijen, zoals de NFU maar ook de NVZ en daarmee ook de algemene ziekenhuizen, de federatie, eerstelijnsorganisaties en patiëntenorganisaties worden betrokken.

Mevrouw Tielen vroeg of de LFI ook breder kan kijken wat betreft surveillance, dus niet alleen ten aanzien van covid. Dat kan. Dat gebeurt uiteraard niet alleen sec binnen de LFI. De LFI is aangesloten maar het gebeurt ook bij het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM. Dan wordt er breed gekeken naar ziekten met pandemisch potentieel, waarbij overigens ook samengewerkt wordt — u kent dat ook uit het verleden — met instellingen in binnen- en buitenland.

De heer Omtzigt vroeg hoe het staat met de brief van VWS aan het RIVM. Ik verwacht de Kamer hierover op korte termijn schriftelijk te kunnen informeren.

Mevrouw Westerveld vroeg of wij kunnen zorgen voor voldoende kennis over covid en postcovid bij onderwijzers en leerplichtambtenaren. De minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs heeft op dit terrein al een aantal acties ingezet. Er is nauw contact tussen VWS en OCW. Met partijen die betrokken zijn bij het handelingskader corona, is OCW in overleg over informatieverstrekking aan scholen en aan leerplichtambtenaren, ook specifiek over postcovid.

Dat brengt mij bij de moties. Ik begin met de moties in mijn portefeuille, op mijn terrein. Mijn collega, minister Helder, zal daarna doorgaan met de moties in haar portefeuille.

Allereerst de motie op stuk nr. 2066. Die laat ik aan het oordeel van de Kamer. Informatie over het nut en gebruik van gezond verstand bij klachten is duidelijk vindbaar, onder andere op een website van het RIVM en andere.

Dan de tweede motie. Als ik de motie zo mag lezen — ik kijk even naar mevrouw Van den Berg — dat ik de suggestie mag overbrengen aan ZonMw …

Minister Kuipers:

Excuus, excuus. Ik bedoel de vijfde motie, de motie op stuk nr. 2070. Dat is mijn fout. Ik zal goed letten op de nummering. De motie op stuk nr. 2070 van mevrouw Van den Berg verzoekt de regering om de opdracht aan ZonMw nader te omschrijven met als doel dat er één nationaal cohort komt. Als ik de motie zo mag lezen dat ik de suggestie mag overbrengen aan ZonMw om mee te nemen bij de verdere inzet, dan wil ik deze motie oordeel Kamer geven. Ik kan het niet borgen.

Minister Kuipers:

Misschien zit het 'm in de definiëring van "één nationaal cohort". "Eén nationaal cohort" wil zeggen: één database waar mensen in zitten met een aandoening, die ook langere tijd gevolgd worden en van wie herhaalde gegevens worden verzameld. Dan kom ik echt op het terrein van de invulling van het onderzoek zelf en dus ook aan de vraag waar je je gelden aan besteedt. U moet zich voorstellen dat het opstellen van een nationaal cohort en het op de lange termijn volgen daarvan … We hebben dit soort cohorten. Lifelines is daar een heel goed voorbeeld van. Daar is een specifieke subgroep van mensen, een aanzienlijke subgroep, met langdurige klachten van covid. Dat vervolgt daar. Als ZonMw zegt dat dat voor hen een voldoende databestand is, wil ik niet specifiek gaan sturen en zeggen: gij zult een ander cohort opstellen.

Minister Kuipers:

100.000-plus.

Minister Kuipers:

Laat ik het dan explicieter zeggen: ik denk dat het onverstandig is dat wij gaan invullen op welke wijze onderzoekers moeten komen tot antwoorden waar we allemaal op zitten te wachten, allereerst patiënten en hun naasten zelf. Als wij gaan sturen en zeggen "gij zult dat doen met een nationaal cohort", terwijl ZonMw of de onderzoekers misschien zelf zeggen … Ik weet dat niet. Misschien zeggen ze dit, maar het kan ook wezen dat ze zeggen: ja, maar eigenlijk denken wij dat wij ons veel beter kunnen richten op een andere manier en willen wij daar beschikbare cohorten, die er al zijn, voor gebruiken.

Minister Kuipers:

Ja, voorzitter. Ik probeer het, maar dan wordt de motie ontraden.

Minister Kuipers:

Dat wil ik wel doen, maar ik wil voorkomen dat ik allerlei specifieke dingen in stukken moet opnemen. Ik wil graag op een gegeven moment een overallbeeld geven van de onderzoeken die ZonMw gaat doen.

Minister Kuipers:

Dan zit daar ook impliciet het antwoord in.

Dat brengt mij bij de motie op stuk nr. 2071.

Minister Kuipers:

Ja. De regering wordt verzocht om per direct te stoppen met het oneigenlijk inzetten van de verschoningsgronden in de Woo. Ik ontraad deze motie. Ik voer de Woo vanzelfsprekend uit conform de wettelijke vereisten. Het is absoluut niet mijn insteek om informatie achter te houden, zoals de motie suggereert.

Minister Kuipers:

Ik blijf bij mijn eerdere input. Wij voeren uit. Wij gaan over termijnen heen. Daar heb ik mij bij eerdere gelegenheden ook al voor verexcuseerd. Dat wil ik bij dezen graag nog een keer doen. Het heeft enkel te maken met de veelheid aan informatie en de veelheid aan verzoeken en niet met het niet willen naleven van de Woo.

Dan de motie op stuk nr. 2072, over de samenstelling van de denktank. Ik ontraad deze motie. Ik heb de Kamer hierover namens de staatssecretaris van VWS meermaals uitvoerig geïnformeerd.

Daarmee kom ik bij de motie op stuk nr. 2073, over artsen, de IGJ en de differentiaaldiagnose. Ik ontraad deze motie en ik verwijs naar het debat, waarin ik uitvoerig heb toegelicht dat ik het beeld bestrijd dat er sprake zou zijn van verkeerde diagnoses en behandelingen. We hebben het in het debat zelfs gehad over differentiaaldiagnoses en longembolieën in het kader van het covidziektebeeld.

Voorzitter. Dan de motie op stuk nr. 2075, over interdisciplinaire zorg. Oordeel Kamer. We richten ons op het komen tot een effectieve behandeling van postcovid. Daarbij wordt ingezet op multidisciplinair beleid.

De motie op stuk nr. 2076 raakt aan een vorige en ontraad ik. Zoals gezegd heb ik u over de denktank eerder uitvoerig en zo transparant mogelijk namens de staatssecretaris geïnformeerd.

Ik verzoek de heer Kuzu om zijn motie op stuk nr. 2077 aan te houden, maar ik zie hem nu niet.

Minister Kuipers:

O, excuus. Ik verzoek de heer Kuzu om zijn motie aan te houden. Desinformatie in brede zin valt onder mijn collega van BZK. Ik verzoek de heer Kuzu deze motie separaat met BZK te bespreken.

Minister Kuipers:

Wat de heer Kuzu in de motie vraagt, is om actief en regelmatig te informeren over de oprichting, werkwijze en effecten van denktanks, waarbij ook naar het wettelijk kader moet worden gekeken. Dat is echt iets wat onder de minister van BZK valt. Vandaar mijn verzoek om de motie aan te houden en met de collega van BZK te bespreken.

Minister Kuipers:

Als het gaat over kaders, zal ik echt eerst moeten afstemmen met BZK. En dan gaat het breder. In de motie gaat het ook over "denktanks in brede zin". Vandaar mijn verzoek om dit eerst met BZK te bespreken. Als de heer Kuzu de motie niet wil aanhouden, dan is mijn appreciatie dat ik de motie ontraad.

Minister Kuipers:

De motie op stuk nr. 2078 geef ik oordeel Kamer als ik die als volgt mag interpreteren. Mijn ministerie zet zich maximaal in om de behandeling van de verzoeken zo goed mogelijk uit te voeren. Daar blijf ik mij voor inzetten. Ik zal u op de hoogte houden van de vorderingen op dit gebied, en ik kan dat over twee maanden doen.

Minister Kuipers:

Ja.

Minister Kuipers:

Ik ontraad de motie op stuk nr. 2079, over definitie en registratie van post covid. Ik wil daar heel even kort bij stilstaan. Om te beginnen ga ik en gaat VWS niet over definities van ziektebeelden. Dat is niet onze taak en die taak moeten we ook niet op ons nemen, niet voor post covid en ook niet voor iets anders. Ten tweede is er een bestaande definitie. Dat is een definitie die de Wereldgezondheidsorganisatie hanteert. Ik kan ernaar verwijzen. Het gaat over de duur van klachten et cetera. Waar ik het over gehad heb, is niet zozeer dat er geen definitie is, alleen dat het ziektebeeld zeer divers is met uiteenlopende klachten die ook kunnen variëren in de tijd. Tot slot heb ik ook in het debat al aangegeven dat registratie niet nodig is. Het komt telkens terug, dus ik zal het nu en in de toekomst blijven aangeven. Registratie is ook niet gewenst. Degene die het meest aan zet zouden zijn om te gaan registreren, zijn huisartsen. Die hebben, zoals dat al vaak besproken is, een zeer volle werkagenda, dus die zitten hier niet op te wachten. Het gebrek aan registratie van een individueel persoon betekent niet dat er daarmee geen erkenning is voor het ziektebeeld en voor de patiëntengroep. Het wil ook niet zeggen dat er daarmee geen beeld is van de totale omvang van het beeld.

Minister Kuipers:

Voor officieel longcovidpatiënt verwijs ik naar de definitie van de WHO. Het gaat niet over de aard van de klachten maar over de duur van de klachten na een eerdere covidinfectie. Ten aanzien van de aantallen verwijs ik onder andere naar het onderzoek van hetzelfde Lifelines-cohort, dat prachtige gegevens heeft aangeleverd en internationaal heeft gepubliceerd over de duur waarop mensen klachten kunnen hebben, en het scala daarvan in relatie tot een eerdere covidinfectie. Op basis daarvan kun je uitstekende extrapolaties maken die een indicatie geven over om hoeveel mensen het in Nederland gaat.

Minister Kuipers:

Hier lopen twee dingen door elkaar heen. Er is een definitie van de WHO, niet een definitie van een minister of van een ministerie. Wij definiëren geen ziektes. Dat doet over het algemeen de WHO, dat doen beroepsgroepen et cetera, en ik wil graag bij die duidelijke rolstelling blijven. Het brengt ons in ongelukkige situaties als wij ziektes gaan definiëren.

Ten aanzien van aantallen mensen waar het vervolgens om gaat trek ik het even breder. Langdurige klachten na infectieziekten kennen we al heel lang, al tientallen jaren. Die komen zeer veel voor. Als ik een voorbeeld mag geven, dat ook bij het debat eerder benoemd is, dan noem ik mensen met prikkelbare darmklachten. Bij een deel daarvan zijn de klachten ontstaan na een eerdere maag-darminfectie. Chronische vermoeidheidsklachten en tal van verschillende infectieziekten kennen we ook. Nu hebben we postcovid. Alles bij elkaar gaat het om zeer aanzienlijke aantallen mensen. Maar hebben we daar een exacte registratie voor nodig? Nee, evenmin als we ook geen exacte registratie nodig hebben van de precieze aantallen mensen die in Nederland lijden aan de ziekte van Parkinson, dementie, diabetes mellitus of reuma.

Minister Kuipers:

Het is ontzettend belangrijk dat mensen herkend en erkend worden. Er is een definitie voor. Er is een overzicht van het zeer grote scala aan verschillende klachten. Dat breidt nog steeds alleen maar verder uit. Ik zag toevallig gisteren een internationale rapportage over weer andere klachten die daarbij komen. Maar om dat exact op de persoon te gaan registreren? Overigens zetten we ook voor behandeling, diagnostiek en een plek waar mensen terechtkunnen een expertisenetwerk op en investeren we, niet alleen in Nederland, maar ook in omringende landen, uitgebreid. Ik heb het begin deze week weer met mijn Duitse collega over onderzoek op het terrein van postcovid gehad. We investeren zeer ruim in onderzoek. Alleen, dit is het enige waarvan ik zeg: dit moeten we niet doen. Dat meen ik echt serieus: we moeten geen registratie opzetten van alle individuele patiënten met postcovid. Het gaat ons niet helpen, het is niet nodig voor de erkenning en het vraagt ongelofelijk veel werk. Op het moment dat we het hebben, is het databestand alweer achterhaald. Dan kun je dezelfde huisarts vragen om opnieuw al die mensen te gaan bellen om te vragen "hebt u nog steeds klachten?" en dat weer bij te werken. Dus laten we niet in de kramp schieten en automatisch zeggen: dan gaan we het maar registreren. Dat gaat ons echt niet helpen.

Minister Kuipers:

Ja. De motie op stuk nr. 2080 ontraad ik eveneens. Dat gebeurt allang door het Lareb. Daar wordt nauw samengewerkt met andere partijen, ook in het buitenland.

Minister Kuipers:

Wat ik aangaf, is dat het al gebeurt. Dat is niet hetzelfde als dat ik het niet wil; het gebeurt al. Ik ontraad dus deze motie.

Minister Kuipers:

Dat gebeurt door het Lareb. Ik geeft dat mondeling al aan, dus ik denk niet dat het helpt om daar nog aanvullend een brief over te sturen.

Minister Helder:

Dank u wel, voorzitter. Ik wil toch nog een keer gezegd hebben dat het kabinet het duidelijk ongelofelijk betreurt dat er mensen zijn die kampen met langdurige postcovidklachten, waardoor ze ingrijpende gevolgen ervaren. Dat geldt zeker ook voor de zorgmedewerkers die in de eerste golf naar voren zijn gestapt. Voor een specifieke groep hebben we een regeling daarvoor getroffen. Die regeling is zo goed als klaar voor de internetconsultatie. Het streven is, en blijft ook voor mij, om dat aanvraagloket ook echt in september te kunnen openen, zodat die mensen dit jaar nog uitbetaald worden. Ik begrijp alle vragen die gesteld zijn in het schriftelijk overleg, dat ik gisteren heb teruggestuurd naar de Kamer. Maar ik moet toch nog benadrukken dat het treffen van een regeling altijd gepaard gaat met keuzes, en dat die keuzes goed uitlegbaar moeten zijn in alle tijden, mede gelet op de juridische houdbaarheid. Daarin hebben we echt zorgvuldige keuzes gemaakt.

Dan ga ik nu over tot de moties. De motie op stuk nr. 2067 van de heer Bushoff om de tegemoetkoming te verhogen: ontraden. Ik wil benadrukken: het is géén schadevergoeding. Er is gewoon gezocht naar een passend bedrag. Dat hebben we gevonden in de vergelijking met de Q-koortsregeling. Daarbij is het bedrag vastgesteld op die €15.000.

In de motie op stuk nr. 2068, ook van de heer Bushoff, wordt verzocht om het bedrag te indexeren. Deze vraag heb ik ook in het schriftelijk overleg al beantwoord. Mijn antwoord hierop is: ontraden. Er is geen sprake van inflatiecorrectie of indexatie. Dat is alleen aan de orde bij schadevergoedingen. Dit is nadrukkelijk geen schadevergoeding. Dit is een uitzonderlijke, extra vergoeding, een onverplichte tegemoetkoming bovenop het socialezekerheidsstelsel en in aanvulling op datgene wat de werkgevers zelf ook kunnen doen. Ook deze motie wil ik dus ontraden.

Minister Helder:

Het is een vergelijking. We hebben een vergelijking gezocht à la de Q-koortsregeling. Dat wil niet zeggen dat het precies hetzelfde is als de Q-koortsregeling. Daar is het bedrag van €15.000 uitgekomen. Het is niet vergelijkbaar met een schadevergoeding. Het gaat dus echt over een onverplichte tegemoetkoming, en een onverplichte tegemoetkoming, als een bedrag is vastgesteld, indexeren we niet. Het blijft dus ontraden.

Minister Helder:

Maar daar gaat de discussie niet over. De discussie gaat erover dat dat bedrag is vastgesteld en dat er een vergelijking is gezocht met de Q-koortsregeling. Daar is €15.000 uitgekomen, een onverplichte tegemoetkoming. Nogmaals, het is een regeling bovenop datgene wat ook in de werkgevers-werknemersrelatie nog kan gebeuren. Het is echt vanuit het kabinet een aparte regeling waarmee we uitdrukken dat wij zien dat deze zorgmedewerkers in de eerste golf een anders dan normaal maatschappelijk risico hebben gelopen. Daar is een bedrag uitgekomen. Die onverplichte tegemoetkoming gaan we niet indexeren.

Minister Helder:

Ik blijf bij mijn antwoord. Er is een vergelijk gezocht in de Q-koortsregeling. Daar is een bedrag uitgekomen. Het is een onverplichte tegemoetkoming, en die onverplichte tegemoetkoming wordt niet geïndexeerd; het moet ook juridisch houdbaar zijn.

Minister Helder:

Ik blijf bij hetzelfde antwoord. Dat is dat het hier gaat om een onverplichte tegemoetkoming, waarbij er geen relatie is met de schade. Er is een vergelijking gezocht en gevonden in de Q-koortsregeling in de orde van de bedragen, en daar is €15.000 uitgekomen. Dit soort onverplichte tegemoetkomingen worden nooit geïndexeerd. Dat blijft mijn antwoord.

Minister Helder:

Dan ben ik bij de motie op stuk nr. 2069, ook van de heer Bushoff, over het openstellen van de regeling voor meer groepen in de zorg. Ook die wordt ontraden. We hebben uitgebreid gekeken naar de afbakening. Ik wil daarbij nog zeggen dat dit om een onverplichte tegemoetkoming gaat vanuit de zijde van het kabinet; dat zei ik net ook al. Wij vinden het belangrijk om dat op deze manier uit te spreken richting deze zorgmedewerkers die werkzaam waren in de eerste golf. De Raad van State gaf aan dat de werkgevers in eerste aanleg de aanspreekbare partij zouden zijn, maar we hebben er als kabinet voor gekozen om deze regeling te treffen. Mocht het zo zijn dat werkgevers in de relatie tussen werkgever en werknemer daar andere keuzes in maken, dan staat het hun ook vrij om additioneel dingen te treffen, maar voor deze regeling houden we die uitzonderlijke afbakening aan. Die is dus bedoeld voor zorgmedewerkers uit de eerste golf die echt een intensieve blootstelling aan het virus hebben gehad die aanzienlijk hoger was dan bij andere zorgmedewerkers en in de maatschappij.

Minister Helder:

Ik heb in het kader van het schriftelijk overleg de antwoorden al teruggestuurd, dus daar verwijs ik ook naar.

Minister Helder:

Ja.

Minister Helder:

Omdat wij de regeling echt hebben afgebakend op die definitie. Het is namelijk ook belangrijk dat die regeling goed uitgevoerd kan worden, dat die rechtmatig is en dat we zaken goed kunnen herleiden. Daarom hebben we die op deze manier, dus met die afgebakende beroepsgroepen, opgesteld. Maar ik zei net al richting de heer Bushoff dat het natuurlijk de werkgever is die hier ook een medebepalende rol in heeft en dat de werkgever in staat is om aanvullend op deze regeling ook andere dingen te doen, in het geval dat mensen tijdelijk naar andere afdelingen zijn gegaan.

Minister Helder:

De motie op stuk nr. 2074, van de heer Dijk, over de uitbreiding van de regeling buiten het werkveld van de zorg, wordt ook ontraden, onder verwijzing naar het VSO en het debat.

Minister Helder:

Die toezegging kan ik doen.

Minister Helder:

Volgens mij werd die vraag over de studenten aan de minister van VWS gesteld. Ik denk dat ik met hem even overleg daarover heb en dan komen we erop terug. Dat lijkt me het beste. Ik weet het namelijk niet.

Minister Helder:

Ik ben van mening dat ik geen wantrouwen kweek. Het gaat echt om een hele duidelijke afbakening. We moeten er namelijk voor zorgen dat de regeling goed uitvoerbaar en rechtmatig is, blijft staan en niet leidt tot rechtsongelijkheid. Er is gekozen voor deze uitzonderlijke regeling voor de zorgmedewerkers, boven op het socialezekerheidsstelsel en wat werkgevers kunnen regelen. De mening is namelijk dat die zorgmedewerkers in de directe zorg echt veel intensiever aan het virus zijn blootgesteld op het moment dat er nog onvoldoende bekend was over de besmettingsroute. Daarom treffen we deze regeling.

De voorzitter:

Aan de orde is het debat over het tweede deelrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzake de coronacrisis. Ik heet de bewindspersonen, de minister-president, de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, de minister van Justitie en Veiligheid, de minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs, de woordvoerders, de mensen op de publieke tribune en de mensen die op een andere manier het debat volgen van harte welkom. Ik wil met de leden zes vragen aan elkaar en acht vragen aan het kabinet afspreken. Ik geef als eerste het woord aan mevrouw Agema van de PVV. Zij is tevens aanvraagster van dit debat.

De voorzitter:

Dat zit hier al in.

De voorzitter:

Eén. Er zijn best wel wat sprekers. Twee. We hoeven de tijd niet helemaal op te maken. Dit geldt voor het debat. Natuurlijk zal ik enige flexibiliteit toepassen. Dat deed ik gisteren ook bij een ander debat. Laten we gewoon beginnen. Ja? Ik geef u het woord.

De voorzitter:

Dat kan.

De voorzitter:

Dat kan. De Voorzitter gaat toch echt over het aantal interrupties. Ik zeg u wel toe dat ik enige flexibiliteit in acht neem.

De voorzitter:

In het Reglement van Orde staat dat het toekennen van interrupties echt aan de Voorzitter is.

De voorzitter:

U mag altijd een voorstel doen.

De voorzitter:

Dat is een ordevoorstel; dat gaat niet over het aantal interrupties.

De voorzitter:

Laten we lekker beginnen, mevrouw Agema.

De voorzitter:

Spreektijden zijn echt een punt van orde. Dat doen we bij de regeling. Laten we lekker beginnen.

De voorzitter:

U mag een tegenvoorstel doen. Ik zeg daar wel bij …

De voorzitter:

Als u daarin persisteert, wil ik dat best doen. Collega's, ik stel voor zes vragen aan elkaar te stellen en acht aan de bewindspersonen; ik zal enige flexibiliteit in de toepassing hiervan hanteren.

De voorzitter:

Kijk. Dan concludeer ik dat we het gaan doen zoals ik het voorstelde, maar dat ik wel flexibel ben. Ik doe een oproep aan de collega's om kort en bondig te zijn. Ik doe zeker ook de oproep aan het kabinet om zo goed en concreet mogelijk antwoord te geven. Dan gaan we nu echt beginnen. Mevrouw Agema van de PVV.

Mevrouw Agema (PVV):

Dank u wel, voorzitter. Voor veel mensen ligt de coronacrisis ver achter ons. Ik gun ze dat gevoel van harte. Niet zo lang geleden mochten we ons huis 's avonds namelijk niet uit en mochten onze kinderen niet naar school. Daarover gaat het tweede rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid dat we vandaag bespreken. Onze minister-president ging tijdens de coronacrisis nooit in op de fouten die werden gemaakt. Steevast zei hij dan dat die aan bod zouden komen tijdens de vele evaluaties. De raad ontdekte voor zijn eerste rapport dat het OMT de schaarste aan mondkapjes had meegenomen in zijn advies en dat het dat niet kenbaar had gemaakt. Er werd vastgesteld dat de verpleeghuizen waren achtergesteld bij de verdeling. Maar de zorgmedewerkers, waarvan velen nu nog steeds kampen met gezondheidsproblemen, hoefden niet op excuses te rekenen.

Het tweede rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, de reactie daarop van de regering en de reactie daar weer op van de raad, laten eenzelfde beeld zien van een regering die gemaakte fouten niet erkent. Het is niet zo dat de avondklok niet afzonderlijk geëvalueerd kan worden; de regering wíl het niet. Zelfs het OMT zegt dat het kan. De raad reageert in z'n laatste brief verbouwereerd op die onwil. Wil het kabinet niet leren voor de toekomst? Rutte wíl er niet aan. Hij communiceerde immers veel te stellig naar miljoenen Nederlanders dat de avondklok tot een reductie van maar liefst 8% tot 13% van het aantal besmettingen zou leiden. Toen een paar weken later bleek dat het effect in de praktijk, in combinatie met de "één bezoeker thuis"-regeling, niet meer dan zo'n 10% was, hief hij de avondklok niet op, maar verlengde hij deze tot vijf keer toe. Het gehele Nederlandse volk werd bijna 100 dagen 's avonds opgesloten in hun eigen huis op straffe van een boete voor een niet-proportioneel zeer klein effect. Dat weet Rutte, maar hij houdt vol dat het effect van de avondklok groot was. Daarom wenst hij daar geen bewijs van, want dan hoeft hij er ook niet zijn excuses voor aan te bieden. En dan te bedenken dat die avondklok vooral bedoeld was als jacht op twintigers die de maatregel gewoon omzeilden door bij elkaar te blijven slapen.

Veel mensen konden de eerste scholensluiting nog wel begrijpen, maar de tweede niet, want die was vooral bedoeld om ouders thuis te houden, zoals ook de raad bevestigt. De scholen gingen dicht en veel kinderen gingen naar opa en oma, in de risicoleeftijd. Ik was geschokt toen ik las dat de raad constateert dat de regering vooraf wist dat het aantal besmettingen via school relatief beperkt was, wist dat kinderen niet de motor achter de alfavariant waren, wist dat de schade voor de jongste kinderen het grootst zou zijn en wist dat kansarme kinderen op een grotere achterstand zouden komen te staan. Dat blijkt ook zo: kinderen op de basisschoolleeftijd liepen een achterstand op van gemiddeld vijftien weken onderwijs. Jongeren in het voortgezet onderwijs liepen 27 weken achterstand op met lezen en 14 weken met rekenen. In Zweden gingen de scholen niet dicht en zijn er geen achterstanden. Bij veel van onze kinderen zullen deze achterstanden een leven lang doorwerken. Waarom maakt de minister-president geen excuses aan hen, vraag ik. Het onderwijs is hem toch zo lief?

Dan de mondkapjesplicht. Natuurlijk is het logica dat elke vorm van mond-neusbescherming helpt tegen de verspreiding van een virus dat zich verspreidt via de neus en de mond. Dat had het RIVM in 2008 al een keertje uitgezocht. Het had echter nooit een plicht mogen worden. De raad concludeert dat de mondkapjesplicht helemaal niet gebaseerd was op medisch-wetenschappelijke argumenten. Kan het kabinet inmiddels verklaren waarom het dan toch zover ging dat een generieke plicht werd verkozen boven individuele keuzevrijheid?

Het is opvallend dat minister Kuipers in zijn reactie op dit rapport schrijft over de logica van maatregelen. Hij stelt dat bij contacten in de buitenlucht het risico op besmetting lager is dan binnen. Hoe groot dit verschil is, hangt volgens hem onder andere af van de ventilatie in binnenruimtes. Dit is opvallend, niet omdat deze constatering klopt maar omdat dat niet de status quo was tijdens de onderzochte periode waar hij op reageert. Want laten we wel wezen: Maurice de Hond werd begin 2020 om dit inzicht gecanceld en is tot op de dag van vandaag niet gerehabiliteerd.

Wat opvalt aan de tweede onderzoeksperiode, is dat het hoofd niet koel gehouden werd. Maatregelen werden genomen op basis van hoogopgelopen emoties. Er werd opgeschaald langs lijnen van wat ergere maatregelen gevonden werden en niet op basis van wat zinvol was. Zo kwamen we uit bij de ergste dingen die ze konden bedenken, maar waarom werden jongeren niet opgeroepen kwetsbaren een poosje niet te bezoeken? Waarom werd er niet opgeroepen elkaar buiten te treffen? Waarom was ventilatie zo'n taboe?

De blinde paniek werd veroorzaakt door de kwetsbaarheid van onze zorg. Die paniek was zo groot dat ons land als enige land in Europa zelfs vier keer in lockdown ging. Hopelijk kijkt de raad in het derde rapport naar dit fenomeen. Het opleggen van onvoldoende bewezen vergaande vrijheidsbeperkende maatregelen, meer huiselijk geweld, onderwijsachterstanden, het toevoegen van maar liefst 94 miljard euro aan de staatsschuld: het was het het kabinet allemaal waard om te voorkomen dat onze zorg zou overspoelen. Onze intensive cares waren in de jaren voor corona helemaal uitgekleed. Vijf jaar voor de crisis hadden we 915 intensivecareverpleegkundigen méér dan aan de start. De allerbelangrijkste les van de coronacrisis is en blijft dat de zorg nooit zover uitgekleed had moeten worden, maar die les wordt niet geleerd. We hebben nu een operationele ic-capaciteit van 999 bedden, nog minder dan aan de start van de crisis. En op de ziekenhuizen wordt nog steeds bezuinigd.

Mevrouw Agema (PVV):

Mevrouw Tielen is net als ik volksvertegenwoordiger. Mevrouw Tielen vertegenwoordigt de kiezers van de VVD. Alle Nederlanders, zowel mijn kiezers als die van mevrouw Tielen, zijn tijdens de avondklok bijna drie maanden 's avonds opgesloten achter hun voordeur. Dat is een niet-proportionele maatregel geweest. Dat hebben we aan alle kanten kunnen zien. Onze minister-president heeft voor een miljoenenpubliek gezegd dat dat 8% tot 13% aan besmettingen zou schelen. We konden toen al zien dat dat niet zo kon zijn. De rapporten lagen er toen al, maar er werd een beetje in gegrasduind. Er was één rapport met die 8% tot 13%. Er werd meteen gezegd: dat is het. Het OMT zei van niet. Het OMT zei: nee, dat is uiterst onzeker. De stelligheid kwam bij de premier vandaan. Die ging ook de huiskamer in bij de kiezers van mevrouw Tielen, de VVD-kiezers die misschien wel hebben gedacht: oké, nou, dan moeten we maar. Maar er ligt geen bewijs onder dat het proportioneel was. Er is eerder heel veel bewijs dat het niet proportioneel was. We zijn dus ten onrechte 's avonds achter onze deur op slot gezet.

Mevrouw Agema (PVV):

Daar ben ik duidelijk over: erkenning. Want de bewijzen zijn zo groot. Ik heb hier een van de rapporten op basis waarvan bijvoorbeeld die avondklok werd ingevoerd. Dat rapport gaat over de ranking van de effectiveness van covid government interventions. Helemaal bovenaan staat bijvoorbeeld de small gathering cancellation. De eenbezoekerthuisregeling wordt dus als bijzonder effectief gezien. De lockdown staat veel lager, met 25%. Maar die was al van kracht. Als die harde lockdown al van kracht is, dan weet je dus dat die maatregel niet meer 8% tot 13% gaat opleveren. Dan weet je dat het al minder is. In die rapporten waren de curfews ook stay-at-home measures, maatregelen, waarbij mensen 24/7 thuis moesten blijven. Het effect van alleen 's nachts thuisblijven is dus weer kleiner. Die maatregel werd genomen samen met de eenbezoekerthuisregeling. Die 8% tot 13% was dus gedeeld met een andere maatregel. Al die dingen tellen op. Uit die rapporten blijkt bijvoorbeeld ook dat ouderen die tot een risicogroep behoren, 's avonds al niet zo vaak naar buiten gingen. Als je al die rapporten bij elkaar optelt, dan kom je dus uit op een hele lage proportionaliteit van die maatregel. Daar wil ik erkenning voor. Bewijs is er genoeg.

Mevrouw Agema (PVV):

Ik denk dat de heer Van Houwelingen daarvoor bij de regering moet zijn. Het was in het begin van de coronacrisis klip-en-klaar dat er iets gebeurde in ruimtes waar veel mensen samen waren: in treinen, in bussen, in Nederland bijvoorbeeld ook bij het Amsterdams Gemengd Koor, waar 10 van de 130 leden besmet raakten; de partners van een paar koorleden zijn ook overleden. De superspreading events waren vanaf het begin klip-en-klaar. Het heeft in Nederland tot mei 2021 geduurd voordat daar enige erkenning voorkwam. Dat heeft geleid tot heel veel onnodige besmettingen, onnodige maatregelen en onnodige van alles en nog wat. Maar de heer Van Houwelingen zal echt bij de regering moeten zijn voor een verklaring en om tot een psychologisch doortastende vraagstelling te komen.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Voorzitter. Dit OVV-rapport is slechts een afleiding voor wat er echt besproken moet worden. In de periode die dit rapport behandelt, werden ons de meest totalitaire maatregelen opgelegd: een mondkapjesplicht, de avondklok, opnieuw een schoolsluiting en natuurlijk de massale vaccinatiecampagne. Voor al deze maatregelen was er geen enkele wetenschappelijke onderbouwing. Ze waren gebaseerd op obscure modellen die volstrekt onrealistische doemscenario's schetsten. Dat is geen wetenschap; dat is wensstatistiek.

Voorzitter. De minister van VWS schoffeert de rechtsorde door informatie over de coronacrisis achter te houden op onrechtmatige gronden. De minister ondermijnt daarmee de democratie en de rechtsstaat. Ik heb het er zonet in een debatje al over gehad, maar ik zal daarom in de tweede termijn een motie van wantrouwen indienen tegen de minister van VWS.

Voorzitter. Welk concreet belang van de Staat komt in gevaar als de minister de via de Woo opgevraagde informatie vrijgeeft, zoals de OMT-opnames? Worden de minister of zijn directe ambtenaren geïnformeerd over Woo-verzoeken die betrekking hebben op het OMT of de coronacrisis? Kan de minister uitleggen waarom hij intensief betrokken is bij Woo-verzoeken met betrekking tot de coronacrisis? Ziet de minister van VWS geen belangenconflict met betrekking tot dergelijke Woo-verzoeken gezien zijn huidige functie als minister en zijn vorige functie binnen het OMT? Heeft de minister sinds hij minister van VWS is contacten gehad met OMT-leden, per mail, telefoon of app, en zijn daarbij Woo-verzoeken ter sprake gekomen? Wanneer gaat de minister tegemoetkomen aan de uitspraak van de bestuursrechter, en de modellen van het RIVM en de wetenschappelijke data voor die modellen openbaar maken? Wat vindt de minister van de conclusie van de OVV dat het kabinet de aanbevelingen uit het rapport nagenoeg negeert? En waarom is het toegezegde onderzoek naar het effect van de avondklok nooit gedaan? Hoe groot zijn de onderwijsachterstanden die kinderen en jongeren hebben opgelopen door de schoolsluitingen?

Voorzitter. Blijft de minister ontkennen dat er sprake was van vaccinatiedwang, uitsluiting en discriminatie van mensen en desinformatie van de overheid over de veiligheid en de effectiviteit van de coronavaccins? Is het niet een keer tijd om excuses aan te bieden aan al die mensen die zich niet hebben laten vaccineren? Wanneer gaat de minister erkennen dat de mRNA-vaccins veel langer in het lichaam blijven dan werd beweerd en dat daarmee ook de risico's op negatieve gezondheidseffecten toenemen?

Voorzitter. Dan de pandemiewet. Kan de minister uitleggen waarom hij, nu duidelijk is dat de maatregelen zinloos en schadelijk waren, toch zijn pandemiewet doordrukt, terwijl de maatregelen nooit zijn geëvalueerd?

Voorzitter. Deze coronaperiode zal de geschiedenis ingaan als een van de grootste wereldwijde wandaden, met gigantische onnodige nevenschade. Honderden miljoenen mensen over de hele wereld zullen nog jaren lijden onder de gevolgen van de dystopische maatregelen van bestuurders die gezondheid als ideologisch wapen hebben ingezet. BVNL zal blijven strijden totdat de hoofdpersonen van dit horrorverhaal krijgen wat zij verdienen, in het belang van Nederland.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Ik ben ontzettend blij met deze interruptie, want als afsplitser heb ik maar drie minuten. Nu krijg ik toch de gelegenheid om mijn punt te maken. Ik ben inderdaad al drie jaar bezig om te vechten tegen de dystopische psychose die heeft plaatsgevonden en waarbij we allerlei maatregelen om onze oren hebben gekregen. Ik noem ze even op. Het OVV-rapport is daar heel duidelijk over. Het massaal vaccineren was gebaseerd op leugens en leidde tot een totale desillusie bij het volk. Voor de mondkapjes was geen enkele wetenschappelijke onderbouwing, en toch heeft het kabinet besloten om een mondkapjesplicht in te zetten. Vervolgens waren er de schoolsluitingen. Er was geen enkele reden voor die schoolsluitingen. We hebben iets misdadigs gedaan door die scholen te sluiten. Kinderen gaan hier nog jaren last van hebben. Ik noem ook de avondklok. Er is geen evaluatie, want het was van tevoren bekend dat we onszelf gingen opsluiten zonder reden en zonder effect. Dan de nevenschade. Ik heb me hier drie jaar de tong op de schoenen gepraat over de nevenschade. Die is niet meegenomen: de economische nevenschade niet en de medische nevenschade niet. Dan de lockdowns.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Ja, nee, maar die lockdowns. Hoeveel schade hebben die lockdowns …

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Nee, mijn laatste punt nog. En dan zegt de OVV: er gebeurt niets met onze adviezen en er is geen evaluatie. Wat zijn we in godsnaam aan het doen, zelfs nadat we uit die psychose zijn gekomen?

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

We hebben tegen die pandemiewet gestemd en dat zullen we blijven doen. Het is inderdaad zo dat die democratisch tot stand is gekomen. Maar laten we als er weer iets gebeurt — denk aan een oorlog, een overstroming of een zogenaamde pandemie — in godsnaam hopen dat er op een normale, proportionele manier wordt geprobeerd om onze grondrechten opzij te zetten, en niet op deze manier, met een pandemiewet waarmee dit soort dystopische maatregelen zomaar, zonder onze tussenkomst, over ons kunnen worden uitgerold.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Dit is natuurlijk de allerbelangrijkste vraag. Het is heel moeilijk om daar antwoord op te geven. Ik heb tijdens een betoog, volgens mij in juni 2020, gezegd: statistisch gezien is deze coronapandemie voorbij. Tot mijn grote verbazing was het collectivistische gedeelte van deze Kamer ontzettend bereid om het virus daarna opnieuw in de armen te sluiten en opnieuw allerlei rare, dystopische maatregelen te nemen. Dus ik denk dat er voor heel veel mensen een soort collectivistische motivatie achter zat, natuurlijk gedreven door heel veel angst. Als je elkaar eindeloos bang gaat maken, dan krijg je dit soort onzin. Laten we nu in godsnaam proberen om dit op een normale manier te evalueren. Ik vind dat het OVV-rapport op dat gebied een aantal goede hints geeft. Maar ja, dit is de hamvraag, en ik denk dat die alleen maar beantwoord kan worden door de mensen die in die psychose zaten.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Uiteraard, als er goed onafhankelijk onderzoek wordt gedaan, dan kan de uitslag naar beide kanten uitvallen. Natuurlijk accepteer ik dat. Maar het is wel een beetje raar dat het effect van de vaccinaties op de oversterfte nu niet wordt geëvalueerd. Zo is er een aantal dingen dat de OVV aangeeft. Het antwoord op uw vraag is: natuurlijk kan dat.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Absoluut, maar het mooie van de wetenschap is natuurlijk dat er verschillende meningen, discussies en onderzoeken zijn. We hebben het bijvoorbeeld gezien bij het medicijn ivermectine. Heel veel onderzoeken zeiden dat het goed was. Er waren ook onderzoeken die ertegen pleitten. De wetenschap geeft daar dus een heel wisselend beeld over. Mondkapjes zijn een ander ding. Daarover moet ik misschien een wedervraag stellen. Vanaf het begin is eenduidig geweest dat mondkapjes niet werken. Dat zei de hele wetenschap. Het OMT zei ook dat ze niet werken. Maar uiteindelijk heeft de Kamer om politieke redenen besloten dat we allemaal een mondkapje moesten gaan dragen. Ik vraag me dan af: vertrouwt u de wetenschap wel?

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Ja, natuurlijk. Maar om op ivermectine terug te komen: er zijn ontzettend veel onderzoeken. Aan de andere kant, ik heb in Delft gestudeerd, dus ik ben ingenieur. Om met Popper te eindigen, een ingenieur zou zeggen: oké, ik zie één zwarte zwaan en dat betekent dat minimaal de helft van één zwaan zwart is, en niet meer dan dat.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Ik ben blij met deze interruptie van de heer Van der Staaij, want elke keer als ik dat per ongeluk doe — ik doe dat absoluut per ongeluk en ik wil daar niemand mee kwetsen — stroomt mijn inbox vol met berichten van mensen die vragen: zou je dat niet meer willen doen? Mijn excuses daarvoor. Ik doe mijn uiterste best om dat niet te doen, maar blijkbaar heb ik dat in de emotie wel een aantal keren gedaan. Ik ga daar dus voortaan beter op letten.

De heer Dijk (SP):

Dank u wel, voorzitter. We zagen dat het coronavirus mensen met een bescheiden inkomen harder trof dan anderen. Het virus werkte als een grote ongelijkmaker. Mensen uit lagere sociaal-economische klassen hadden een 60% grotere kans om te overlijden aan de gevolgen van het coronavirus. Dat bleek al in 2020 uit onderzoek van het CBS en het Amsterdam UMC. Onzekere contracten, een onzeker inkomen, niet thuis kunnen werken, onderliggende aandoeningen zoals overgewicht, luchtwegproblemen en diabetes, vaker in een ziekmakende omgeving leven en in slechte huizen dicht op elkaar wonen: het zijn omstandigheden waardoor mensen met een bescheiden inkomen harder werden getroffen. Decennia van marktdenken en bezuinigingen, met name in de zorg, veroorzaakten een toenemende ongelijkheid, een groeiend wantrouwen in de politiek, en een diepere kloof tussen de samenleving en die politiek. Ik zal dat aan de hand van het tweede rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid toelichten.

Bij het vaccinatieprogramma werd te lang vastgehouden aan één strategie. Hierin zien we de gevolgen van decennialang marktdenken. Het kabinet was voor de vaccinaties volledig afhankelijk van commerciële farmaceuten. Het richtte zich op één scenario, namelijk dat van AstraZeneca. De kennis over de ontwikkeling van vaccins was zo beperkt dat er geen rekening mee werd gehouden dat het Pfizervaccin eerder klaar zou zijn en er daardoor ook geen rekening werd gehouden met het opzetten van grote vaccinatielocaties. Het kabinet erkent dat zij met alternatieve scenario's rekening had moeten houden. De vraag is dan ook: waarom is dat toen niet gedaan? Laat ik helder zijn: met samenwerking is niets mis. Maar het is zó verwerpelijk dat commerciële farmaceuten, die juist tijdens de pandemie miljardenwinsten maakten, zo veel macht hebben. Zij hebben zo veel macht dat Europese landen een tegenmacht moesten vormen door gezamenlijk in te kopen om zo leveringszekerheid van het vaccin af te dwingen. Dit veroorzaakt wantrouwen in de wetenschap, instituties en in een politiek die dit laat gebeuren. Daarom pleit de SP voor meer zeggenschap en productie in eigen land en eigen hand, met een onafhankelijk nationaal fonds geneesmiddelenonderzoek waarmee onderzoek naar medicijnen kan worden bekostigd. Maar ook voor de productie van beschermingsmiddelen, zoals mondkapjes, geldt: meer productie in eigen land en eigen hand.

Ten aanzien van de mondkapjesplicht legt het OVV-rapport de vinger op de zere plek: een zwalkende lijn van eerst niet nodig, vervolgens onder politieke druk naar toch wel en daarna zelfs naar verplicht, en zonder overtuigende uitleg en onderbouwing. Dat wekt geen vertrouwen in de politiek en de overheid. Sterker nog, de defensieve reactie op het OVV-rapport waarbij het kabinet de effecten van de mondkapjesplicht niet verder wil onderzoeken, creëert wantrouwen.

Dat geldt ook voor het sluiten van de scholen, waarbij gezinnen en kinderen in slechtere leef-, woon-, en werkomstandigheden harder getroffen werden. Het leidde tot stress en spanningen in vele gezinnen. Kinderen uit lagere sociaal-economische klassen zaten zonder laptop en onderwijs thuis, waardoor zij nog grotere achterstanden opliepen, in zowel educatief als sociaal opzicht. Het kabinet was niet te bewegen tot tussenvormen of tussenoplossingen. Ook op dit punt is de reactie van het kabinet op het OVV-rapport zo defensief dat het juist meer wantrouwen wekt. Voor mensen die gewoon naar hun werk moesten, was het onbegrijpelijk dat ze 's avonds opgesloten werden en voor mensen die thuis werkten, werd het helemaal onmogelijk gemaakt om buiten te komen. Mensen voelden zich thuis en op hun werk en daarna in de avonden ook nog eens opgesloten. Ook voor de SP-fractie was het vooraf onvoldoende bekend wat de effecten van de avondklok zouden zijn. Mijn partij heeft toen een hele moeilijke afweging gemaakt. We hebben een gewetensvolle keuze gemaakt en daar hebben we mee zitten worstelen. Tijdens de gesprekken die ik maar ook vele SP'ers toen in buurten, altijd op afstand, met mensen voerden, vertelden mensen ons met tranen in de ogen hoeveel pijn, verdriet en wantrouwen in de politiek en de overheid de avondklok heeft veroorzaakt. Het kabinet mag en kan dit wat de SP betreft niet afdoen met "het is te moeilijk om de effectiviteit van individuele maatregelen te evalueren". Politiek is soms moeilijk. Dus kan het kabinet toezeggen dat de effecten van de avondklok nu goed onderzocht gaan worden?

Tot slot. Alles wat geld kost, zoals investeringen in verbeteringen van de woon-, leef- en werkomstandigheden, werd vooruitgeschoven. Er was zelfs sprake van de hoogste huurverhoging ooit. Tegelijkertijd werden wel maatregelen genomen die de rechten en vrijheden van mensen inperkten. Het is deze tegenstelling die het wantrouwen voedt en gevaarlijk is voor onze samenleving. Volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft nog 41% van de mensen vertrouwen in dit kabinet. Dat is geen verrassing, want dit kabinet creëert vooral wantrouwen. Het niet willen onderzoeken van de effecten van de maatregelen zegt iets over het niet willen oplossen van de kloof en het wantrouwen tussen het kabinet en de mensen. Het zal de kloof en het wantrouwen verdiepen. Dit is gevaarlijk bij een uitbraak van een eventuele nieuwe pandemie in het bijzonder en voor onze samenleving in het algemeen.

De heer Dijk (SP):

Ik vraag mij oprecht af of dat nog kan. Daarbij vind ik dat als iemand brand ziet en "brand!" roept, hij niet degene is die het aangestoken heeft. Er is wantrouwen in de samenleving en in de politiek. Ik ben niet degene die die onderzoeken heeft gedaan. Alle onderzoeken wijzen dat gewoon uit. Ze wijzen ook uit dat de mensen uit lagere sociaal-economische klassen met bescheiden inkomens veel harder geraakt zijn. Dat wijst het onderzoek dat wij in de buurten doen ook uit, als we met mensen spreken over de avondklok en over de maatregelen. De treurige video's van supersterren die zichzelf zielig in een villa aan het filmen waren, over hoe erg het wel niet was dat er buiten een pandemie plaatsvond, daar hebben mensen met een bescheiden inkomen en een lage sociaal-economische status helemaal niets aan. Die hebben daar geen boodschap aan. Die worden opgesloten in een kleine kamer. Voor die mensen komt een scholensluiting veel harder aan. Als er dan een kabinet zit dat ook niet de mogelijkheid geeft om bijvoorbeeld tussenoplossingen te vinden voor het onderwijs en dat ook bij de invoering van de avondklok maar bleef verlengen, bleef verlengen en bleef verlengen, terwijl je zag dat het wantrouwen in de samenleving zo groeide, dan moet daar iets aan gebeuren. Dat is niet gedaan. Ik roep er hierbij toe op … Daarom zei ik ook in mijn laatste zinnen dat alles wat geld kost, niet werd gedaan. Dat punt van die woningen waar ik het net over had, waar kinderen in schimmelslaapkamers ziek worden en dus ook grote risico's lopen om met infectieziektes besmet te worden, is nog steeds niet opgelost!

De heer Dijk (SP):

Nee, mijn positieve bijdrage is dat we moeten stoppen met het marktdenken en dat we er bij bijvoorbeeld pandemieën voor moeten zorgen dat we zelf invloed hebben op onderzoek naar en ontwikkeling van vaccinaties. Dat wekt veel minder wantrouwen bij mensen. Als er farmaceuten zijn die daar miljardenwinsten op maken terwijl mensen niet meer kunnen rondkomen en nu ook de prijzen zien stijgen … En dat was toen al zo. Toen al waren er mensen uit lage sociaal-economische klassen die de klappen kregen. U noemde ze net "kwetsbare mensen". Dat zijn loeisterke mensen! Die vangen namelijk alle klappen al jarenlang op. Ja, maar daar komt wel dat wantrouwen vandaan: als je de overheid niet als bondgenoot ziet maar als tegenstander, een overheid die de belangen dient van grote farmaceuten en niet van mensen die graag willen dat hun kinderen nog wel onderwijs krijgen of wel een laptop hebben om goed onderwijs te kunnen volgen. Daar is niets mee gedaan in die periode.

De heer Dijk (SP):

Nee, mensen kunnen dat, en dat doen we al. U zegt het net zelf. De meest vergaande onderzoeken die bijdragen aan het ontwikkelen van vaccins, komen van de overheid zelf. De grootste doorbraken in de economie en de grootste innovaties komen allemaal door gesubsidieerde onderzoeken van de overheid zelf, aan universiteiten en hogescholen. Het overgrote deel wordt door mensen zelf gefinancierd en de farmaceuten lopen ermee weg. Dat was mijn punt. Ik ben een rasoptimist, dus ik ben er echt van overtuigd dat het kan. Iedere stap in die goede richting zullen wij steunen. Ik heb het eerder al gezegd: als locomotief op links zullen we dat blijven aanjagen en die kant op blijven duwen. Dan hoop ik ook op de steun van het CDA, want ik zie dat er de afgelopen jaren bij het CDA wel een verandering heeft plaatsgevonden, in de goede richting wel te verstaan.

De heer Dijk (SP):

Dat doe ik niet vaak.

De heer Dijk (SP):

U beweegt de goede kant op. Complimenten daarvoor en ga zo door.

De heer Dijk (SP):

Het zou absoluut niet mijn ideaal zijn om daar het bedrijfsleven bij te blijven betrekken. Dat zal u niet verrassen. U vroeg net: waar stopt de verantwoordelijkheid van de overheid? Ik denk dat heel veel zaken, zoals woningbouwverenigingen, niet in handen van de overheid hoeven te zijn, maar in handen van de leden. Dat is échte democratie. Daarom heb ik het over mensen en niet per se over de overheid. Ik noemde daarnet het onderzoek naar geneesmiddelen. Zou daar geen onafhankelijk nationaal fonds voor moeten komen? Dat zou een hele goede eerste stap zijn. Ik hoop daarvoor op steun van het CDA.

De heer Dijk (SP):

Dat zouden we groots moeten uitbreiden. Als dat namelijk was gebeurd bij de ontwikkeling van de vaccins voor de coronapandemie, dan waren we niet zo afhankelijk geweest dat we Europees moesten samenwerken om een machtsblok te kunnen vormen tegen die grote farmaceuten. We hadden totaal geen zicht op hoe de ontwikkelingen daar verliepen. Uit het onderzoek van de OVV bleek dat in het vaccinatieprogramma één strategie werd vastgehouden, omdat we geen zicht hadden op alle vaccins die ontwikkeld werden. Dat is natuurlijk ridicuul als wij als overheden degene zijn die de onderzoeken daarvoor betalen. Daar moeten we vanaf.

De heer Kuzu (DENK):

Voorzitter. Wanneer ik later wat ouder ben en opa word, dan zal ik vertellen over een tijd nog niet zo lang geleden dat de wereld werd geconfronteerd met een onzichtbare vijand, een vijand die onze gezondheid, onze economie, ons leven zoals we dat kenden bedreigde. Die vijand was het coronavirus. In de donkerste uren van deze crisis moesten we — dat hadden we nooit voor mogelijk gehouden — mondkapjes dragen, onze gezichten bedekken. We moesten onszelf opsluiten in onze huizen en de klaslokalen van de kinderen bleven maandenlang leeg. Vandaag de dag staan we in het licht van de nasleep met een rapport in handen dat ons vertelt dat we in het duister hebben getast. Dat is wat de DENK-fractie betreft de belangrijkste conclusie.

Voorzitter. Het parlement werd gepasseerd om enorme inbreuken te maken op onze vrijheid. Het kabinet en een meerderheid van deze Kamer vormden daardoor een grotere bedreiging voor onze vrijheid. De regering maakte daarbij cruciale fouten, zo blijkt uit het tweede OVV-rapport. DENK en een aantal andere politieke partijen benoemden die fouten indertijd, maar helaas leken wij, een minderheid in deze Kamer, een roepende in de woestijn. Ik begin met de slechte communicatie. Gedurende de hele pandemie heeft mijn fractie tientallen keren benoemd dat het kabinet onduidelijk communiceerde, maar dit leek al die jaren aan dovemansoren gericht. Het werd door het hele kabinet, inclusief de minister-president, structureel in de wind geslagen, maar de OVV geeft nu de minderheid van dit parlement gelijk. Wij wezen erop dat het prekende en wijzende vingertje van minister Hugo de Jonge over vaccinatie averechts werkte, dat de manier waarop hij mensen die zich niet wilden laten vaccineren wegzette, niet deugde. Communicatie met de samenleving over de weging van waarden en belangen was onvoldoende, zo stelt de OVV, en er zijn niet realistische verwachtingen gecreëerd.

Voorzitter. Het is duidelijk geworden dat onvoldoende draagvlak is gecreëerd voor maatregelen die wél nodig waren en die wél werkten. Dat waren de basismaatregelen. De weerstand tegen bepaalde maatregelen komt deels door een gebrek aan effectieve communicatie en deels door betrokkenheid. Ik zou het kabinet willen vragen wat we daaraan in de toekomst gaan doen als een soortgelijke situatie zich voordoet.

Voorzitter. Het OVV-rapport maakt ook pijnlijk duidelijk dat we nog steeds niet weten welke impact bepaalde maatregelen daadwerkelijk hadden. Zelfs na het verstrijken van de meest acute fase van de crisis was er geen gevoel van urgentie om serieus onderzoek te doen naar de effectiviteit van de individuele genomen maatregelen. En het antwoord op de vraag of we genoeg hebben gemonitord is helaas resoluut nee. Als gevolg hiervan kunnen we vandaag de dag meer dan drie jaar na het begin van de crisis niet meer een geïnformeerde afweging maken. Als belangrijkste voorbeeld hierbij blijft bij mij die avondklok maar opkomen. Hoeveel debatten hebben we daarover gehad? Hoe vaak heeft een minderheid van de Tweede Kamer het kabinet geconfronteerd over de werking of juist de niet-werking van die ridicule maatregel?

Voorzitter. Een ander voorbeeld, het mondkapjesfiasco, een treffend voorbeeld. In 2020 was het maandenlang kapje op, kapje af. Het kabinet verschuilde zich achter de witte jassen van het OMT, en het OMT bleef erbij dat mondkapjes een averechts effect hebben, ondanks internationaal onderzoek dat sprak van een afname van coronabesmettingen van meer dan 50%. Niemand begreep dit nog. Vanaf september 2020 werden we plotseling dringend geadviseerd en later zelfs verplicht om een mondkapje te dragen. De reden voor deze beleidswijziging was een gedragsmaatregel, een gedragseffect. Volstrekt onvoldoende.

Een andere: de schoolsluitingen. Hoewel internationaal onderzoek aantoont dat de negatieve effecten van schoolsluitingen op kinderen aanzienlijk zijn, hebben wij dit in Nederland destijds niet in kaart gebracht. We hebben niet berekend in welke mate de scholensluiting daadwerkelijk bijdraagt aan het beperken van virusverspreiding. En toch, ondanks al deze onzekerheden, heeft de regering ervoor gekozen om niet één keer, niet twee keer, maar drie keer de scholen te sluiten. De minister-president geeft aan dat hij, gegeven het hoge aantal besmettingen en de oplopende druk op de zorg, niet de luxe heeft om per maatregel te willen weten welk effect het heeft. Ik vind dit echt een slap excuus. De coronacrisis is gelukkig voorbij, we hebben alle tijd om echt te kijken naar de gevolgen van elke afzonderlijke maatregel.

Nu we dit rapport in handen hebben met al zijn inzichten en lessen, hoe ziet de toekomst van onze pandemieaanpak eruit? Zullen we opnieuw ten prooi vallen aan paniek bij een volgende crisis, of hebben we eindelijk het lef en het vertrouwen in een doordachte, weloverwogen crisisstructuur geworteld in waarden en aanbevelingen die dit rapport ons biedt? We kunnen het niet langer tolereren om elke keer weer gegijzeld te worden door angst en onzekerheid.

Voorzitter. Minister Kuipers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport geeft nu aan dat hij de problemen erkent, maar erkenning zonder actie is zinloos. Het is een leeg gebaar, de schijn van verantwoordelijkheid zonder de last van verandering. En dan het generieke model waarover in de brieven van de minister wordt gesproken. Het crisisexpertteam dat het ondersteunt bestond al voor de coronacrisis en het heeft toen gefaald. Het heeft niet voorkomen dat er een zekere mate van rolvervlechting optrad tijdens de crisis. Dus wat gaat er nu veranderen? Er is geen verduidelijking over hoe dit plan verschilt van de bestaande regels en kaders die tijdens de coronacrisis tekortschoten. Is dit echt het beste wat dit kabinet te bieden heeft: een herverpakking van een mislukt systeem en halve antwoorden op aanbevelingen?

Voorzitter, ik sluit af. De mensen van dit land verdienen beter. Zij verdienen een regering die hun zorgen serieus neemt en die bereid is om echte tastbare veranderingen door te voeren.

De heer Kuzu (DENK):

Ik zie het parlement in tegenstelling tot mevrouw Tielen niet bestaande uit alleen de coalitiepartijen VVD, D66, CDA en de ChristenUnie. Er is ook een minderheid in dit parlement die een kritisch geluid had. Ik kijk naar de SP, ik kijk naar de FVD, ik kijk naar Van Haga, ik kijk naar mevrouw Van der Plas van de BBB. Er waren heel veel politieke partijen in dit parlement die een ander geluid vertolkten, en daar werd niet naar geluisterd. Daar werd zelfs om gelachen. Hoeveel debatten zijn er in deze Kamer geweest in de hoogtijdagen van de coronacrisis waarbij er werd gelachen om voorstellen die vanuit de oppositie kwamen? Het parlement is dus niet gepasseerd in die zin dat de meerderheid haar wil heeft kunnen doordrukken; de minderheid van het parlement is zeker gepasseerd, en dat is geen democratie.

De heer Kuzu (DENK):

Ik kan mijn verhaal van daarnet herhalen; dat ga ik niet doen. Maar ik wil er wel bij zeggen dat ik dat waarschijnlijk merkte in die tijden waarin we debatten voerden over het coronavirus, met name in die beginfase, maar ook op de momenten waarop het echt spannend werd in het parlement, waarin we als parlement konden laten zien dat de onzinnige maatregelen die werden voorgesteld vanuit vak-K konden tegenhouden. Volgens mij heb ik in die tijd bij hele andere debatten gezeten dan mevrouw Tielen. Het kan aan mij liggen, maar kritiek vanuit de VVD en kritiek van een aantal andere coalitiepartijen heb ik niet gezien; die heb ik niet mogen ontwaren.

De heer Kuzu (DENK):

Ja, het is wel fijn dat mevrouw Van der Plas dat vraagt, want wij hadden toen samen met mevrouw Van der Plas een motie gemaakt over een voorstel richting het kabinet om de sportscholen open te houden. Toen hadden alleen de coalitiepartijen, dus VVD, CDA, D66 en de ChristenUnie, tegen die motie gestemd. Het grappige is — en dat zeg ik misschien op een cynische toon — dat twee weken later een van de woordvoerders van de coalitiepartijen, te weten mevrouw Van den Berg van het CDA, exact dezelfde motie indiende, die toen wel kon rekenen op een meerderheid. Cynischer kan het niet, toch? En dan zeggen dat er kritiek was vanuit de coalitie; kom op, zeg!

De heer Kuzu (DENK):

Ja, dat kan ik me herinneren.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

"In een crisis als deze moet je met 50% van de kennis 100% van de besluiten nemen." Dat zei onze premier in april 2020, toen we aan het begin van de coronacrisis zaten. Toen we in de tweede golf zaten, in december 2020, zei hij: "We hebben helaas niet de luxe om ons per maatregel af te vragen wat het precieze effect van die ene maatregel is."

Voorzitter. Bij het lezen van het tweede OVV-rapport moest ik denken aan deze uitspraken, omdat ze heel goed weergeven met wat voor mindset het kabinet er zat in deze periode en met welke mindset er toen besluiten werden genomen. Dat was immers in haast, in paniek en met heel veel onzekerheid. Tegelijk was dat vaak niet de manier waarop besluiten naar buiten toe werden gecommuniceerd. Onze premier zei: "Wat we weten over die mondkapjes, is dat ze zeer waarschijnlijk heel weinig doen om de overdracht van het virus te voorkomen." En hij zei: "De avondklok is de eerste maatregel die eraf gaat. Twee keer bleken ook deze premier en de stemmigheid van deze zinnen niet houdbaar. Mondkapjes werden verplicht en de avondklok werd maar liefst vijf keer verlengd. Waar ik begrip heb voor de onzekerheid waarbinnen moeilijke keuzes gemaakt moeten worden, heb ik wat minder begrip voor de stellige manier waarop keuzes vaak werden uitgelegd. De OVV benoemde dit al in rapport 1 en herhaalt het in dit rapport. Zij zeggen dat het belangrijk is om geen valse verwachtingen te wekken die koerswijzigingen later moeilijk uitlegbaar maken, zeker niet met zo veel stelligheid. Toch is dat herhaaldelijk gebeurd. Dit heeft het draagvlak voor de maatregelen geraakt, en ook het vertrouwen in de politiek. Dat kelderde namelijk naar beneden tussen oktober 2020 en april 2021. Mijn vragen aan de premier zijn dan ook de volgende. Erkent hij dat hij zelf te stellig is geweest? Welke les heeft hij hier persoonlijk uit getrokken? Communiceert hij nu anders over beleid? De OVV concludeert namelijk dat er nog geen concrete opvolging van hun aanbevelingen op dit punt is geweest.

Voorzitter. Niet alleen eerlijke communicatie helpt bij draagvlak en vertrouwen. Net zo belangrijk is een goede onderbouwing van besluiten die worden genomen. In de periode waarop we vandaag inzoomen, zijn door de politiek hele grote besluiten gemaakt: grondrechten werden ingeperkt, een avondklok werd ingevoerd en kinderen konden lange tijd niet naar school. Tot op de dag van vandaag hebben we geen enkel idee wat deze individuele maatregelen voor epidemiologisch effect hebben gehad. De belangrijkste aanbeveling van dit OVV-rapport is om dit zo snel mogelijk in kaart te brengen, zodat deze kennis gebruikt kan worden bij een volgende besmettingsgolf of bij een volgende pandemie. Toch zegt het kabinet: dit kan niet; het is te ingewikkeld om een individuele maatregel te evalueren. Sorry, daar neem ik geen genoegen mee, niet bij maatregelen die zó sterk hebben ingegrepen in onze samenleving. Ook de OVV neemt daar geen genoegen mee, zien we als we kijken naar hun laatste brief.

Daarom wil ik de minister van Volksgezondheid vragen: waarom is hier tot nu toe niets aan gedaan? We hadden in december 2020 misschien niet de luxe om al die maatregelen individueel te evalueren, maar die luxe is er natuurlijk inmiddels wel. Hoe gaat hij ervoor zorgen dat dit alsnog zo snel mogelijk gaat gebeuren? Het is immers gewoon niet uit te leggen dat we bij een volgende pandemie opnieuw in het duister tasten, dat we niet goed weten welke effecten welke maatregelen hebben.

Van de premier wil ik weten waarom hij steeds zegt de aanbevelingen van de Onderzoeksraad te onderschrijven, waar de OVV concludeert dat de aanbevelingen onvoldoende concreet of gewoon niet worden opgevolgd. Wil de premier nou lessen trekken uit de afgelopen crisis of wil hij dat niet? Zo ja, kan hij dan nu hier, en heel concreet, beloven dat er bij het uitkomen van het derde deelrapport, het volgende deelrapport van de OVV, concreet werk wordt gemaakt van die aanbevelingen uit rapport 1 en uit rapport 2? Anders vraag ik me af waarom dit soort rapporten worden gemaakt en waarom we daarover zo lang met elkaar staan te debatteren. Ik wil gewoon dat er aan de slag wordt gegaan met al die maatregelen, met al die aanbevelingen die de OVV doet.

Dan, voorzitter, wil ik als onderwijswoordvoerder graag nog uitgebreider ingaan op het onderwijs. Gelukkig zit de betreffende minister hier ook. Het OVV-rapport stelt heel duidelijk dat de tweede schoolsluiting het doel had om ouders thuis te houden. We hebben daar toen al vaak over gedebatteerd, maar laten we dat opnieuw op ons laten inwerken. Omdat volwassenen zich te weinig hielden aan het thuiswerkadvies mochten kinderen niet naar school. Omdat hier in deze zaal werd geweigerd om andere alternatieven goed uit te zoeken, zoals een thuiswerkplicht, waarom verschillende keren is gevraagd, of coronaverlof — beide keren zijn daar voorstellen voor gedaan, ook door mijn partij — maar omdat dat niet werd gedaan, betaalden kinderen de prijs. Nu, tweeënhalf jaar later, weten we hoe hoog die prijs is geweest. We weten dat er sprake is van leerachterstanden, we weten dat dat vooral de meest kwetsbare kinderen trof, en we weten dat er veel mentale problemen zijn onder jongeren. Ik wil de premier dan ook vragen: hoe kijkt hij terug op deze keuze om kinderen een van hun belangrijkste rechten te ontzeggen, het recht op onderwijs? Kan hij, terugreflecterend, erkennen dat er onvoldoende is gekeken naar alternatieven? Hoe wil hij ook verklaren dat kinderen die rechten zijn ontzegd om ouders te dwingen zich aan maatregelen te houden?

Voorzitter. Ik sluit af met twee vragen aan de minister voor Onderwijs. Hoe gaan we voorkomen dat dit nog een keer gebeurt? Het kabinet heeft immers gezegd hier alles aan te zullen doen, maar als ik dan kijk naar de sectorplannen — want dat is het antwoord dat hier nu ligt — ben ik daar allerminst gerust op.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Ik vraag me even af waar dit verhaal naartoe gaat. Ja, we hebben vrijheid van meningsuiting, en voor die vrijheid van meningsuiting blijf ik ook staan. Deze zaal hier is bij uitstek de plek waar wij, door argumenten te wisselen en natuurlijk ook stukken van wetenschappers te lezen, met elkaar besluiten nemen. Die waren vaak heel erg moeilijk tijdens de coronacrisis. Volgens mij is daar heel eerlijk door verschillende partijen op gereflecteerd. Ik hoorde de SP daarover en ik heb het zelf ook gedaan. Daarom haalde ik ook de uitspraak van het kabinet aan. De vraag van Van Houwelingen gaat over wetenschappers die kennelijk, in zijn woorden, hun werk niet mochten doen en onder druk zijn gezet. Wij hebben met elkaar natuurlijk ook een verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid. Daar hebben we een heel apparaat voor opgetuigd. Ik ga er niet over wat artsen mogen doen; daar hebben we de inspectie voor. Op het moment dat er artsen zijn die zaken doen die de volksgezondheid aantoonbaar schaden, vind ik dat daarop ingegrepen kan worden, niet door de politiek, maar wel door de inspectie. Volgens mij is dat ook gebeurd.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Ik ken de persoon die de heer Van Houwelingen aanhaalt niet, dus ik kan daar geen uitspraken over doen. Ik weet wel dat de volksgezondheid er niet mee gediend is als er op deze plek mensen staan die aantoonbaar onjuiste informatie verspreiden, die aantoonbaar angst zaaien voor bijvoorbeeld vaccins waarvan we wetenschappelijk gezien weten dat die werken. We hebben ook gezien dat daardoor bijvoorbeeld de laatste lockdown nodig was. Dat was omdat de vaccinatiegraad onvoldoende hoog was. We weten ook dat er mensen zijn overleden omdat ze niet gevaccineerd durfden te worden, omdat ze angstbeelden ingeprent kregen. Dat is aantoonbaar negatief voor de volksgezondheid. Laten we alstublieft, zeg ik via de voorzitter tegen meneer Van Houwelingen, ons houden aan onze eigen rol. Laten wij proberen om met de kennis die beschikbaar is de juiste argumenten te nemen. Laten wij uitkijken met al te stellige uitspraken doen omdat we ergens toevallig wat hebben gelezen of gehoord. Ik zou alle volksvertegenwoordigers, ook mijzelf, daartoe willen oproepen.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Er is een verschil tussen de vrijheid van meningsuiting en het kritische debat dat we hier voeren. Daarin moet alles gezegd kunnen worden. Sterker nog, daarin wordt ook alles gezegd. Daarin kan ik een standpunt hebben en de heer Van Houwelingen van Forum voor Democratie kan 180 graden wat anders vinden. Maar we hebben ook met elkaar afspraken gemaakt over publieke taken, zoals de politie, zoals zorg, zoals onderwijs. Daar hebben we bijvoorbeeld inspecties voor. Op het moment dat er iemand voor de klas staat die aantoonbaar zijn of haar werk niet goed doet of op het moment dat iemand behandelingen uitvoert waarvan inspecties aangeven dat die schadelijk zijn voor de volksgezondheid, hebben wij hier democratische regels daarover afgesproken. Die betekenen dat niet wíj vertellen of die persoon door mag gaan met het werk, maar dat een inspectie dat doet namens ons. Ik sta daarachter, want ik vind dat wij moeten staan voor goede publieke gezondheid. Ik vind dat wij moeten staan voor de kwaliteit van het onderwijs en voor al onze publieke diensten.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Dat is een prima nuancering van mijn punt, want wij hebben toen ook heel veel kritiek geuit op de boostercampagnes, die niet aansloegen. Het is ook allerminst mijn intentie om wie dan ook de schuld in de schoenen te schuiven. Ik probeerde in die interruptie te zeggen dat ook op deze plek en op andere plekken hier tot op de dag van vandaag flinke uitspraken zijn gedaan door politici. Die namen bijvoorbeeld het woord "gifbeker" in de mond. Wat wij hier zeggen, heeft natuurlijk invloed op mensen. Als ik hier iets zeg, ben ik me ervan bewust dat mensen dat zien en dat mensen heel snel dat soort informatie voor waar aannemen. Daarom moeten wij heel erg uitkijken met het doen van hele stellige uitspraken, helemaal als veel wetenschappers, die er veel meer verstand van hebben dan wij, daar toch anders over denken. Dat punt probeerde ik te maken, maar dank voor deze nuancering.

De heer Van der Staaij (SGP):

Dank u wel, mevrouw de voorzitter. Vandaag spreken wij over het tweede deel van een heuse trilogie van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, inzake de aanpak van de coronacrisis. Ik zag wel dat een "trilogie" wordt omschreven als een werk dat bestaat uit drie delen die achtereenvolgens genoten kunnen worden. Nou weet ik niet of het werkwoord "genieten" helemaal van toepassing is op de evaluatierapporten, maar het is in ieder geval wel uitermate leerzaam en nuttig om op deze manier terug te kijken naar de aanpak van de coronacrisis en die te evalueren, om lessen te trekken en zelfreflectie toe te passen. Dat is allemaal heel goed en nodig. Omdat het nu alweer deel twee is — we hebben eerder al een debat gehad over het eerste deel — roept het wel de vraag op wat er nu concreet in gang is gezet door het kabinet ten aanzien van de aanbevelingen van de Onderzoeksraad voor Veiligheid.

Normaal ga je dan als Kamerlid aan de slag door nog eens even heel goed die aanbevelingen langs te lopen. Vervolgens probeer je in de brieven van de regering te ontdekken of ze er nu ook echt goed mee aan de slag is gegaan, maar we zijn er enorm mee geholpen dat de Onderzoeksraad voor Veiligheid zelf ook nog een kritische notitie heeft opgesteld; ik vond dat eigenlijk heel waardevol. Daarin wijst de Onderzoeksraad op welke dingen goed gaan en wat nog onvoldoende is. Ik moet zeggen: ik weet niet wat het gevoel van het kabinet was, maar als ik de hele notitie goed tot mij laat doordringen, dan kan de vlag nog niet uit. U bent nog niet geslaagd als kabinet. Er is echt nog wel een herkansing aan de orde op een aantal onderwerpen.

Ik pak er maar gelijk één bij de kop, dat voor mijn fractie een heel belangrijk onderwerp is. Dat gaat over die maatregelen die zo veel impact hebben gehad op het leven van mensen. Ga die nou ook afzonderlijk evalueren, zei de Onderzoeksraad. Het kabinet zegt: "Dat is allemaal ingewikkeld. Daar zitten haken en ogen aan. We zien leeuwen en beren op de weg. Laten we dat maar niet doen." Toch wil ik graag aansluiten bij wat de Onderzoeksraad zegt: doe dat wel. De maatregelen zijn zo ingrijpend dat het uiterste gedaan moet worden om zo veel mogelijk zicht te krijgen op het nut en de noodzaak ervan. Dat moeten we niet doen om iedereen die daarvoor verantwoordelijkheid droeg nog eens even het vuur aan de schenen te leggen; dat is geen doel op zichzelf. Voor ons is het juist het allerbelangrijkste dat we uit de evaluatie ook lessen trekken voor de toekomst. Dat is de reden waarom het nu juist zo veel gewicht heeft. Neem de drie maatregelen die in het tweede onderzoek centraal staan: de mondkapjesplicht, de schoolsluiting en de avondklok. Ik zou het kabinet er echt toe willen oproepen om daarmee aan de slag te gaan en ze echt afzonderlijk te laten evalueren. Nogmaals, we snappen dat er haken en ogen aan kunnen zitten, maar het kabinet kan echt meer doen dan alleen de algemene opmerking maken dat je het allemaal in samenhang moet bezien. Ik hoop dus op een welwillende reactie van het kabinet op dit punt.

Het tweede belangrijke aandachtspunt van de Onderzoeksraad was de vermenging van rol, taak en positie tussen politici en adviseurs. Het kabinet ging bij politiek gevoelige besluiten niet alleen heel erg bij het OMT te rade, maar verschool zich er soms ook achter. Medisch experts in het OMT wogen soms ook maatschappelijke effecten of gedragseffecten mee, terwijl hun kennis daarvan ook maar beperkt was en het eigenlijk ook niet bij hun rol past. De OVV deed daarom drie aanbevelingen: verhelder de rol van adviserende partijen en evalueer het adviesstelsel dat in de coronacrisis is gebruikt, waarborg dat de afweging van waarden en belangen gemaakt wordt door politici en niet door adviseurs, en bescherm de positie van het OMT door middel van een openbaar reglement van orde. Die laatste aanbeveling is opgevolgd, maar de eerste twee eigenlijk niet echt. Ik maak me daar zorgen om, omdat we weer in zo'n situatie terecht kunnen komen en dan ook weer dezelfde fouten kunnen zien. Ik zou daarom de concrete suggestie willen doen om de positie van het OMT en het Maatschappelijk Impact Team, dat later is ingesteld, vast te leggen in de Wet publieke gezondheid. Met een wettelijke basis waarborg je een zuiverder besluitvormingsproces, doe je recht aan het belang van deze adviesorganen en bescherm je ook hun positie. Ik ben benieuwd naar de reactie van het kabinet hierop.

Voorzitter. Tot slot wil ik een derde punt noemen. Dat punt sluit aan op het begin van het betoog van mevrouw Westerveld. Het heeft te maken met het vertrouwen dat verloren is gegaan in de periode van de coronacrisis. Dat trof mij bij het lezen van dit rapport, maar ook bij andere rapporten, bijvoorbeeld die van het Nederlands Jeugdinstituut over geknakt vertrouwen. Deze is een tijdje geleden, vorig jaar al, verschenen. Wat is er in de onderzochte periode veel vertrouwen verloren gegaan. Dat had bijvoorbeeld te maken met die draai rondom de mondkapjes. Ze zouden eerst niet werken, maar daarna werden ze verplicht. Was het kabinet van mening veranderd of niet? Was de schoolsluiting om kinderen te beschermen of om ouders thuis te houden? Bij de invoering van de avondklok was het bewijs dun. Het kabinet zei dat deze maatregel zo snel mogelijk en als eerste weer zou worden teruggedraaid, maar brak deze belofte uiteindelijk.

Ik ben door de OVV-rapporten gesterkt in de waarneming dat het kabinet zich bij ingewikkelde besluiten uiteindelijk toch te veel liet leiden door de opiniepeilingen, ondanks alle goede bedoelingen die er waren. Aan het einde van de dag was het toch belangrijk dat bijvoorbeeld 70% het steunde, want "dan doen we het toch niet zo gek". Dit is toch een broze basis, juist tijdens zo'n belangrijke crisis. Het draagvlak voor de mondkapjesplicht en de avondklok bleek, toen die maatregelen eenmaal waren ingevoerd, vrij hoog. Het was voor het kabinet hoog genoeg om de maatregel nog even te verlengen. Dat leverde op korte termijn misschien ook minder besmettingen op, maar op lange termijn meer wantrouwen. Ik wil het kabinet nadrukkelijk uitnodigen om hier eerlijk op te reflecteren.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Bushoff (PvdA):

Dank u wel, voorzitter. De coronacrisis ligt al even achter ons. Dat is mede te danken aan heel veel mensen die met heel veel moed zich in de frontlinie hebben ingezet voor ons allemaal en die met alle risico's van dien het algemeen belang boven het individuele belang stelden. Ik denk dat het goed is om daar ook vandaag op deze plaats nog een keertje onze waardering voor uit te spreken. Om eerlijk te zijn, gaat die dank ook wel eventjes uit naar de mensen in vak-K en hun voorgangers, want ook zij hebben in tijden van crisis hele moeilijke en ingewikkelde besluiten genomen. Ik denk dat het goed is om ons dat te realiseren wanneer we het hebben over deze coronacrisis en wanneer we lessen proberen te trekken uit het verleden.

Voorzitter. Die coronacrisis ligt weliswaar achter ons, maar de gevolgen daarvan zien we vandaag de dag nog bij heel veel mensen. Zo sprak ik de afgelopen dagen veel mensen met long covid. Zij ervaren nog elke dag de enorme hinder die zij ondervinden van een coronabesmetting. Als je hun schrijnende verhalen hoort, realiseer je je weer hoe ingrijpend die coronacrisis voor een deel van de mensen tot op de dag van vandaag is en voor ons als samenleving als geheel was. Ik denk alleen al aan al die kinderen die thuiszaten tijdens de schoolsluitingen.

Voorzitter. Dit wetende vraagt dit van ons om te evalueren en te leren. Dat doen we met dit OVV-rapport, dat de periode beslaat tussen september 2020 en juli 2021. Ik wil daar vandaag graag twee dingen uitlichten. In de eerste plaats wil ik het hebben over de schoolsluitingen en in de tweede plaats wil ik het graag hebben over het lerend vermogen van het kabinet en de overheid of, misschien beter gezegd, de wil om te leren en te evalueren. Maar eerst die schoolsluitingen, want al voor de coronacrisis wisten we dat een periode van schoolsluitingen kinderen met een lage sociaal-economische status het hardst raakt. Volgens mij staat dat — uit mijn hoofd zeg ik: op pagina 224 —best wel treffend omschreven in het OVV-rapport. Daar staat dat dit volgens de wetenschap zou zorgen voor de meest fundamentele bijdrage aan de ontwikkelingskloof tussen rijke en arme kinderen. Als je dat weet, is het nodig dat we kritisch kijken naar die schoolsluiting, het besluitvormingsproces in de aanloop daarnaartoe en de motivatie bij het sluiten van die scholen. Want is het niet zo dat je in tijden van een pandemie in een vroeg stadium maatregelen wil nemen, zodat je op een later moment erger, het sluiten van scholen, kan voorkomen? Ik vraag de minister van Volksgezondheid graag om een reflectie op de aanloop naar die tweede schoolsluiting. Betekent zo'n ingrijpend besluit als het sluiten van de scholen niet dat je op het gebied van testen, op het gebied van vaccineren, op het gebied van ventileren en op het gebied van CO₂-melders alles geprobeerd moet hebben om dat te voorkomen? Ik vraag de minister van Onderwijs of dat is gebeurd. Hoe reflecteert hij daarop in het licht van die tweede schoolsluiting?

Voorzitter. Als dat alles een gepasseerd station is en als je, om met de woorden van de premier te spreken, het gevoel hebt dat je met de rug tegen de muur staat en niets anders kan doen dan de scholen sluiten, dan is mijn vraag aan de premier of het besluitvormingsproces in de aanloop daarnaartoe goed genoeg was. Of zijn er lessen uit dat besluitvormingsproces te trekken en, zo ja, welke lessen trekt de minister-president daar dan uit?

Voorzitter. Als je dat weet, als je weet hoe impactvol die schoolsluitingen zijn en als je dan de motivatie van het kabinet hoort, namelijk zorgen dat de reisbewegingen van ouders beperkt worden — kinderen werden dus eigenlijk ingezet als een enkelband om ouders thuis te houden — dan vraag je je wel af waarom andere maatregelen die met minder negatieve effecten hetzelfde zouden bereiken, niet in een zekere mate of in dezelfde mate zijn overwogen. Denk bijvoorbeeld aan een thuiswerkplicht of het coronaverlof. Ik vraag de minister-president of hij die conclusies uit het OVV-rapport deelt, dus dat dat soort maatregelen overwogen hadden moeten worden.

Voorzitter. Dat brengt mij bij mijn tweede punt, namelijk lessen trekken uit deze coronacrisis en het lerend vermogen van de overheid. Op sommige punten zie ik dat. Bij de vaccinatiecampagne bijvoorbeeld is er een fout gemaakt, is er gewed op één paard, is er verkeerd gegokt. Dat zorgde ervoor dat de vaccinatiecampagne te laat op gang kwam. Maar dat is ook erkend. De minister van VWS neemt de aanbevelingen om dat in de toekomst beter te doen volgens mij ook ter harte. Dat verdient op zich complimenten.

Voorzitter. Eigenlijk verwacht ik van het hele kabinet op al die onderdelen zo'n lerende houding. Daar schort het nog aan. Daar schort het nog aan als het gaat om het willen evalueren van de individuele maatregelen. Want juist die hele ingrijpende individuele maatregelen zou je toch moeten willen evalueren? Ik roep het kabinet op om dat alsnog te doen; dat is ook mijn vraag aan de minister-president. Want doe je dat niet, hoe kun je dan in een volgende pandemische situatie met een beter afgewogen pakket met maatregelen komen dan we de afgelopen tijd hebben gedaan? Moet het niet zo zijn, om nogmaals met de woorden van de minister-president te spreken, dat je die 50% kennis waarop je 100% van de besluiten baseert, juist nu het kan, probeert op te hogen naar 60%, naar 70%, naar 80%, oftewel dat je nu de kans grijpt om te leren van de fouten die in de coronacrisis mogelijk zijn gemaakt?

Voorzitter. Ik denk dat het cruciaal is dat de minister-president daarop reflecteert en dat hij ook de bereidheid toont om te kijken of we die individuele maatregelen toch nog kunnen evalueren, omdat het ons helpt om belangrijke lessen te trekken voor de toekomst.

De voorzitter:

Voordat we gaan stemmen, geef ik het woord aan mevrouw Van der Plas, BBB, voor een stemverklaring.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel, voorzitter. Ik wil graag een stemverklaring afleggen over de motie-Van Esch/Van Raan op stuk nr. 903, over niet voor de Renewable Energy Directive stemmen zolang houtige biomassa hierin staat aangemerkt als hernieuwbare energie. Deze motie betekent dat dus ook sloopafval, snoeiafval en resten uit de akkerbouw en de maisteelt niet als biomassa mogen worden gebruikt. Dat is voor mij de reden om tegen deze motie te stemmen. Het lijkt erop alsof die alleen maar over bomen gaat, en ook ik vind bomen kappen voor biomassa heel onwenselijk. Maar het betekent dus ook heel veel meer voor andere houtige biomassa. Ik denk dat we daarmee het paard achter de wagen spannen. Dat is de reden waarom ik tegen deze motie stem. Dat is niet omdat ik zo graag bomen in de biomassacentrale wil hebben, want dat wil ik dus niet.

Dank u wel.

Daarmee zijn we aan het einde gekomen van deze stemmingen.

De voorzitter:

Aan de orde is een korte regeling van werkzaamheden. Mag ik daarvoor nog iets van stilte in de zaal?

De voorzitter:

Ik stel voor te voegen aan de agenda van de Kamer:

• het tweeminutendebat Strafrechtketen (CD d.d. 14/06), met als eerste spreker het lid Ellian van de VVD;
• het tweeminutendebat Documentaire "Remco vs. Pharma" (29477, nr. 787), met als eerste spreker het lid Agema van de PVV;
• het tweeminutendebat Desinformatie en onlineplatformen (CD d.d. 14/06), met als eerste spreker het lid Dekker-Abdulaziz van D66;
• het tweeminutendebat Nationale fiscaliteit (CD d.d. 14/06), met als eerste spreker het lid Idsinga van de VVD;
• het tweeminutendebat Participatiewet (CD d.d. 14/06), met als eerste spreker het lid Leon de Jong van de PVV;
• het tweeminutendebat Vormgeving regeling zorgmedewerkers met langdurige postcovidklachten (25295, nr. 2048), met als eerste spreker het lid Omtzigt;
• het tweeminutendebat Investeringen in Nederlandse levensbeschouwelijke universiteiten en beleidsreactie evaluatie financieringswijze ambtsopleidingen aan de Vrije Universiteit (31288, nr. 990), met als eerste spreker het lid Peters van het CDA.

Ik stel voor toe te voegen aan de agenda van de Kamer het wetsvoorstel Invoering publiek toezicht en handhaving van de verordening 2019/1150 van het Europees Parlement en de Raad ter bevordering van billijkheid en transparantie voor zakelijke gebruikers van onlinetussenhandelsdiensten (Wet publiek toezicht en handhaving verordening bevordering billijkheid en transparantie voor zakelijke gebruikers van onlinetussenhandelsdiensten) (36285).

Ik deel aan de Kamer mee dat de vaste commissie voor Digitale Zaken tot haar voorzitter heeft gekozen het lid Valstar.

Op verzoek van de fractie van Partij voor de Dieren benoem ik:

• in de vaste commissie voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking het lid Van Esch tot plaatsvervangend lid in de bestaande vacature;
• in de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken het lid Van Raan tot lid in plaats van het lid Teunissen en het lid Teunissen tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Van Raan;
• in de vaste commissie voor Defensie het lid Teunissen tot lid in plaats van het lid Van Esch en het lid Van Esch tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Teunissen;
• in de vaste commissie voor Economische Zaken en Klimaat het lid Van Raan tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Teunissen en het lid Teunissen tot lid in plaats van het lid Van Raan;
• in de vaste commissie voor Europese Zaken het lid Van Raan tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Teunissen en het lid Teunissen tot lid in plaats van het lid Van Raan;
• in de vaste commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid het lid Van Raan tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Teunissen en het lid Teunissen tot lid in plaats van het lid Van Raan;
• in de commissie voor de Werkwijze het lid Van Esch tot lid in plaats van het lid Wassenberg en het lid Teunissen tot plaatsvervangend lid in plaats van het lid Van Esch.

Ik stel voor dinsdag 20 juni aanstaande ook te stemmen over:

• de motie ingediend bij het wetgevingsoverleg over het jaarverslag en de slotwet van de ministeries van BZK, EZK en JenV voor het jaar 2022 voor wat betreft de onderwerpen die zien op digitalisering;
• de moties ingediend bij het wetgevingsoverleg over het jaarverslag en de slotwet van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat voor het jaar 2022;
• de moties ingediend bij het wetgevingsoverleg over het jaarverslag en de slotwet voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking voor het jaar 2022.

Op verzoek van het lid Omtzigt stel ik voor zijn motie 25295, nr. 2040 opnieuw aan te houden.

Aangezien voor de volgende stukken de termijnen zijn verstreken, stel ik voor deze stukken voor kennisgeving aan te nemen: 32637-563; 35420-522; 36137-9; 35824-50.

Ik stel voor de volgende stukken van de stand van werkzaamheden af te voeren: 35561; 32140-154; 21501-07-1948; 31066-1197; 36200-178; 36350-1; 29984-1097; 29984-1095; 33652-88; 30373-76; 32404-117; 31305-397; 29984-1094; 25883-457; 29984-1092; 29984-1090; 29984-1089; 29984-1081; 29984-1078; 33652-86; 28325-246; 30985-56; 28325-245; 22112-3420; 33652-87; 29893-261; 36200-VII-7; 34352-263; 34352-258; 26643-933; 31490-326; 30111-128; 26643-967; 31490-327; 36200-VII-154; 31490-328; 2023Z09462; 34104-378; 27924-81; 27924-80; 27924-79; 27924-78; 27924-77; 27924-76; 27924-75; 2019Z14760; 2023Z09721; 36176-33; 35896-26; 32852-248; 31409-402; 22112-3676; 31332-108; 36260-3; 36260; 36251; 36251-4; 31777-34; 28676-427; 36200-III-24; 21501-31-706; 23645-802; 22112-3678; 30952-424; 26485-421; 32802-70; 30952-427; 35510-130; 31293-670; 21501-33-1017; 23530-140; 36200-X-72; 36200-X-62; 36149-5; 2023Z08987; 36031-(R2161)-13; 29279-775; 29279-755; 36200-VI-106; 29279-738; 29279-746; 29279-730; 35925-VI-159; 29279-716; 29279-704; 36246-12; 22112-3671; 21501-08-897; 36246-11; 21501-08-898; 28089-251; 27625-600; 30175-438; 32698-80; 36200-VIII-222; 32761-278; 35510-123; 21501-07-1950; 2023Z04890; 32861-81; 2023Z09581; 29279-780; 34104-375; 34104-368; 2023Z08458; 35213-42; 2023Z07116; 34352-279; 2022Z26295; 34352-265; 22112-3634; 36202-137; 36202-139; 36107-9; 36107-10; 36202-134; 36202-133; 32140-149; 36202-132; 31066-1119; 25268-211; 32140-140.

De voorzitter:

Daarmee zijn we aan het einde gekomen van deze korte regeling van werkzaamheden. Ik schors de vergadering voor een enkel moment en daarna gaan we verder met het debat over het tweede deelrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzake de coronacrisis.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van het debat over het tweede deelrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzake de coronacrisis, de eerste termijn van de kant van de Kamer. Ik geef graag het woord aan mevrouw Van der Plas, BBB.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel. Voorzitter, inwoners van Nederland en het publiek dat hier aanwezig is op de tribune. Goed om te zien dat er weer zo veel jongeren de politiek volgen. Vandaag hebben we het over het rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid over de aanpak van de coronacrisis, en dan specifiek over deel twee, juli 2020 - september 2021. Na een relatief rustige zomer kwam er een nieuwe covidgolf. Toen werden niet alleen de lichamen maar ook de geesten van mensen keihard geraakt. Er werd blindgestaard op het indammen van verspreiding van het virus, en niet op de effecten van de maatregelen op onze samenleving. Mensen werden opgesloten in hun huizen, met de avondklok. Als je daar nu aan terugdenkt, is het niet meer voor te stellen dat we dit echt deden: niet je huis uit mogen en de politie op je af kunnen krijgen als je dit wel deed. En heeft het geholpen? Nee, niet.

Voorzitter. Nederland viel uit elkaar. Mensen raakten in een isolement. Oude mensen mochten hun kinderen en kleinkinderen niet meer knuffelen. Kinderen kregen te horen dat dit gevaarlijk was, want als zij opa of oma zouden besmetten, zouden die misschien wel dood kunnen gaan. Zelfs UNICEF heeft zich hiertegen uitgesproken. Er gebeurde niks mee. Kinderen mochten niet meer naar school, met onderwijsachterstanden en mentale problemen tot gevolg. Winkels moesten sluiten. Ouders mochten niet meer langs de lijn kijken naar een potje voetbal van hun kinderen. Sportscholen moesten dicht, terwijl zij er alles aan gedaan hadden om veilig sporten mogelijk te maken. Het gevolg: mensen stopten met bewegen en konden elkaar niet meer ontmoeten, terwijl juist lichamelijke en geestelijke gezondheid stress en dus ziektes voorkomt.

Wat mij het meest is bijgebleven, zijn de controles van mensen die in quarantaine moesten. Zij zouden bezoek of een telefoontje kunnen krijgen om te controleren of zij wel thuis waren en niet stiekem in een supermarkt, buiten, of waar dan ook. Hier zouden zelfs gevolgen aan kunnen hangen. Het is onvoorstelbaar. Kijk ook naar de snelheid waarmee vrijheidsbeperkende maatregelen werden getroffen, stapje voor stapje, zodat het moeilijk was om er niet in mee te gaan. Dan dacht je: oké, als het dan hierbij blijft … Maar intussen sprongen we via de traptreden van de kelder naar de zolder.

Daar bleef het niet bij. Kritische mensen werden direct al weggezet als wappies, ook hier. Ik vind dat nog steeds onbestaanbaar. Ik vergeet nooit de meneer die mij schreef dat hij 58 jaar lid was geweest van een koor en ineens niet meer welkom was, omdat hij niet was gevaccineerd. 58 jaar was hij lid! De man was er helemaal kapot van. De bangmakerij en de polarisatie die door de minister-president en de minister van VWS destijds werden gefaciliteerd heeft levens verwoest. De polarisatie die ontstond tijdens en na de vaccinatiecampagne is ook met geen pen te beschrijven. Nederland viel verder uit elkaar. "De pandemie van de ongevaccineerden", werd er gezegd. In de VS had Biden het over "the winter of death", de winter des doods. Families, vriendengroepen en groepen collega's vielen uiteen. Op dit alles is meerdere malen gewezen, maar het werd allemaal ofwel ontkend, ofwel van tafel geveegd.

Voorzitter. Het OVV-rapport is er duidelijk over: er is te weinig rekening gehouden met gevoelens. Er is alleen gekeken naar alles wat je in modellen kunt proppen en dat kan niet met verdriet. Verdriet, eenzaamheid en ruzies zijn niet in modellen te proppen. Tot op de dag van vandaag, en nog jaren hierna, vrees ik, zitten we met de gevolgen. Wat ik niet terugzie in dit rapport is de enorme tweedeling in het land. Wat is de rol van de minister van Volksgezondheid destijds en de minister-president daarin? Moesten zij niet juist verbinden? Waren zij er niet voor alle Nederlanders? Hoe kijken de minister van VWS en de minister-president hierop terug? Wat zouden zij nu anders doen? Dat vraag ik ze.

Voorzitter. We hebben die verregaande maatregelen genomen om kwetsbaren te beschermen en de zorg overeind te houden. Toch hebben juist veel zorgmedewerkers nu long covid. Voor hen wordt nog steeds te weinig gedaan. We konden wel klappen, maar niet lappen.

Voorzitter. Dan naar de jeugd. We weten al geruime tijd dat veel jongeren mentale problemen hebben. Wordt het niet eens tijd dat we zeggen dat dit probleem niet zomaar kan worden opgelost en zo groot is dat we er speciaal beleid op moeten maken?

Vanuit de jeugd is het bruggetje naar de scholen snel gemaakt. Nog steeds is de ventilatie op scholen niet geregeld. Er wordt een driejarig onderzoek uitgevoerd maar daar hebben we nu helemaal niets aan. De ventilatiebranche weet precies wat er moet gebeuren. Er zijn ook scholen wél aangepast, door installateurs die het gewoon niet aan konden zien dat de oplossingen klaarlagen maar de school geen middelen had.

Voorzitter. De belangrijkste deelconclusie van het tweede deelonderzoek is dat het kabinet de effecten van de coronamaatregelen nauwelijks heeft gemonitord en geëvalueerd. Onderzoekers stellen dat er, doordat het kabinet de effecten van de covidmaatregelen nauwelijks heeft gemonitord en geëvalueerd, weinig kennis is opgebouwd over de gewenste en ongewenste effecten van de maatregelen. Met meer kennis over de effecten van de genomen maatregelen kan het kabinet betere afwegingen maken bij nieuwe oplevingen van het coronavirus of toekomstige pandemieën.

De covidepidemie had met minder nationale maatregelen even effectief kunnen worden bestreden. Achteraf bezien had een regionale bestrijding, per gemeente en gebaseerd op lokale cijfers over besmettingen, maatregelen zoals een landelijke lockdown overbodig kunnen maken. Ik noem even het voorbeeld van Schiermonnikoog, waar geen besmettingen waren maar waar wel een totale lockdown was. Waarom is er niet voor regionale lockdowns gekozen? Ongeveer 150 van de 380 Nederlandse gemeenten hadden niet onmiddellijk in een lockdown hoeven gaan. Vijf weken later zouden nog altijd ongeveer 15 gemeenten vrij van maatregelen hebben kunnen blijven, vooral in het oosten van het land. Waarom is er niet gekeken naar de protocollen in de veehouderij? Daar is er gewoon sprake van regionale vervoersverboden bij uitbraken van besmettelijke dierziekten en wordt heel Nederland niet op slot gezet.

Voorzitter. Ik sluit af. Ik hoop dat we nooit, maar dan ook nooit meer op deze manier omgaan met onze samenleving en bij een eventuele volgende keer ook oog en oor hebben en houden voor alle maatschappelijke gevolgen die nog tot in de volgende generatie, of misschien wel volgende generaties, zullen doorklinken.

Dank u wel.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dat is dus precies het beleid dat ik zo graag wil veranderen, namelijk dat we uitgaan van wantrouwen in plaats van vertrouwen. Je doet iets dan niet omdat je zegt: er zullen mensen zijn die toch naar een stad gaan; hoe moeten we dat dan gaan doen? Dat klinkt door in al het beleid dat we hier maken. We maken altijd wetgeving en regels omdat een kleine groep het misschien niet zo nauw neemt, gaat frauderen of toch iets gaat doen. Ik wil zo graag dat we in elkaars oprechtheid vertrouwen. Ik sluit mij echt duizendmiljoen procent aan bij de woorden van de Nationale ombudsman, die dat hier een paar weken geleden heeft gezegd. Die oprechtheid geldt zeker ook van overheid naar burger. De overheid is er voor de burgers en niet andersom. Als je dit heel goed kan uitleggen en je kan aangeven wat de ernst is van de situatie, waarom geven wij mensen dan niet het vertrouwen? We hebben dat helemaal in het begin van de coronaperiode gezien. Tijdens de eerste lockdown, die er kwam in maart 2020, zag je dat mensen daar heel erg begrip voor hadden. Toen werd het ook goed uitgelegd. Langzaam zijn we gegaan naar wat ik nog steeds een onbestaanbare periode vind, hoewel ik natuurlijk ook snap dat je wilt voorkomen dat de ziekenhuizen vol komen te liggen, maar dan moeten we daar wat aan doen. Maar goed, dat terzijde, want dat is een andere discussie. Beleid op basis van wantrouwen: dat is waar ik zo tegen ben. Daar moeten we vanaf.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Met de wetenschap van nu wil ik ook kijken — daarom zitten we vandaag ook hier — hoe we het in de toekomst anders en beter kunnen doen. Daar moeten we dit ook in meenemen. Als je bijvoorbeeld kijkt naar vogelgriep, om maar een voorbeeldje te noemen, zie je het volgende. Er komt een ophokplicht voor de kippen, die dan naar binnen moeten. Er zijn vervoersverboden. Binnen een straal van zoveel kilometer mag je geen levend vee en kippen vervoeren. Mensen houden zich daar gewoon aan, omdat ze het belang zien van het feit dat die vogelgriep ingedamd moet worden omdat die funest is, niet alleen voor de dieren, maar ook voor de mensen en de economie. Mensen snappen dat. Er rijden niet allemaal illegale vrachtwagentjes met kippen door zo'n gebied. Dat gebeurt helemaal niet. Zo kijk ik ernaar. We moeten toch kunnen regelen dat dit dan niet gebeurt? Er zijn excessen. Dat was ook zo bij de avondklok. De avondklok is in mijn herinnering ingesteld, omdat er illegale feesten waren. Ik denk dan: waarom handhaven we niet op die illegale feesten? Nu moesten gewoon alle Nederlanders binnenblijven, omdat er her en der illegale feesten waren. We moeten dus op de excessen handhaven en geen generiek beleid over iedereen uitstorten, zeker niet omdat we nu weten dat dit zeer grote gevolgen heeft gehad voor mensen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Als je een koe in de kont kijkt, weet je wel wat erin zit en wat eruit komt. Dat is wel handig om te weten voor de toekomst.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Niet heel erg veel. Ik denk zelf dat er te weinig reflectie is geweest op het eigen handelen. Bijvoorbeeld het meenemen van de maatschappelijke impact is in de vroege periode van de covidgolf hier echt wel aan de orde gesteld, zeker ook door de SP. De heer Kuzu heeft er zo-even ook een prima betoog over gehouden. Er zijn toen dus prima voorstellen voor gedaan en toen werd er ook niet geluisterd. Ik wil niet zeggen dat ik er totaal geen vertrouwen in heb dat het allemaal goed komt, maar ik ben wel benieuwd naar de antwoorden en of dat inderdaad zo is.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Nou, heel slecht. Ik vond het heel slecht. Ik heb hier zelf ook meerdere keren om gevraagd. Volgens mij is er ook nog een motie aangenomen over de publiekscampagne voor de basismaatregelen. Jaap van Dissel heeft destijds ook gezegd dat als iedereen zich gewoon aan de basismaatregelen hield, we eigenlijk vrij snel uit de lockdowns en de coronacrisis konden komen. Ik vond dat er veel te weinig op werd ingezet om een beroep te doen op mensen, op hun verantwoordelijkheid, zonder ze bang te maken. In het voorbeeld dat ik noemde van die kinderen in de klas, kwam het ook vanuit de overheid. Er werd min of meer gezegd "weet je, doe dat maar niet" of "laat je vaccineren, want als jij je opa en oma besmet, gaan ze misschien wel dood". Die verantwoordelijkheid kun je jonge kinderen niet opleggen. Niet voor niets heeft UNICEF daar een brief over geschreven. Het gaat dus om eenduidige communicatie, maar ook weer op basis van vertrouwen: jongens, we moeten hier allemaal doorheen, iedereen wordt erdoor geraakt. Ik weet zeker dat iedereen in zijn familie mensen heeft die besmet zijn geweest met covid en daar al dan niet aan zijn overleden. Als je de samenleving het vertrouwen geeft, denk ik dat je dat gewoon kan redden. Daar is het kabinet leidend in: de leiders van het land.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dat weet ik nog goed. Volgens mij heb ik zelf ook in een heel vroeg stadium daarom gevraagd. Toen er een motie kwam, volgens mij ook weer uit de coalitie, een soortgelijke motie aan een oppositiemotie die eerder was weggestemd, gebeurde het, maar dan ben je ook alweer weken of maanden verder. Ik geef de heer Kuzu helemaal gelijk in wat hij daarstraks in zijn betoog zei. Als oppositie krijg je steeds te horen, ook van buitenaf: jullie schoppen alleen maar en jullie komen niet met oplossingen. Nou, beste Nederlanders, ga even naar www.tweedekamer.nl/moties, typ daar even "covid" of "corona" in en zie even hoeveel moties er zijn ingediend door de oppositie. Dat waren gewoon echt goede voorstellen, waarmee niets is gedaan.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Absoluut. Absoluut.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dat staat genoteerd.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Zeker, in de Handelingen, voor de eeuwige geschiedschrijving. Over 300 jaar kunnen mensen het nog lezen. Dan ben ik er niet meer, maar BBB hopelijk nog wel.

Mevrouw Tielen (VVD):

Dank u wel, voorzitter. Om wat kleur te geven aan de periode waarover het Onderzoeksraad voor Veiligheid-rapport gaat, september 2020 tot juli 2021, heb ik natuurlijk weer wat oude voorpagina's van kranten bekeken. Ik schrok van het aantal keren dat corona in de koppen stond, maar vooral ook van het aantal coronadoden dat in die periode gedurende heel veel weken opliep tot meer dan 1.000 per week. Om het ook echt te voelen, heb ik door de foto's uit die periode op mijn eigen telefoon gescrold. Ik ben vast niet de enige die foto's heeft. Thuis in isolatie zitten op je werkkamertje, al dan niet zelf besmet. De uitvaart van een overleden familielid via de stream. Kamerdebatten met mondkapjes op. Een formulier waarmee ik nog laat naar huis mocht, tijdens de avondklok. De lege straten. Zoomsessies en campagneactiviteiten achter een schermpje. Een stop-motion van de eerste zelftest. Heel leuk om weer eens te zien, maar daarna volgden er nog vele, vele zelftesten. De eerste vaccinatie. Pas drie maanden na de verkiezingen de eerste keer als nieuwe VVD-fractie echt bij elkaar.

Voorzitter. Het kabinet heeft tijdens de afgelopen twee jaar en ook na het OVV-rapport veel van de aanbevelingen opgevolgd, maar nog lang niet allemaal. En of dat voldoende is, weten we ook niet, ook omdat we gelukkig in rustiger vaarwater zitten als het gaat om corona.

Ik heb uiteraard een aantal vragen en begin met een vraag die ik niet voor het eerst stel, en ik ben ook niet de eerste die die vraag stelt vandaag. In diverse coronadebatten en ook bij de behandeling van de Wet publieke gezondheid heb ik gevraagd om de maatregelen te evalueren. De eerste aanbeveling van het OVV-rapport duidt daar ook op: zorg dat de maatregelen afzonderlijk worden geëvalueerd op beoogd en niet-beoogd effect. Het kabinet zegt de vraag te herkennen, maar komt vervolgens wel met een verhandeling waarom het eigenlijk niet kan. Ik vraag niet om een wetenschappelijke, gerandomiseerde, dubbelblinde studie naar de R-waarde van elke maatregel. Wat ik zoek, is een overzicht van de impact die maatregelen hebben gehad op de virusbestrijding en op de maatschappij, bijvoorbeeld uiteengezet in een diagram met daarin kleine, middelgrote en grote effecten op verschillende doelgroepen. Dat is des te belangrijker omdat een deel van de instrumenten nu is vastgelegd in de Wet publieke gezondheid. Om te weten of de gereedschapskist die daarin zit de juiste en voldoende middelen bevat, is wel meer overzicht nodig. Ik zou graag een toezegging hebben, maar ik heb anders nog wel een motie.

Mevrouw Tielen (VVD):

Dat vind ik een hele grote vraag, want het gaat dan om al die maatregelen. Ik probeerde net al even terug te gaan naar die tijd. Wat we ook als fractie in die tijd geprobeerd hebben, is het maken van een weging tussen alle verschillende belangen, alle verschillende risico's, alle verschillende impactmogelijkheden. Het is heel moeilijk om die met elkaar in verband te brengen, want er waren OMT-adviezen, maar die gingen soms heel diep in op R-waardes. Er waren grote spreidingen in de verwachte virusontwikkeling. Dat was dus heel moeilijk. Meneer Kuzu suggereert goed dat we daar als VVD-fractie veel en lang bij hebben stilgestaan, maar ik kan uiteraard niet te veel uit de school klappen. Spijt vind ik een groot woord, maar ik denk wel dat een aantal dingen nu anders in de fractie besproken zouden worden.

Mevrouw Tielen (VVD):

Ik beschouw dat als een als-danvraag en daar ga ik dus geen antwoord op geven. Alles is uiteindelijk eerst in persconferenties aangekondigd en vervolgens in het parlement besproken. De VVD heeft toen gedaan wat ze naar beste eer en geweten in het belang van Nederland vond, in de weging van de verschillende risico's die het virus toen al duidelijk had laten zien. Ik zei het net al: soms waren er duizenden doden per week, terwijl de ic-afdelingen overvol waren. Mensen werden helemaal gek van de druk op de zorg. Daarnaast was er de angst. Wanneer word ik wel en niet besmet? Wat gebeurt er met mijn lichaam als ik wel of niet besmet ben? In die omstandigheden heeft de VVD naar beste eer en geweten gewogen wat de risico's en belangen waren, en de keuzes gemaakt die zij toen heeft gemaakt.

Mevrouw Tielen (VVD):

Meneer Kuzu probeert via een andere manier dezelfde vraag te stellen. Nogmaals, ik beschouw dit als een als-danvraag. Op dat moment hebben we na lang en breed beraad al die belangen met elkaar afgewogen. Het punt is dat wij in de politiek — en dan spreek ik toch maar namens iedereen — heel graag heel duidelijke gegevens hebben. Is het 10% of is het 8%, of is het dit of niet? Maar eigenlijk bestaat dat niet in de wetenschap. Daarom vraag ik ook niet om een hele duidelijke wetenschappelijke verhandeling over al die individuele maatregelen in cijfers, maar wel in inschalen. We hebben inmiddels inderdaad veel meer geleerd dan we in januari 2021 wisten. Nu kunnen we erop terugkijken. Op dat moment hadden we wel gegevens, maar we moesten die brede belangenafweging met elkaar maken, en dat hebben we gedaan. En toen hebben we de besluiten genomen die we genomen hebben.

Mevrouw Tielen (VVD):

Het is lastig. Dat is toen volgens mij ook besproken in het parlement. Het is voor het eerst sinds nota bene de Tweede Wereldoorlog dat zoiets gebeurde. Laten we daar alsjeblieft niet te licht over denken. Ik weet zelf nog, en ik moest er weer aan denken toen ik door mijn foto's heen scrolde, van die laatste avond dat ik nog wel na 22.00 uur of 21.00 uur over de grachten liep. Het was eerst 21.00 uur; de klok in Utrecht is er nog voor verzet. Toen dacht ik: het is eigenlijk onbestaanbaar dat ik morgen om deze tijd hier niet mag lopen, ook al loop ik in mijn eentje. Ik weet niet precies wat meneer Dijk van mij wil horen, maar als hij van mij wil horen dat dit een van de zwaarste maatregelen is geweest, in ieder geval in het individuele leven van de meeste mensen hier in Nederland, dan heeft hij daar heel erg gelijk in. Op dat moment en in het debat dat daarover gevoerd is, woog dat ook al heel zwaar.

Mevrouw Tielen (VVD):

Meneer Dijk kiest zijn woorden daarvoor. Ik heb gezegd dat ik geen genoegen neem met die hele verhandeling die ik terugzag in de kabinetsreactie. Ik vraag dus ook om een uitgebreider overzicht van de evaluatie van de maatregelen.

Mevrouw Tielen (VVD):

Ten eerste werp ik verre van mij dat ik er onverschillig over ben. Volgens mij praat iedereen op zijn eigen manier en toon. Ik zou het ook fijn vinden als we gewoon naar elkaar luisteren en daar niet gelijk allerlei kwalificaties op plakken. Van de schoolsluitingen wisten we overigens ook toen al dat die heel grote gevolgen hebben. Er zijn genoeg wetenschappelijke onderzoeken beschikbaar die duidelijk maken dat je ook zo'n maatregel echt niet lichtvaardig neemt. Ik denk dat we, als we kijken naar wat de OVV daarover schrijft, ook heel veel daarvan herkennen. Maar nogmaals, als we weer teruggaan in de tijd, zie ik dat je op het moment zo veel verschillende belangen en zo veel verschillende risico's met elkaar moet wegen. Eigenlijk kan je het nooit 100% goed doen. Volgens mij is het ook goed om dat te constateren, maar die wegingen gaan de ene of de andere kant op. Op dat moment hebben wij als fractie — ook bij de schoolsluiting geldt overigens dat we daar zwaar en lang over gesproken hebben — in het licht van de totale risico's van wat er toen aan de hand was, de belangen en de mogelijkheden daarmee ingestemd.

Mevrouw Tielen (VVD):

De VVD erkent dat er heel veel moeilijke keuzes voorlagen, soms met kennis en soms met onvoldoende kennis. De VVD heeft telkens als we het hier in debatten hadden over schoolsluiting en hoe we daarmee om moesten gaan, meegedacht, soms meegestemd, soms mede ingediend en soms ook niet, over het wel of niet sluiten van scholen. De suggestie dat we maar een beetje toekeken en er niks van vonden, klopt niet.

Mevrouw Tielen (VVD):

Op de overwegingen die destijds zijn gemaakt en die ook in dit parlement zijn besproken, is nu een terugblik te werpen. Maar je kunt nu niet zeggen dat we toen van niks wisten en je kunt ook niet zeggen dat we nu alles weten en dat we dat hadden moeten weten. Dus nogmaals, in de afwegingen die wij als fractie toen hebben gemaakt, in de risico's en de kansen en hoe we die moesten afwegen tegen andere, hebben we toen die beslissing genomen. Daar ga ik geen afstand van nemen.

Mevrouw Tielen (VVD):

Wat ik net heb gezegd, zei ik namens mijn fractie om duidelijk te maken hoe wij er toen tegenover stonden. Ik ga geen afstand nemen van beslissingen die we toen hebben genomen, omdat we toen die weging hebben gemaakt en omdat het lastig is om nu achteraf daarvan te zeggen dat we het allemaal anders hadden moeten doen. Maar ik ben het met mevrouw Agema eens — volgens mij hebben wij dat in debatten toen en ook later bevestigd — dat schoolsluiting een van de laatste dingen zou moeten zijn die je doet, juist omdat je inderdaad de effecten kan inschatten op kinderen en op gezinnen, maar ook op onze samenleving als geheel.

Mevrouw Tielen (VVD):

Mevrouw Westerveld maakt met deze interruptie mooi duidelijk dat er zoveel plekken waren waar je zou kunnen en soms zou moeten ingrijpen, hoe die weging is en hoe je die risico's en die belangen tegen elkaar moet afwegen. Wat is het effect daarvan? Welk draagvlak zou het hebben? Op welke termijn zou het helpen? Ik weet ook nog wel dat we eigenlijk altijd achteruit aan het kijken waren. Wat er vorige week gebeurde, had eigenlijk effect op wat er morgen met het virus zou gebeuren. En wat je vandaag zou beslissen, zou pas over twee weken effect hebben. Het was dus echt, echt heel ingewikkeld.

Ik sluit me niet aan bij de opmerking van mevrouw Westerveld dat telkens is gekozen voor de economie ten koste van kinderen. Volgens mij maak je daarmee een vergelijking die niet helemaal opgaat, ook als je ziet wat we ook ondernemers, mkb'ers, de horeca en weet ik veel wat allemaal hebben aangedaan en wat we hebben moeten doen om dat in orde te brengen. Maar als mevrouw Westerveld aan mij vraagt of de VVD vindt dat schoolsluiting achteraan zou moeten staan in een coronacrisis als deze, nog even afgezien van andere virussen die heel andere effecten kunnen hebben op andere leeftijdsgroepen, dan is het antwoord ja. Volgens mij hebben we daar in debatten en ook met moties gedurende de pandemie expliciet uiting aan gegeven.

Mevrouw Tielen (VVD):

Volgens mij waren die keuzes ook deels op grond van uitvoerbaarheid een heel ingewikkeld vraagstuk. Ik zou het dus iets breder willen stellen dan dat. Nogmaals, wat het wegen van al die verschillende maatregelen met al die verschillende belangen en risico's betreft, denk ik dat je het überhaupt nooit 100% goed kan doen. Ik denk dat we een aantal maatregelen veel later bij grotere problematiek zouden moeten inzetten en niet al eerder, zoals bijvoorbeeld de schoolsluiting. Dat wilde ik daarover zeggen.

Mevrouw Tielen (VVD):

Dit is een heel grote vraag, dus ik probeer het even op een rijtje te zetten, zodat ik op een geordende manier kan antwoorden. Mevrouw Pouw-Verweij begon met: wat vindt mevrouw Tielen van de informatie die naar de Kamer is gegaan over die schoolsluiting? Als ik het voor mezelf goed terughaal, weet ik dat we ook wel uitgebreid hebben gesproken over het feit dat alles rondom scholen enorm veel sociaal verkeer met zich meebrengt — dat is eigenlijk een heel mooi fenomeen — en dat dat een belangrijke rol speelde. Dat is echt al vroeg aan de orde geweest. Ik zou moeten nagaan wanneer we dat preciezer wisten, maar ik weet dat het nog lang heeft geduurd voordat we wisten wat het virus echt met kinderen zou doen. Er is een tijdje ook in het nieuws geweest dat kinderen er heel ziek van waren. Dat heeft toch wel wat angst gecreëerd over wat het eigenlijk doet met kinderen. Zijn onze kinderen wel veilig, was de vraag. Ik denk dat die dingen door elkaar liepen. In antwoord op de vraag van mevrouw Pouw-Verweij of we voldoende wisten: ik denk dat we nooit voldoende hebben kunnen weten gedurende die hele periode. Ik denk wel dat we de risico's en de belangen heel zorgvuldig hebben gewogen met de kennis die we toen hadden. Maar voor hetzelfde geld hadden we een ander besluit genomen.

Mevrouw Tielen (VVD):

Ook dat is weer een als-danvraag. Wanneer het over kinderen gaat, vinden we natuurlijk allemaal dat we met de beslissingen daaromheen überhaupt heel zorgvuldig om moeten gaan. Een kortetermijnangst en een kortetermijnrisico zijn natuurlijk altijd groter in onze beleving dan een langetermijnrisico. Dat maakt dit soort wegingen ook zo ingewikkeld. De afweging tussen de angst dat je kind daadwerkelijk een ernstige virusinfectie krijgt, waarbij je nog niet weet wat het virus doet maar wel dat het heel erg zou kunnen zijn, en de angst dat er wellicht op termijn leerachterstanden ontstaan, is heel ingewikkeld voor volksvertegenwoordigers als ik. De als-danhypothese kan ik dus niet zomaar ondersteunen.

Mevrouw Tielen (VVD):

In mijn beleving heeft het kabinet een hele reeks aan argumentaties gegeven, ook omdat we daar telkens om vroegen in de debatten. Iedereen heeft daar zijn wegingen bij aangegeven, ook in de interpretatie van die argumentaties. Dat is volgens mij zo. Het is dus breder gedeeld en op basis daarvan hebben wij als fractie de keuzes gemaakt die we toen hebben gemaakt.

Mevrouw Tielen (VVD):

Ik weet niet precies wat u bedoelt met "al die dingen".

Mevrouw Tielen (VVD):

Deze debatten hebben we al vaak gehad. Ik vind dat wij als Kamer op de juiste gronden en met de juiste kennis, die we krijgen maar ook zoeken, beslissingen moeten kunnen nemen. Meneer Van Haga verwijst in bijzinnen naar dingen die geheim moeten blijven of dingen die niet kloppen. Daar voeg ik me gewoon niet bij. Ik vind dat wij, zeker op dit moment — we krijgen nog regelmatig een technische briefing — gewoon goed geïnformeerd worden over de manier waarop er naar de virusmodellen wordt gekeken. Ik heb met collega Hijink anderhalf jaar geleden een motie ingediend om in ieder geval de besluitvorming om te draaien met betrekking tot het OMT. Maar heel eerlijk: wie precies wat zegt op welk moment vind ik niet zo relevant voor het uiteindelijk wegen van alle risico's en kennis om keuzes te maken die een impact hebben op heel Nederland.

Mevrouw Tielen (VVD):

Volgens mij zei de heer Van Haga net dat het hem niet zoveel interesseert wat mijn antwoord is. Dat hoef ik dan ook niet te geven. U heeft gewoon weer een minuut extra uw betoog kunnen voeren. U heeft dat bij het vorige tweeminutendebat ook al kunnen betogen.

Mevrouw Tielen (VVD):

Meneer Van Haga noemt allerlei stellingen waar ik het gewoon niet mee eens ben. We praten nu langs elkaar heen. We hebben het hier over het OVV-rapport. Ik gaf in het interruptiedebat, toen u aan deze microfoon stond, ook al aan dat u dat misbruikt om uw andere agenda weer op te voeren. Dat mag, maar ik heb niet zo'n zin om daaraan mee te doen. Ik wil gewoon graag verder met mijn inbreng. U heeft uw betoog al gehouden.

Mevrouw Tielen (VVD):

Nogmaals, ik laat wat de heer Van Haga daarover zegt bij hem. Ik ben het niet eens met wat hij stelt. Klaar.

Mevrouw Tielen (VVD):

Oneens.

Voorzitter. Geen enkele maatregel kon op zichzelf het grote verschil maken in de virusbestrijding. De VVD snapt dit ook. Beter inzicht kan wel helpen bij het creëren en behouden van draagvlak. Succes van het beleid is immers afhankelijk van draagvlak en naleving. Mijn tweede vraag gaat over het zogenoemde sluitstuk van de naleving: de handhaving. Mijn fractie heeft in die periode vaak gevraagd om te handhaven en heeft zich verbeten bij de berichten dat in een aantal gevallen gewoonweg geweigerd werd om maatregelen te handhaven. Landelijk afgekondigde maatregelen leidden tot een lokale worsteling om al dan niet streng te handhaven. Er was verschil van mening over de urgentie van maatregelen; alleen handhaven op successen, geen zin om politieagent te spelen, et cetera. De verschillen tussen gemeenten waren groot en de aangevoerde redenen heel divers. Mevrouw Van den Berg refereerde daar ook al aan. Kan de minister verklaren hoe dat toen is opgelost en hoe dergelijke verschillen van mening wel kunnen leiden tot neuzen die dezelfde kant op staan, zodat het overal in Nederland op dezelfde manier gaat?

Ik wil overigens ook weten hoe het staat met de verbinding tussen de Wet publieke gezondheid, het crisisnoodrecht en de Wet op de veiligheidsregio's. Op welke termijn wil het kabinet de Kamer voorstellen hoe deze op elkaar worden afgestemd?

Ook over draagvlak heb ik een vraag. Door de periode heen is dat draagvlak nogal afgenomen. In september 2020 was het draagvlak voor de maatregelen nog ruim 77%, terwijl in mei 2021 net iets meer dan de helft van de Nederlanders achter de maatregelen stond. Zoals gezegd is de effectiviteit van beleid de optelsom van inhoudelijk goede maatregelen maar ook van het draagvlak. Ik wil graag van het kabinet weten op welk moment in de periode het draagvlak een onderwerp van gesprek en besluitvorming werd en wat het kabinet deed om dat draagvlak niet alleen te meten maar ook te kunnen onderhouden en verbeteren. Wat ziet het kabinet zelf als de beste methode daarvoor en wat gaat het aan het draagvlak doen bij een eventuele volgende crisis?

Voorzitter. Nog twee onderwerpen. De vaccinatiestrategie was, zoals de OVV bevestigt, te eenzijdig opgezet, waardoor de campagne laat op gang kwam. Onze mailboxen stroomden vol met vragen over wie wanneer nou eindelijk aan de beurt zou zijn, waarom het zo lang duurde, waarom gekozen was voor een bepaalde groep die eerder mocht en op basis waarvan de prioritering werd vastgesteld. Het meenemen van de samenleving in dit proces en uitleggen hoe de vlag er op verschillende momenten bij hing in de vaccinatiestrategie hebben wij te vaak gemist. In de kabinetsreactie lees ik weinig concrete oplossingen die het kabinet wil toepassen om een dergelijke misrekening te voorkomen. Kan de minister toelichten wat nu wordt gedaan aan de voorbereiding van verschillende scenario's voor vaccins, maar ook met betrekking tot beschermingsmiddelen, geneesmiddelen, Europese samenwerking daarin en hoe er wordt gezorgd dat de samenleving hierbij betrokken wordt?

Tot slot een onderwerp waar de OVV minder woorden aan wijdt maar waar bij zorgaanbieders veel ervaringen over zijn opgehaald, namelijk de inspraak van zorgprofessionals, zowel over de inrichting van de zorg als over bijvoorbeeld de test- en vaccinatiestraten. Vaak is lang niet geluisterd naar de ideeën en ervaringen van de mensen die het werk moesten doen dat in het Catshuis werd bedacht. Denk aan de communicatie over de geboortejaren voor de vaccins. Mensen met dat geboortejaar zagen op social media dat ze mochten en gingen meteen bellen met de GGD'en, maar de GGD'ers wisten nog van niks. Dat is een klein, maar sprekend voorbeeld. Over de kennis die ic-verpleegkundigen pas laat mochten inbrengen over de inrichting en de beschikbaarheid van ic-bedden en personeel, hebben we in een eerder debat gesproken, maar ook dat blijft een duidelijk voorbeeld. De VVD wil graag dat sneller, meer en vaker de stem van professionals wordt meegenomen in de besluitvorming en als snelle feedbackloop. Is de minister bereid daartoe een voorstel te doen? Graag een toezegging.

Dank u wel.

Mevrouw Tielen (VVD):

Ik hoor dat ik straks met mijn conceptmotie even bij meneer Bushoff langs moet lopen, maar welke aanbeveling heeft meneer Bushoff met name voor ogen?

Mevrouw Tielen (VVD):

Ja, dat is ook iets waarover we het in eerdere debatten hebben gehad. Ik weet niet of ik dat samen met meneer Hijink heb gedaan, maar ik heb daar destijds in ieder geval een motie over ingediend. Ik weet niet zeker of dat in de wet moet. Een wet is altijd een groot ding, maar als we in het verlengde van de motie die ik volgens mij in februari vorig jaar heb ingediend, daar een soort vervolg aan moeten geven, kan ik daar wel over denken. Want ik denk inderdaad dat we heel duidelijk moeten hebben wie welke rol heeft. De OVV zei dat in het eerste rapport, maar ook in het tweede rapport. Die duidelijkheid geldt dan niet alleen voor het feit dat je als OMT, MIT of wat dan ook die rol hebt, maar dat je die ook naleeft en dat je vanuit die rol ook je werk doet. Ik denk dat we daar als parlement en gewoon als mensen in het land bij gebaat zijn.

Mevrouw Pouw-Verweij (JA21):

Voorzitter. De spanning tussen maatregelen en de weerslag daarvan op de samenleving loopt als een rode draad door het tweede deelrapport van de OVV. Deze spanning hoort altijd in beeld te zijn. Want wanneer de maatschappelijke context uit het oog verloren wordt, raken mensen uit het zicht. We mogen ons diep schamen voor de schrijnende taferelen in verpleeghuizen. Als het doel het middel heiligt, kan het middel erger worden dan de kwaal. Navigeren op de technocratische piloot in het spanningsveld tussen maatregelen en brede effecten veroorzaakt ongelukken. Dat is een van de lessen uit de bevindingen van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Daarom is de afweging van proportionaliteit en subsidiariteit meer dan een formele juridische lat die zo laag mogelijk moet worden gelegd. De vraag of de voorgenomen maatregelen daadwerkelijk nodig zijn en er echt geen alternatieven mogelijk zijn, verdient keer op keer een bewuste doordenking. Het brede effect in de samenleving moet altijd meewegen.

Voorzitter. De sociaal-economische gevolgen van een crisis en van de maatregelen zijn groot. Advisering vanuit louter virologische en epidemiologische hoek leidt onvermijdelijk tot een eenzijdige afweging van belangen. Vanaf augustus 2022 is er, na lang aandringen vanuit deze Kamer, een Maatschappelijk Impact Team. Met verbazing constateer ik dat dit MIT in het eerste het beste advies aangaf om het coronatoegangsbewijs te overwegen. Het ctb is een zwaar gepolitiseerd onderwerp waarover de meningen zowel in deze Kamer als in de samenleving heftig uiteenlopen. We voeren in dit debat de inhoudelijke discussie over dit instrument niet; dat wil ik ook niet. Maar hoe is het mogelijk dat een adviesorgaan dat in het leven is geroepen om te adviseren over de maatschappelijke impact van maatregelen, direct de kans grijpt om uitgerekend een van de meestomstreden maatregelen uit de gereedschapskist te promoten? Mijn fractie heeft geen enkele behoefte aan een Maatschappelijk Impact Team dat op de stoel van parlement en regering gaat zitten. Het is begrijpelijk dat het MIT bij de start zoekt naar de juiste invulling van de adviesrol. Tegelijk ben ik ervan overtuigd dat er geen behoefte is aan een derde Kamer voor coronabeleid. Graag wil ik van de minister weten hoe hij het MIT zover krijgt dat het kijkt naar de impact van de maatregelen op de samenleving in plaats van dat het zich opstelt als plaatsvervangend beleidsmaker. Hoe voorkomt de minister dat het MIT zich een politieke rol aanmeet?

Ook in het licht van het voorkomen van nieuwe polarisatie is dat een wezenlijke vraag. We hebben in deze Kamer vaker gesproken over het aandeel van het kabinet in de polarisatie over het beleid. In de communicatie is veel fout gegaan. Onze samenleving voelt scherp aan dat ministers zich op glad ijs begeven wanneer ze doen voorkomen alsof ze de wijsheid in pacht hebben. Het laatste deed zich voor toen modellen en scenario's als onbetwiste waarheden over de toonbank gingen. In een crisis is doortastendheid geboden, maar juist dan siert een mate van bescheidenheid de bestuurlijke mens. Gelukkig erkent het kabinet dat het beter is om over dilemma's te communiceren dan om de suggestie te wekken dat er geen onzekerheden zijn.

Maar de afsluitende opmerking in de reactie van het kabinet op het tweede OVV-rapport dat "te veel zijpaden of nuances af kunnen leiden van de boodschap" stelt me wat minder gerust. Begrip voor maatregelen en draagvlak voor naleving zijn alleen mogelijk wanneer er eerlijk en open wordt gecommuniceerd. Dat betekent dat een dilemma als zodanig moet worden gepresenteerd en niet als overbodige nuance mag worden aangemerkt. Eenduidig communiceren is iets anders dan eendimensionaal zenden. Wat is er volgens de premier nodig om in een volgende crisis, als die zich zou voordoen, de verleiding te weerstaan een dilemma af te schilderen als onnodig zijpad? Kan dit iets te maken hebben met vertrouwen dat een samenleving dilemma's herkent en op waarde weet te schatten? Ik snap dat dit een lastige vraag is waarop de premier wellicht niet direct een sluitend antwoord heeft, maar ik vraag van hem graag een reflectie. Want dit is volgens mij de kern van het debat. Het is ook voor het herstel van vertrouwen noodzakelijk om hier een antwoord op te formuleren.

Dilemma's doen zich ook voor rond vaccineren. In dit debat vraag ik aandacht voor de lastige afweging tussen snelheid, brede beschikbaarheid en soorten vaccins. De vaccinatiestrategie bleek onvoldoende wendbaar om afdoende op veranderingen te kunnen inspelen. Het kabinet erkent dit. Het duurde te lang voor vaccins op de markt kwamen. Dat bleek bijvoorbeeld toen mijn fractie pleitte voor het inzetten van eiwitvaccins voor mensen die twijfelden over een mRNA- of vectorvaccin. We stuitten op een muur van onwil. De minister schermde met de toelatingsprocedure bij het EMA en verschool zich achter technische obstakels. Niets was mogelijk. Waar het in mijn beleving werkelijk op neerkwam, was een nogal starre weigering van de voorganger van de huidige minister om zich in te zetten voor iets anders dan wat hij van plan was. Wat betekent een wendbare vaccinstrategie voor komend najaar, overwegend dat bestaande vaccins nauwelijks bescherming bieden tegen nieuwe coronavarianten? Kan de minister ingaan op de vraag hoe maatschappelijke gezondheidswinst verantwoord wordt afgewogen tegen de mogelijke bijwerkingen van vaccins?

Ik besluit met de sluiting van scholen. Het OVV-rapport analyseert de afwegingen over een maatregel die dramatisch uitpakte voor het sociale leven en het welbevinden van kinderen en jongeren. In de kern gaat het om de spanning tussen de advisering vanuit het OMT vanuit epidemiologisch perspectief en de analyse van de NCTV vanuit de invalshoek van de sociaal-economische gevolgen. In de afweging van belangen zijn de schadelijke neveneffecten onvoldoende gewicht toegekend. Onterecht was ook de aanname dat onderwijs op afstand alleen voor zogenaamde kwetsbare kinderen een probleem zou zijn. Er bestaat niet zoiets als leerlingen die met een pantser van onkwetsbaarheid eenzaam thuis digitaal onderwijs kunnen volgen. Sluiting van scholen was geen gelukkig experiment.

Daarbij maak ik tot slot de volgende aantekening in de marge. Het openhouden van de samenleving is geen excuus voor het invoeren van maatregelen die niet werken. Een symbolische slag in de lucht is per definitie een slecht idee. Graag hoor ik van de minister een reactie op deze laatste stelling.

Tot zover mijn bijdrage.

De heer Drost (ChristenUnie):

Dank u wel, voorzitter. Als iets me tijdens die coronacrisis af en toe bezighield, dan was het wel dat de mens een kwetsbaar wezen is. Maar dat geldt ook voor onze samenleving, de maatschappij die wij met elkaar bouwen. Het is de oerwens van ieder mens om te leven in een veilige tuin met bomen vol goede vruchten, waarin we kunnen genieten van vrede en welvaart en van de mensen om ons heen. Zo bouwen wij dan ook aan ons land, met huizen, wegen, scholen en een goede gezondheidszorg. Ogenschijnlijk hebben we alles goed voor elkaar, of in ieder geval onder controle.

En toen ondervonden we opeens aan den lijve dat het leven toch heel kwetsbaar is en kan zijn, en dat onze maatschappij dat ook is. We werden op elkaar teruggeworpen, en soms op onszelf. In deze coronacrisis, met die ongekende maatregelen, kwam het vertrouwen in de overheid onder druk te staan. De OVV noemt bijvoorbeeld dat door de stelligheid waarmee beloften werden gedaan die vervolgens niet werden nagekomen, het draagvlak voor maatregelen afnam. Denk aan de avondklok. Het communiceren van onzekerheid is in een crisis spannend, maar wel nodig.

Voorzitter. Ik denk dat vertrouwen in de overheid een randvoorwaarde is om pandemisch paraat te zijn. Voor het herstel van dit vertrouwen is het van vitaal belang dat we met elkaar open en transparant reflecteren op de ingrijpende maatregelen van toen. Het debat van vandaag draagt daaraan bij, met een woord van dank aan de Onderzoeksraad voor Veiligheid.

Voorzitter. Met de kennis van nu vraagt de ChristenUniefractie zich ernstig af of onze steun voor de schoolsluiting van december 2020 tot februari/maart 2021 wel terecht was. Vorige week was ik bijvoorbeeld nog op een middelbare school en kwam het gesprek spontaan op de gevolgen van die schoolsluiting en de coronacrisis, die de docenten nog steeds zien bij hun leerlingen. Ze zien bijvoorbeeld depressiviteit en automutilatie. De landelijke cijfers laten het ook zien. De mentale klachten en zelfs de gedachten aan suïcide onder jongeren zijn toegenomen sinds de lockdowns. De aantallen zijn erg hoog.

Voorzitter. Deden we er wel goed aan om kinderen en jongeren hun sociale structuren van school en andere plekken te ontzeggen? Hadden we daar andere keuzes in moeten maken? In de aangepaste Wpg is een schoolsluiting niet opgenomen, dus ook de regering deelt die analyse. Kan de minister van Onderwijs ook reflecteren op de schoolsluitingen? Is hij het met mij eens dat de gevolgen veel groter blijken te zijn dan het kabinet toen heeft ingeschat, en dat we niet nog eens zo'n maatregel moeten gaan nemen?

Goede ventilatie op alle scholen had een lange schoolsluiting kunnen voorkomen. De minister van OCW heeft vlot aan de start van zijn ambtsperiode extra geld uitgetrokken voor ventilatie. Hoe staan de scholen er nu voor? Hoeveel vaart maken schoolbesturen om dit op orde te krijgen?

De heer Drost (ChristenUnie):

Ik denk dat je die zaken van elkaar moet scheiden, namelijk het wegen van de beslissingen toen, het spreken over de reflectie, en het vooruitkijken van nu. Met de kennis die er toen was, wellicht zelfs dat het impact zou hebben op kinderen, is toch het besluit genomen om het te doen. Dat gebeurde in het licht van hoe het toen ging, in de tijd waarin we toen leefden. Daar kun je een oordeel over hebben. Dat oordeel heb ik volgens mij niet helemaal uitgesproken. Ik heb wel gezegd: hebben we dat wel goed gedaan? Maar dat doe ik ook voor een groot deel met de kennis die we nu hebben. Dan denk ik vooral dat we heden ten dage nog steeds de effecten op kinderen zien van wat we toen hebben gedaan. Dat zie je terug in de schoolniveaus, in de leerachterstanden, maar dat zie je ook in de mentale gezondheid. Dat raakt mij. Dat leidt bij mij tot deze vraag, tot deze reflectie: hadden we dat toen moeten doen, ook als we hadden geweten dat die impact er was? Ik kan niet helemaal antwoord geven op de vraag hoe groot we toen al die impact hebben ingeschat. Die hebben we toen misschien te laag ingeschat, maar dat die er was, was volgens mij vrij breed bekend.

De heer Drost (ChristenUnie):

Ik vind dat lastig te beantwoorden, omdat de kennis er was, maar wellicht onvoldoende. Ik kan niet zomaar beoordelen, zeg ik erbij, of die kennis werd achtergehouden. Die kennis was wellicht niet aanwezig. Die had misschien beter moeten zijn om een goede beslissing te kunnen nemen. Met dat argument zou je kunnen zeggen dat die beslissing toen niet goed genoeg was. Maar volgens mij is het niet terecht om te stellen dat de informatie voor ons is achtergehouden, of dat we daar niet over konden beschikken. Met de kennis van toen, in de tijd waarin we toen leefden, waarin de druk op een gegeven moment, in december 2020, hoog werd, hebben we besluiten genomen, wetende dat die effect zouden hebben. Mijn betoog is dat we nu moeten zeggen dat we dat misschien anders hadden moeten doen. Dat is mijn vraag, en ook de stelling die ik in het midden leg.

De heer Drost (ChristenUnie):

Twee dingen daarop. Het eerste is: ik denk dat dit ook voor een deel over communicatie gaat: eerlijk communiceren in de Kamer, maar ook voor een deel naar buiten toe, waarom je bepaalde besluiten neemt. Misschien is dat niet goed gegaan. Het tweede: ik was in die tijd geen woordvoerder, maar ik was ervaringsdeskundige, met kinderen thuis. Voor zover ik me kan herinneren, ook persoonlijk, is dat we het wisten. Ook in Nederland wisten we dat kinderen niet de grootste last van corona hadden. Zij hoorden niet bij de kwetsbare groepen. Uit de communicatie die naar buiten kwam — althans, zo kwam het op dat moment op mij als ouder over — bleek dat het nodig was om dit als maatschappij te doen. In het pakket dat toen op tafel werd gelegd, was de schoolsluiting een onderdeel. Ik weet ook — dat is dan een derde punt — dat dat in onze fractie best wel aardig bediscussieerd is. Het was voor ons echt geen uitgemaakte zaak of we daarmee in zouden stemmen. Dat was echt een moeilijke beslissing.

De heer Drost (ChristenUnie):

Even kijken waar ik was. De OVV benoemt dat leren en reflecteren doorlopend moet gebeuren, ook tijdens een crisis. Vindt de minister van VWS dat deze lerende cultuur op het ministerie inmiddels voldoende is ingebed? Hoe reflecteren de minister-president en de minister van Justitie met de kennis van nu op de avondklok? Hoe reflecteert de minister van VWS op de vaccinatiecampagne en de mondkapjesplicht? Wat waren verkeerde afslagen? Wat had beter gekund of anders gemoeten?

Voorzitter. In het debat over deel één van het OVV-rapport is het er al over gegaan en de OVV benoemt het weer in deel twee: de waarde-afweging in een gezondheidscrisis is niet alleen een medische. Alle effecten van maatregelen, dus ook economische en maatschappelijke, moeten in beeld zijn om een goede afweging te kunnen maken. Uiteindelijk is dat geland in het Maatschappelijk Impact Team. Heeft dat MIT op papier en in de praktijk nu een volledig gelijkwaardige positie aan het OMT? Dat is de vraag. Het OMT is onderdeel van het RIVM; het MIT is met een instellingsbesluit voor twee jaar in het leven geroepen. Is het het streven van het kabinet om, als het MIT geëvalueerd wordt, deze ongelijkheden tegen het licht te houden en te werken aan een gelijkwaardige positie van het MIT ten overstaande van het OMT?

Voorzitter, tot slot een aantal opmerkingen. De coronacrisis was een zware periode waar velen nu nog de gevolgen van dragen. Ik noemde al de jongeren met mentale klachten. Je kan ook denken aan alle mensen met long covid, waaronder kinderen: een toenemend maatschappelijk probleem waar de Kamer later nog over zal debatteren. Maar er gebeurden ook mooie dingen in die tijd. Een veerkrachtig middenveld wilde zich inzetten voor anderen, met acties als #eenkleingebaar, Nietalleen.nl en de vaccinatiecampagne van Giro555. Laten we die samenlevingskracht ook bij toekomstige pandemieën niet uit het oog verliezen.

Voorzitter. Ten slotte wil ik hier ook uitspreken dat pijn en ziekte niet het laatste woord hebben. Ook corona heeft in deze wereld niet het laatste woord. Ik wens dat we vanuit die hoop met elkaar mogen leven en, indien nodig, die weer terug zullen vinden.

Dank u.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Dank u wel, voorzitter. De OVV-rapporten hebben als doel om te begrijpen en verklaren wat er is gebeurd, en daaruit lessen te trekken voor de toekomst. De coronatijd was een intensieve periode die van ons allen veel heeft gevraagd, maar van sommigen van ons meer dan van anderen. Het punt is: wat kunnen we daarvan leren? Dat is voor ons het kernpunt waarop onze vragen zijn gericht.

Voorzitter. Ik begin met de evaluatie van de maatregelen, met name in relatie tot de schoolsluiting. Daar is vandaag al veel over gesproken. Verschillende keren wordt er uitgelegd dat het niet mogelijk is om individuele maatregelen te evalueren. Oké, dat kan ik misschien nog begrijpen. Maar nu gebeurt er volgens ons helemaal niets. De volgende quote van pagina 226 van het OVV-rapport kwam ook al eerder vandaag voorbij: "Al met al is de scholensluiting voornamelijk bedoeld om het aantal contacten en reisbewegingen van ouders te beperken." Wat was de uiteindelijke opbrengst? Wat zijn de alternatieven? Dat is toch zeer relevant om te weten, omdat we intussen weten dat de sluiting van scholen een enorme impact heeft gehad op het mentale welzijn en de ontwikkeling van jongeren. Graag een reactie van de premier en de minister van Onderwijs.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Ik zou het in ieder geval fijn vinden als daartoe een poging zou worden gedaan. Dat heeft misschien ook een relatie met mijn inbreng straks. Een maatregel is misschien niet altijd helemaal te kwantificeren, maar je kunt bijvoorbeeld wel kijken naar het draagvlak. Hoe ervaren mensen het? Vinden mensen het een logische maatregel? Weten ze alle aspecten daarvan? Minimaal dat kunnen we wel in kaart brengen.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Ik ben het in beginsel helemaal met mevrouw Agema eens. We moeten hier niet zeggen dat we wel doen wat populair is. Het zou moeten gaan om de effectiviteit. Ik vind het dan wel heel belangrijk dat we die effectiviteit goed kunnen uitleggen. Als mensen het waarom van iets niet begrijpen, dan kun je haast vergeten dat het toegepast kan worden. Vandaar dat ik het draagvlak wel belangrijk vind. Men moet kunnen begrijpen waarom iets een effectieve maatregel is.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Ik vind minimaal dat ze daartoe een poging moet doen, dat ze dan ook maar in kaart moet brengen waarom dat voor sommige maatregelen individueel misschien niet lukt en dat ze er bij andere maatregelen meer moeite voor moet doen. Maar ik vind in ieder geval dat ze daar meer energie in moet steken dan ze tot op heden gedaan heeft.

Voorzitter. Tegen die achtergrond is het CDA teleurgesteld over de stand-van-zakenbrief die we 13 mei hebben ontvangen over deel 1 van het rapport. Zo is onduidelijk wat nu echt de planning is om veel meer in scenario's te gaan denken. We zagen bij het vaccineren hoe belangrijk dat is. Nederland begon vertraagd, omdat er te veel gefocust was op één scenario van het AstraZenecavaccin. Wat is nu de echte planning met betrekking tot het uitwerken van die scenario's? Dat horen we graag van de premier. Ik heb in het verleden veel onderhandeld. Het wordt nooit een van de tien scenario's die je hebt bedacht; het wordt altijd nummer elf. Maar omdat je er tien hebt bedacht, kan je wel veel makkelijker schakelen en je ook weer aanpassen.

Het CDA heeft tig keer gepleit voor meer aandacht voor het gedrag van mensen. Het feit dat de basismaatregelen niet consequent werden gevolgd, was immers mede debet aan de lockdowns. Zo steunde 84% van de mensen de regel dat je bij klachten thuis moet blijven, maar effectief deed 55% procent dat. Wetten zonder werking zijn waardeloos. Dat heb ik vaker gezegd. Het is belangrijk dat maatregelen logisch, consistent en aannemelijk zijn. Ook de OVV concludeert dat wisselwerking, timing, context en draagvlak bepalend zijn. Het is belangrijk dat er meer kennis is over effectiviteit, draagvlak, uitvoeringsbereidheid en handhaafbaarheid. Graag ontvang ik daarop een reactie van de premier en de minister van Justitie.

Als de overheid te stellig communiceert over het effect van bepaalde maatregelen kan dit het vertrouwen in die maatregelen schaden wanneer inzichten veranderen en stelligheden toch minder stellig blijken te zijn. Daarop hoor ik nog wel graag een reflectie van de premier. Want vandaag is ook al vaker voorbijgekomen dat die stelligheid niet altijd geholpen heeft.

Wat wordt er gedaan met de kennis die is opgedaan met de fieldlabexperimenten? Hoe wordt er meer gekeken naar mogelijke technologische oplossingen? Graag een reactie van de minister van VWS.

Weliswaar is er onderzoek gedaan naar de mentale gevolgen van corona, maar welzijn heeft nog geen eigen plek. Zo staat in de kabinetsreactie op deel 2: de sociaal-maatschappelijke en economische effecten waren bij toenemende druk op de acute zorg ondergeschikt aan de epidemiologische adviezen. Steunt de minister van VWS het voorstel dat we in die zin ook het Maatschappelijk Impact Team wettelijk moeten verankeren, of dat we daar in ieder geval duidelijker over moeten zijn? Daaraan verbonden, er is nog nimmer een medisch-ethische discussie geweest. Ik heb daar eerder voor gepleit, onder andere naar aanleiding van het rapport van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA, Leren van corona. Want zoals we eerder aangaven, kan kwetsbaarheid vele vormen hebben: niet alleen medisch, maar ook mentaal, financieel en sociaal. Welke keuzes gaan we maken? In reactie op het rapport van het Centrum voor Ethiek en Gezondheid, "Code rood. Verkenning van morele uitgangspunten bij langdurige schaarste in de zorg", schrijft de minister van VWS dat het signalement om met de samenleving in gesprek te gaan, wordt meegenomen in het plan aanpak en zegt hij ons toe het CDA daarover te informeren. Wanneer kunnen wij die reactie verwachten? Want volgens ons moeten we dat gesprek juist nu, in deze tijd, hebben en niet pas als het weer helemaal uit de hand loopt.

Voorzitter, tot slot. Het Koninkrijk der Nederlanden bestaat naast Nederland uit de bijzondere gemeentes Bonaire, Sint-Eustatius en Saba, en de autonome landen Curaçao, Aruba en Sint-Maarten. Het CDA vindt dat we voor deze landen binnen het Koninkrijk een bijzondere verantwoordelijkheid hebben, ook om hen te helpen pandemisch paraat te zijn. Kan de minister er bijvoorbeeld voor zorgen dat het bijblijven via opleiding eenvoudiger wordt doordat opleidingsdagen worden geclusterd? We hebben net nog het Interparlementair Koninkrijksoverleg gehad. Daarin bleek dat heel veel zorgprofessionals zeggen: ik wil graag bijblijven, maar het is iedere keer even twee dagen en ik kan niet iedere keer voor twee dagen naar Nederland komen. Wat zou de minister kunnen doen om dat verder te ondersteunen?

Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dank u wel, voorzitter. Deze tweede evaluatie van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, OVV, doet mij persoonlijk veel. Het gaat over de coronaperiode van de zomer van 2020 tot en met de zomer van 2021. En dit is het jaar dat ik werkte in het ziekenhuis en ik heb gezien, elke dag, hoe verwoestend corona was, voor de mensen die het niet gered hebben en voor hun nabestaanden. En voor deze mensen vraag ik vandaag in het bijzonder aandacht, want dit verdriet is met geen rapport te compenseren.

Voorzitter. Achteraf praten is altijd makkelijker, want op het moment dat je iets doet, doe je het omdat je denkt dat dat het beste is. Dat deden wij namelijk ook in het ziekenhuis. En toch is het belangrijk om kritisch naar het verleden te kijken en er lessen uit te trekken. En wat betreft die lessen wil ik de OVV bedanken voor hun uitgebreide evaluatie, want de kans is levensgroot dat we die nog hard nodig gaan hebben. De vogelgriep vormt namelijk een hele reële bron voor een nieuwe pandemie.

De periode die we vandaag bespreken, had vele kanten. 2021 was bijvoorbeeld het jaar dat de vaccinaties werden vrijgegeven. De vaccinaties, waarvan laatst nog bleek dat ze nog effectiever zijn dan we al dachten, hebben de samenleving gebracht naar waar we nu zijn. De wetenschap heeft een fenomenale prestatie geleverd onder hoge druk en niet altijd met de juiste waardering. Maar mijn fractie en de OVV zetten wel kritische vraagtekens bij de vaccinatiestrategie. Er werd te veel gefocust op een te beperkt aantal scenario's. Er werd bijvoorbeeld voorgesorteerd op het vaccineren door alleen artsen, wat eindelijk de GGD werd. We hebben de achterstand kunnen inlopen, maar hoe reflecteert de minister op deze tunnelvisie? Worden er scenario's geschreven en geoefend met verschillende toedieningsmanieren en bewaarvereisten voor vaccins voor een volgende pandemie? Mijn fractie heeft hier namelijk veel zorgen over. Ik noemde zo-even al de vogelgriep. Ik zie goede ontwikkelingen maar de conclusie dat de vaccinatiecampagne voor corona te traag op gang kwam, baart ons voor de voorbereiding op vogelgriep veel zorgen.

Eerder stelde de minister samen met minister Adema dat er een analyse wordt uitgevoerd van wat er aanvullend kan worden gedaan in de aankoop en distributie van vaccins tegen vogelgriep, maar wat als er morgen een besmetting van dier op mens en daarna van mens op mens plaatsvindt? Wat is de huidige stand van zaken met betrekking tot een humaan vaccin? Wat is het plan van aanpak? Kan de minister ons in dit kader al een richting geven met betrekking tot het intensiveringsplan preventie vogelgriep dat deze maand wordt gepubliceerd? Als de conclusie van het OVV-rapport is dat we te laat waren, wat wij delen, dan moeten we daar nú van leren en ons nú voorbereiden.

Voorzitter. In de door de OVV onderzochte periode werden een aantal zeer ingrijpende maatregelen genomen, waaraan een heleboel fracties vandaag al hebben gerefereerd, zoals de avondklok. Die zou drie weken duren; het werden drie maanden. Graag hoor ik een reflectie van de minister van Veiligheid en Justitie op deze maatregel, met ook een reflectie op de handhaafbaarheid en het lokale maatwerk, alsmede de samenwerking met onze lokale overheden.

Voorzitter. Dit was ook het jaar dat vele kinderen en jongeren thuis kwamen te zitten. Het onderwijs ging dicht. Dat moeten we in de toekomst voorkomen. De sluiting van het onderwijs heeft een veel te grote impact gehad op kinderen, jongeren, ouders en onderwijzers. Want elke dag telt bij een kind op school en voor een student in een onderwijsinstelling, niet alleen als het gaat om leerachterstanden die nog steeds niet zijn ingehaald, maar ook als het gaat om het mentale welzijn. De effecten voor jongeren en kinderen zijn nog steeds voelbaar in de samenleving. Daarom is D66 blij met de sectorplannen onderwijs. Mijn complimenten aan minister Wiersma en minister Dijkgraaf voor het opstellen hiervan. Daarin wordt ook beaamd dat het onderwijs veel meer is dan alleen het behalen van je diploma. Ik vraag de minister van Onderwijs hoe we deze plannen borgen in de toekomst, bij volgende pandemieën, ook als het gaat om de gepubliceerde sectorplannen. Daarin staan zaken die wellicht niet meer toepasbaar zijn op een volgende crisis. Worden deze sectorplannen met goed maatwerk behouden en aangepast tijdens bijvoorbeeld een mogelijke vogelgrieppandemie?

Voorzitter. Terugkijkend op de avondklok en het sluiten van scholen ben ik erg blij dat op een gegeven moment ook de maatschappelijke impact van maatregelen zwaarder is gaan wegen, maar dat heeft wel enorm lang op zich laten wachten. Op welke manier zal dit belang in de toekomst eerder vertegenwoordigd worden in de besluitvorming? Ik zou dan van het kabinet meer willen horen dan alleen: we hebben het MIT ingesteld. Zeker gezien het instellen van de zware maatregelen is mijn fractie ook blij met de Wpg, waarmee er meer wettelijke grond is voor het instellen van dergelijke zaken en meer ruimte voor het parlement.

Voorzitter, tot slot. Een belangrijke factor in de aanpak van de crisis was de communicatie: te veel beeldspraak, te weinig helderheid. Dan kijk ik in het bijzonder naar de minister-president. We hebben hier ook veel vaker vragen over gesteld. Hier moet wat D66 betreft echt een grote stap worden gezet, want draagvlak valt of staat bij betrokkenheid. Heldere communicatie is hierbij het uitgangspunt, zeker richting groepen die bijvoorbeeld de taal minder machtig zijn of de traditionele communicatiekanalen niet volgen. Want, minister-president, niet iedereen kijkt televisie.

Dank u wel.

Mevrouw Paulusma (D66):

Volgens mij heb ik die vragen net gesteld aan de minister. Misschien snap ik niet helemaal goed wat de vraag van mevrouw Van der Plas is.

Mevrouw Paulusma (D66):

De vragen die ik aan het kabinet zou willen stellen, heb ik net gesteld. Ik hoorde mevrouw Van der Plas ook in haar eigen bijdrage een aantal keren zeggen: dit is gedaan om een aantal raddraaiers. Wij hebben altijd gekeken naar maatregelen, hoe ingewikkeld dat ook heel vaak was, met als doel en uitkomst het bestrijden van de pandemie. Wij wilden ervoor zorgen dat mensen niet ziek zouden worden. Wij wilden ervoor zorgen dat er niet nog meer nabestaanden kwamen. Mevrouw Tielen noemde de schrikbarende aantallen al. Dat is voor ons altijd de overweging geweest bij het kijken naar maatregelen. U zult zich wellicht herinneren dat de avondklok voor ons altijd een hele moeilijke maatregel is geweest, net als het sluiten van het onderwijs. Over beide maatregelen ben ik nu kritisch en stel ik nu vragen aan het kabinet, maar wel altijd met inachtneming van het uitgangspunt dat de overwegingen destijds werden gemaakt in het belang van de gezondheid en het bestrijden van de pandemie.

Mevrouw Paulusma (D66):

Even voor de notulen, voor de boeken of hoe we het hier ook noemen. Ik noemde deze mensen geen raddraaiers. Ik citeerde mevrouw Van der Plas. U gaf er zelf een negatief stempel op. Ik reageerde daarop met: we hebben ernaar gekeken in de bestrijding van de pandemie en in de gezondheidsbevordering. Ik was overigens ook op zoek naar een vraag.

Mevrouw Paulusma (D66):

Het is mevrouw Paulusma.

Mevrouw Paulusma (D66):

Ik vind het een groot compliment.

Mevrouw Paulusma (D66):

Het is een beetje een versimpelde versie. Als je hier in een betoog zegt dat het zo jammer is dat er geen maatschappelijke waarde is meegewogen, heeft dat blijkbaar meteen te maken met je eigen proactieve houding. Ik spreek even voor alle partijen, nee, laat ik het bij mezelf houden. Wij hebben altijd met de beste intenties en de volste inzet, kritisch naar het kabinet maar ook in spanning kijkend naar wat er gebeurde … Ik ben mij destijds kapot geschrokken van Noord-Italië. Wij hebben altijd afwegingen gemaakt en zijn met moties gekomen. Dat sommige dingen later in een traject zijn gekomen, daar zijn wij allemaal bij geweest, zowel coalitie als oppositie.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dat is het lastige met mevrouw Van der Plas. U gaat weer een bocht nemen en terugkomen op hetzelfde punt. Ik ga niet nog een keer het antwoord herhalen. Volgens mij heeft elke partij hier destijds met de beste intenties de debatten gevoerd. Ik snap dat mevrouw Van der Plas heel graag het punt wil maken dat sommige dingen niet een meerderheid kregen en sommige wel, maar zo werkt dat hier in dit parlement.

Mevrouw Paulusma (D66):

Mevrouw Paulusma gaat nu wederom in deze Kamer zeggen dat mevrouw Van der Plas in de woorden die zij gebruikt, doet voorkomen alsof zij het alleenrecht heeft op signalen uit de samenleving en met goede moties komt; of minder goede moties, dat kunnen wij allemaal doen. Maar iedereen hier hoort signalen uit de samenleving en doet daarmee vanuit de beste intenties voorstellen om dit land elke dag een stapje verder te helpen.

Mevrouw Paulusma (D66):

Ik kan de zinnen in een andere volgorde uitspreken, maar mijn antwoord blijft exact hetzelfde.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dank aan meneer Bushoff. Het zou heel mooi zijn als we daar als hele Kamer het kabinet in een vorm de opdracht toe zouden geven, al snap ik de worsteling ook. Ik ga toch maar weer even terug naar mijn zorgverleden. Als iemand met een hele nare, vervelende wond binnenkomt, dan maak je die wond schoon, verbind je die. De juiste professional doet dat. Je geeft adviezen mee: pijnstilling en bewegen. Het is wel de samenhang van die maatregelen die zorgt dat zo'n wond wel of niet adequaat geneest. Dat laat wat mij betreft onverlet dat het ook heel goed is om te kijken naar de pleister, de professional, de handeling en of je de patiënt de leefstijladviezen kunt laten opvolgen, dus mijn antwoord op uw vraag is ja.

Mevrouw Paulusma (D66):

Hahaha. Vraagt u of ik het dan ook effe wil oplossen, meneer Dijk? Mijn interruptie bij meneer Dijk was juist bedoeld om hem uit te dagen om tot een wat positievere bijdrage te komen. We delen immers de zorg dat de samenleving nog niet klaar is voor een volgende pandemie. Ik begon niet voor niks met het verdriet van een heleboel nabestaanden. Rouw kost tijd, en rouw heeft heel veel kleuren en facetten. Dat geldt ook als je je onderneming bent kwijtgeraakt, je niet overgegaan bent of een studieachterstand hebt. Daar zit heel veel verlies en verwerking in. Dus los van de vraag of dit kabinet nu totaal in de steigers staat, zijn we er in dat opzicht nog niet klaar voor.

Ik maak me ook heel veel zorgen over de samenwerking tussen de departementen. Dan noem ik even VWS en LNV ten aanzien van de vogelgriep. Daar maak ik mij zorgen over, en daarom heb ik ook een aantal kritische vragen gesteld. Ik vind dat het kabinet klaar moet staan, ook in de communicatie. En dan wil ik dus geen dingen meer horen als "dansen met Janssen" en een heleboel makkelijke uitspraken vanuit een bepaalde positie. Maar dan wil ik vooral dat de groepen waar wij vaak samen, misschien met wat andere woorden, voor opkomen, meer tijd en ruimte krijgen om mee te kunnen komen.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dat geldt als ik de illusie zou hebben dat wij dat als partij zouden kunnen, en dat wij dat zelfs alleen zouden kunnen. Volgens mij is dat niet de werkelijkheid. Ik denk dat het wantrouwen van mensen, waar een heleboel verschillende groepen en vormen van zijn, van ons allemaal is. Ik voel elke dag in wat ik doe en in mijn bijdragen de verantwoordelijkheid om daar wat aan te doen. Wij doen voorstellen die wat mij betreft heel progressief zijn, als het gaat om het toeslagenstelsel en een heleboel andere zaken, waardoor mensen die het sociaal-economisch moeilijk hebben, beter mee kunnen komen. Maar ik wil dan in deze vraag ook wel aansluiten bij de oproep aan ons allemaal. Dit vertrouwen weer terugkrijgen, ook tussen groepen onderling, is wel iets wat we met elkaar moeten doen.

Mevrouw Paulusma (D66):

Nee, ik was zeker aan het einde. Ik had ergens dankgezegd.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Dank u, voorzitter. We bespreken vandaag het tweede onderzoeksrapport dat de Onderzoeksraad voor Veiligheid heeft gepubliceerd over het coronabeleid. Naast het vaccinatiebeleid wordt een drietal coronamaatregelen onder de loep genomen, namelijk de mondkapjesverplichting, het sluiten van de scholen en de avondklok. Geen van die maatregelen is bewezen effectief. De Onderzoeksraad stelt dan ook dat er geen inzicht is "in de mate waarin individuele maatregelen hebben bijgedragen aan het indammen van de pandemie, waardoor het ook in toekomstige situaties onduidelijk blijft of maatregelen zoals mondkapjes, scholensluiting of een avondklok naar verwachting voldoende effect hebben om de inzet ervan opnieuw te overwegen", om over de verwoestende neveneffecten van deze maatregelen dus nog maar te zwijgen. Desondanks heeft het kabinet er onlangs voor gekozen deze uiterst dubieuze maatregelen, zonder dat er zelfs maar een evaluatie is gedaan, via de sluiproute van de noodbevoegdheid op te nemen in de pandemiewet die onlangs is aangenomen. Ronduit bizar!

Dat geen van deze maatregelen heeft geholpen, is natuurlijk allang afdoende bewezen. Studie na studie heeft aangetoond dat een mondkapjesverplichting de volksgezondheid juist schaadt, een avondklok geen besmettingen voorkomt — de minister zei het zelf nog in een interview met De Telegraaf — en schoolsluitingen ervoor zorgen dat opa en oma op de kinderen komen passen. Daarnaast vormt het verplicht muilkorven en 's avonds opsluiten van mensen natuurlijk een grote schending van onze grondrechten en berooft een schoolsluiting kinderen van hun recht op onderwijs en een normale sociale ontwikkeling. Dat dit alles in ons land heeft plaatsgevonden voor een griepvirus met een mortaliteit van 0,2% dat voor mensen onder de 70 jaar in goede gezondheid niet of nauwelijks een risico vormt, is ronduit verbijsterend te noemen. Een recente studie laat bijvoorbeeld zien dat in Israël niemand — ik herhaal: niemand — geen enkel persoon dus, nul, onder de 50 jaar en in goede gezondheid aan corona is overleden.

Dan de vaccins. Ze werden gepresenteerd als effectief en veilig, maar ze bleken effectief noch veilig te zijn. De vaccins beschermen niet tegen besmetting en ook niet tegen het gevaar dat je zelf anderen besmet. Vaccins kunnen de ernst van de ziekteverschijnselen na een besmetting wellicht wat afzwakken — dat is zo — maar ook dit effect is tijdelijk, zoals de noodzaak om je om de zoveel maanden weer te moeten laten boosteren bewijst. De experimentele gentherapie — dat is wat de zogenaamde mRNA-vaccins zijn — was en is niet veilig. Ook dit wordt helaas steeds duidelijker. Veel experts waarschuwden hier al voor. Het aantal meldingen in ons land en wereldwijd van vaccinbijwerkingen zoals myocarditis of menstruatieproblemen is enorm. Op dit moment staat de teller bij Lareb op ongeveer 235.000 meldingen, waaronder 743 meldingen van overlijden.

De heer Van Houwelingen (FVD):

Heel veel dank voor de vraag. Dat is dan een misverstand, want in mijn betoog — u kunt het wellicht nog nalezen — staat dat ook. Ik heb zojuist gezegd dat vaccins, bijvoorbeeld griepvaccins de ernst van het griepvirus afzwakken als je het krijgt. Dat is zo en dat is bekend. Het heeft ook ziekenhuisopnames voorkomen. Dat erken ik allemaal. Dat staat ook in mijn betoog dat ik zojuist heb opgelezen, dus volgens mij is hier geen verschil van inzicht. Ik ga door.

Het aantal ambulanceritten — data verstrekt door VWS zelf laten dit zien — is sinds 2021 plotseling sterk gestegen. Hetzelfde geldt voor de onverklaarbaar hoge oversterfte. Een wetenschappelijke studie uit mei 2023, vorige maand en dus heel recent, concludeert bijvoorbeeld dat de oversterfte in Duitsland 4.000 personen bedroeg in 2020. In 2021, het jaar waarin de vaccins werden geïntroduceerd, bedroeg de oversterfte 34.000 personen en in 2022 bedroeg die maar liefst 66.000 personen. Ik herhaal: 4.000 personen aan oversterfte in 2020, 34.000 in 2021 en 66.000 in 2022. We zouden toch juist mogen verwachten dat er na 2020, het eerste zogenaamde "pandemiejaar", geleidelijk aan ondersterfte optreedt in plaats van oversterfte? De auteurs concluderen dan ook "dat er iets moet zijn gebeurd in de lente van 2021 wat tot een plotselinge en duurzame stijging van het sterftecijfer heeft geleid". Tja, wat zou dat nou toch kunnen zijn?

Ondertussen staat de volksgezondheid er in ons land niet best voor. Huisartsen melden een toename van 40% aan geheugen- en concentratieproblemen ten opzichte van voor corona. Psychiaters hebben het nog nooit zo druk gehad. Miljoenen Nederlanders lijden inmiddels aan iets wat "postcovid" wordt genoemd, maar waarvan de oorzaak nog niet duidelijk is.

Voorzitter. Men zal zich er de komende eeuwen nog over verbazen wat de wereldbevolking zichzelf onder het mom van een pandemie de afgelopen paar jaar heeft aangedaan, net zoals wij met verbijstering terugkijken op de heksenverbrandingen in de middeleeuwen. Men zal zich afvragen: hoe heeft dit toch kunnen gebeuren? Een begin van het antwoord ligt in het feit dat allerlei rollen met elkaar vermengd zijn geraakt. Dat wordt ook al in het OVV-rapport voorzichtig aangestipt. Zo werden adviezen van het OMT, officieel een onafhankelijk wetenschappelijk orgaan, door de politiek bijgesteld en nam het Lareb, verantwoordelijk voor het registreren van vaccinbijwerkingen, ook deel aan de Denktank Desinformatie van VWS, die juist als taak om had het vaccin als veilig te presenteren. Om nog maar te zwijgen over de morele chantage die gebruikt is om mensen zover te krijgen dat ze het vaccin zouden laten zetten; je doet het immers voor een ander. Het meest misselijkmakend is nog wel de morele druk die op deze wijze is uitgeoefend op onze jongeren, die zelf geen énkel gezondheidsrisico liepen. Ze liepen helemaal geen gezondheidsrisico. Het is echt onvergefelijk.

De wijze waarop hier in de Tweede Kamer dissidente wetenschappers, artsen en andere experts zijn gecensureerd, zal door de geschiedenis ook als bijzonder kwalijk worden beoordeeld. Ze werden in deze zaal weggezet als "wappies". Er zou "op hun vestje moeten worden gespuugd". Ze werden achtervolgd door de inspectie en bedreigd met het intrekken van hun BIG-registratie. Ze werden beboet. Hun werd de mond gesnoerd. Er werden bijvoorbeeld interviews met hen offline gehaald. Ze zijn soms zelfs ontslagen. Dat heeft allemaal in ons land, het ooit zo tolerante Nederland, plaatsgevonden. Ik wil al deze moedige artsen, wetenschappers en experts hierbij graag bedanken dat ze desondanks hun rug recht hebben gehouden. Tegen hen zou ik willen zeggen: ik vrees dat jullie helaas gelijk hadden en hebben. Om met de woorden van de vele coronademonstranten te spreken: het klopt niet!

Dank u, voorzitter.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van het debat over het tweede deelrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzake de coronacrisis en wel de eerste termijn aan de kant van het kabinet.

Ik geef het woord aan de minister-president.

Minister Rutte:

Voorzitter, dank. Ook dank aan de Kamer. Er was in ieder geval een grote mate van overeenstemming in de thematiek, maar misschien niet altijd qua opvattingen. Dat betekent dat er betrekkelijk weinig vragen zijn gesteld. Veel vragen gingen over hetzelfde en dat is prima. Ik wil zo nader ingaan op waarom de avondklok, waarom de schoolsluiting en reflecties op communicatie. Waar ik dan niks over ga zeggen, is het onderzoek naar de maatregelen. Máár daar zal de minister van VWS op ingaan. We hebben goed naar jullie geluisterd. We hebben goed naar ú geluisterd, voorzitter, en ik denk echt dat we daar vandaag met elkaar een stap verder kunnen zetten. Daarbij resoneren overigens de reflecties van mevrouw Paulusma wel bij ons — laat ik het zo zeggen — want er zit inderdaad een ingewikkeldheid in. Maar ik denk dat we, zelfs met die reflectie erbij, een eind verder kunnen komen.

Mijn voorstel is dus dat de heer Kuipers dat gaat doen en dat ik inga op het waarom van de avondklok, het waarom van de schoolsluitingen en de gevraagde reflectie op communicatie, maar dat gaat uiteraard breder.

Minister Rutte:

Dat ga ik niet doen. Dan moeten ze naar huis gaan en dan ga ik alle vragen beantwoorden. Maar dan kunnen ze beter weer aan het werk gaan. We hebben het zo verdeeld en ik ga het dus echt zo doen.

Minister Rutte:

Kom op, mevrouw Agema. Jeetjemina, wat een taal!

Minister Rutte:

De vraag was: kunnen wij alsnog onderzoek doen naar de effectiviteit van de maatregelen. Dat zit eigenlijk in alle bijdrages. Daar gaat zo meteen de minister van VWS uitgebreider op in vanuit de methodologie et cetera. We hebben heel goed naar de Kamer geluisterd en, nogmaals, ik denk dat we daaruit kunnen komen. Hij heeft zich daar in de pauze met zijn team ook in verdiept. Dus hij heeft ook de laatste stand van zaken. Ik ga uiteraard in op de maatregelen zelf die in dit debat aan de orde kwamen. Dat zijn de avondklok en de schoolsluitingen.

Minister Rutte:

Die gaan op allerlei vragen in die specifiek aan hen gesteld zijn. Zij hebben allerlei vragen genoteerd, maar die vragen zijn aan hen gesteld. Die komen dus ook allemaal.

Minister Rutte:

Voorzitter. De avondklok. We zijn het er zonder enige twijfel over eens dat dat een ingrijpende maatregel was, maar ik houd staande dat het noodzakelijk was. Het was echt noodzakelijk. Ik wijs nog maar even op de situatie waar wij in zaten toen die avondklok werd ingevoerd. Dat was dus januari 2021. Toen hadden we inmiddels ook die volledige onderwijssluiting en toch zaten we toen nog steeds met een zo hoog aantal besmettingen en risico's in de ziekenhuizen dat het OMT zei, iets wat het kabinet heeft overgenomen, dat het noodzakelijk was om extra in te grijpen.

Er lagen natuurlijk al eerder aanzetten tot het invoeren van een avondklok. Dat begint eigenlijk al in september 2020. Maar uiteindelijk zijn we daar in januari 2021 toe overgegaan. En inderdaad, het was een ingrijpende maatregel. Daar is geen discussie over. Het OMT zei in de eerste plaats: er is geen twijfel over dat er zo'n grote, zware maatregel extra moet worden genomen in die periode. Ten tweede, uit een aantal reviews en evaluaties van de situatie in Frankrijk en andere landen met een avondklok bleek dat deze maatregel zeer waarschijnlijk zeer effectief was. De schatting was 8% tot 13%, uiteraard in combinatie met een beperking van de bezoekregeling. U hebt dat toen natuurlijk allemaal meegekregen. Uiteindelijk heeft het kabinet op 19 januari besloten om die maatregel te nemen. Daar is ook een Kamerdebat over geweest.

Het was noodzakelijk, omdat we eigenlijk geen andere maatregel meer hadden. Het onderwijs was ook al dicht. Er was eigenlijk niets anders meer. We stonden als land met elkaar met de rug tegen de muur met de risico's van verder oplopende besmettingen en een onbeheersbare situatie. Daarom is die avondklok ingevoerd. Alle effecten ervan kennen we. Die zijn heftig, maar er was op dat moment geen alternatief.

Minister Rutte:

Ik heb dat net uitgelegd. Het OMT is toen gekomen met een advisering aan ons. Ze zeiden: gegeven de hele situatie epidemiologisch en het feit dat alle andere maatregelen al genomen zijn, kunnen wij niet anders dan adviseren hiertoe over te gaan. Het kabinet heeft dat overgenomen. Ik was het er zelf ook zeer mee eens.

Minister Rutte:

Dat laatste is een conspiracytheorie. Dat laat ik echt bij mevrouw Agema. Er is helemaal geen sprake van dat ik dat niet wil. Het is alleen complex. We denken overigens dat we heel ver kunnen komen en de heer Kuipers, de minister van VWS, gaat zo toelichten hoe dat dan technisch kan. Op dat moment was de maatregel proportioneel. Hij was namelijk geschikt — zo werd hij geacht — om het doel te bereiken. Het was op dat moment ook noodzakelijk om in te grijpen. Verder uitstel was niet mogelijk. Uiteraard kijk je als kabinet ook of er andere mogelijkheden zijn. Het OMT was helder. Dat zei: die zijn er niet. Uiteraard weeg je de neveneffecten. Je weet dat die groot zijn als je een avondklok invoert, daar is geen discussie over. Wat die 8% tot 13% betreft was het de verwachting van het OMT dat de avondklok en de bezoekbeperking gezamenlijk zouden zorgen voor het terugdringen van het virus met tussen 8% en 13%. Dat was dus deels gebaseerd op evaluaties in Frankrijk en andere landen met een avondklok.

Minister Rutte:

Nogmaals, het is complex om zo'n maatregel geïsoleerd door te rekenen, maar we denken dat we een eind kunnen komen. Daar gaat de heer Kuipers dadelijk nader op in. Er is geen sprake van dat we het niet zouden willen weten.

Minister Rutte:

Ik wil het wel. We denken alleen dat het complex is. We denken ook dat we een eind kunnen komen. Ook dankzij de inbreng van de Kamer in de eerste termijn denken wij dat de heer Kuipers zoiets kan presenteren, wat waarschijnlijk ook hier goed zal vallen.

Minister Rutte:

Ik kan het niet zien van deze kant.

Minister Rutte:

Nou, dat is dus niet zo. De regering …

Minister Rutte:

Ik kan dat nu niet … Dat gaat niet.

Minister Rutte:

Prima. Maar toch nog een keer: de heer Kuipers gaat er zo nader op in. Hij zal ook schetsen dat je dit soort dingen altijd moet zien in samenhang met andere maatregelen, waarbij je ook kijkt naar wat er gebeurt in andere landen. Daar kun je vervolgens uit deduceren — zo kom je elkaar volgens mij een heel eind tegemoet — wat het effect van individuele maatregelen is. Uit die deductie kun je dat halen. Er is geen sprake van dat het kabinet dat niet wil, maar het is niet zo dat je tegen een instituut kunt zeggen: hier is de avondklok, bereken de R van de avondklok; punt. Dat doe je altijd in pakketten. Je kijkt naar wat andere landen doen. Sommige landen hebben wel een avondklok en sommige niet. Zo kun je ook via deductie vaststellen wat het effect is. Kuipers zal dat dadelijk meer gedetailleerd, veel wetenschappelijker en veel meer als wetenschapper toelichten.

Minister Rutte:

Ja.

Minister Rutte:

Het Outbreak Management Team had een goed advies uitgebracht, vond het kabinet. En waarom was dat? Omdat we op dat moment te maken hadden met een zeer hoog aantal besmettelijke personen. We hadden te maken met een reproductiegetal dat rond 1 lag. We wisten op dat moment dat er de introductie was van nieuwe coronavarianten met waarschijnlijk een hogere besmettelijkheid, onder andere de alfavariant, de Engelse variant. We zagen een internationaal beeld waaruit bleek dat ondanks lockdownmaatregelen een stijging van het aantal coronagevallen werd waargenomen. Dat leidde vervolgens ook weer tot de introductie van nieuwe mutaties.

Er was dus op dat moment grote bezorgdheid over de situatie rondom COVID-19 in Nederland, zeker ook de situatie in de ziekenhuizen. Mede op basis daarvan heeft het OMT toen gezegd: je moet deze extra maatregel nemen. Die hebben wij ook uit overtuiging genomen, boven op het feit dat al een zeer breed pakket aan maatregelen gold; dat klopt, dat heb ik ook een paar keer gezegd. Op dat moment hadden we eigenlijk weinig of geen alternatieven met eenzelfde te verwachten effect.

Minister Rutte:

Graag. Er lopen volgens mij drie dingen door elkaar. In de eerste plaats de situatie in januari 2021, die in de ogen van het Outbreak Management Team leidde tot het dringende advies om de avondklok in te voeren, boven op de bestaande maatregelen. Dat advies is volstrekt geaccepteerd door het kabinet en ook ter harte genomen. Dat is discussie één. Discussie twee is: wat doet die maatregel? We hebben toen geschetst dat er internationaal onderzoek was — en de bandbreedte heeft mevrouw Agema genoemd — in combinatie met de regeling om bezoek thuis te beperken. De derde discussie die erdoorheen loopt, is of je nu zou kunnen vaststellen wat een avondklok doet en of het kabinet dat niet wil weten. Dat laatste is niet aan de orde. Wij willen dat ook weten. Wij denken dat dat ingewikkeld is, maar dat er wel een weg is, namelijk de weg van deductie. Je zult het altijd in combinatie met andere maatregelen moeten zien. De heer Kuipers zal daar zo dadelijk op ingaan. Ik denk dat dan blijkt dat we elkaar op dat punt goed kunnen naderen.

Minister Rutte:

En uit die combinaties kun je door middel van deductie waarschijnlijk uiteindelijk ook halen, niet altijd, maar in een aantal gevallen, wat individuele maatregelen opleveren. Maar het is niet mogelijk om te zeggen: wij willen nu de R van de avondklok weten. Dat kan niet.

Minister Rutte:

Ik ben nu in een film terechtgekomen, voorzitter.

Minister Rutte:

Op het moment dat het OMT dat adviseerde, wisten we gezamenlijk dat er reviews en evaluaties waren uit Frankrijk waaruit bleek dat zo'n avondklok wel degelijk zeer effectief kon zijn. Dat is inderdaad naar schatting 8% tot 13%. Uiteraard is dat altijd in combinatie met wat er aan maatregelen is en uiteraard ook met het feit dat er op dat moment helaas weinig alternatieven waren. Dat kun je natuurlijk niet los zien van wat je verder aan maatregelen neemt. Dat was op dat moment de bezoekbeperking. Dat is wat we toen gezegd hebben. Nu vraagt mevrouw Agema: zou je dat nog eens preciezer kunnen tonen, ook nu? Nou, we gaan kijken. Nogmaals, Ernst Kuipers gaat zo nader in op wat daarbij kan. Het was noodzakelijk, omdat we op dat moment met de rug tegen de muur stonden in die zin dat er weinig alternatieven waren, dat we te maken hadden met een zeer risicovolle situatie in de ziekenhuizen en een R rond de één. Ik heb het net allemaal toegelicht. Daardoor moesten we deze maatregel nemen, en die is ook proportioneel.

Minister Rutte:

Niet ten aanzien van de avondklok. Het kabinet en ik staan er nog steeds achter dat die noodzakelijk was.

Minister Rutte:

Maar dat is toch niet anders dan toen? Dit hele debat is toen ook zo gevoerd. Ik herinner me dat debat in de Kamer op, denk ik, 20 januari of 21 januari. Toen is er ook over gesproken. Wat schat je in? Het kabinet zei: 8% tot 13%. Waarom doe je het? We doen het omdat we te maken hebben met een hoog aantal besmettelijke personen, met een reproductiegetal dat te hoog is, met het feit dat zich een nieuwe variant voordoet met waarschijnlijk een hogere besmettelijkheid, met het feit dat je internationaal ziet dat diverse lockdownmaatregelen een stijging van het aantal coronagevallen uiteindelijk toch niet kunnen voorkomen en daarmee een te groot risico voor het Nederlandse zorgstelsel in de bredere coronasituatie. Dat is toen allemaal besproken. Natuurlijk, dat geldt altijd.

Minister Rutte:

We hebben toch ook in dat debat gezegd dat we ons baseren op wat we op dat moment weten, namelijk wat de effecten zijn in andere landen, en dat de 8% tot 13% daarvandaan komt? Het is toch niet zo dat we toen zeiden: dat is eigen onderzoek?

Minister Rutte:

Ik vind het toch vreemd. Ik ga terug naar die situatie. We zitten in januari 2021 en we hebben te maken met een hoog aantal besmettelijke personen. We hebben een zorgstelsel waarvan we weten dat het piept en kraakt, uitgestelde operaties et cetera. We hebben een R die te hoog is. We zien internationaal dat de lockdownmaatregelen in het algemeen minder effect lijken te hebben waar het gaat om het tegengaan van de oploop van het aantal besmettingen, het aantal coronagevallen. Tegelijkertijd zien we de nieuwe coronavarianten die geïntroduceerd worden, die ook echt serieuze risico's met zich meebrengen. Dan zeggen deskundigen tegen ons: "Luister, eigenlijk ben je door alle opties heen. Er is er nog eentje die je kunt doen en wij denken dat dat een verstandige is: dat is de avondklok. We hebben daarnaar gekeken, internationaal naar gekeken. Die doet waarschijnlijk, in combinatie met die regeling van het beperken van de bezoekers, 8% tot 13%." Dat hebben we ook allemaal aan de Kamer verteld. Op dat moment kunnen we dat ook niet narekenen. Dat kan niet. Dat is nog steeds ingewikkeld. We gaan het proberen.

Wat hadden we dan kunnen doen? Hadden we dan moeten zeggen: "Dat is niet zeker genoeg. We willen dat heel precies weten"? Dat kon niet, want op dat moment was methodologisch niet exact vast te stellen wat een avondklok in isolatie of in combinatie zou doen, dus je moet je baseren op de internationale vergelijkingen. Dan nemen we de maatregel niet, terwijl we op dat moment te maken hadden met een situatie die ons noopte om een extra zware maatregel te nemen. Daarom vind ik het nog steeds verdedigbaar en sta ik er nog steeds achter. Ik vind het ook prima — daar heb ik geen enkel bezwaar tegen — om te bekijken: kun je nu misschien nog meer met stelligheid zeggen? Als dan de OVV zegt, met grote stelligheid ... Volgens mij hebben we toen vanuit het kabinet steeds proberen te zeggen: die bandbreedte is op basis van internationaal onderzoek. Dan zouden we die Handelingen erbij moeten pakken. Als dat een keer niet gebeurd is of als er gezegd is "we weten het zeker" — dat geloof ik echt niet, maar dat zou natuurlijk altijd een keer kunnen — dan is dat niet goed. Dan zou je in de Handelingen van die debatten moeten analyseren of dat zo gedaan is. Dan zou ik dat natuurlijk nu anders zeggen. Maar ik denk dat we dat toen wel gedaan hebben, want ik herinner mij dat moment nog best scherp. Dat was de tweede helft van januari 2021. We hadden allerlei discussies over wel of niet 's avonds naar praatprogramma's, en wat moet je met je briefje voor of je over straat mag. Dat is dus echt nog wel iets wat ons allemaal bijstaat. Ik herinner me ook scherp die 8% tot 13% en ook dat dat gebaseerd was op internationale reviews.

Minister Rutte:

Ik laat de heer Van der Staaij toch niet zo makkelijk wegkomen, met alle respect, juist voor het debat — dat zeg ik niet om flauw te doen. Ik roep nog een keer in herinnering de situatie zoals we die toen hadden. Je weet op dat moment: er is een nieuwe introductie van een nieuwe variant, met grote risico's op verdere oploop van de besmettingen, en je hebt eigenlijk nog maar één instrument. Het enige wat je weet, op basis van internationale modellering, is dat dat instrument waarschijnlijk zo'n bandbreedte kan opleveren. Zeker weet je dat niet. Je weet ook dat het grote nadelige gevolgen heeft. Wat was het alternatief geweest? Het alternatief was geweest dat we de maatregel niet genomen hadden. Ik denk dat dat op dat moment een te groot risico was, gegeven de complexe situatie. Maar dat is een inschatting. Ik denk dat je niet kunt zeggen "we kunnen het niet voldoende berekenen en het heeft grote gevolgen, dus we doen het niet" als je weet dat je op dat moment eigenlijk je laatste instrument inschakelt.

Minister Rutte:

Fair enough, eens. Ik zou die afweging niet gemaakt hebben. Ik denk dat het goed is dat we dit deden, maar ik vind het wel terecht wat Van der Staaij zegt; dat dat een afweging is, of in ieder geval dat die afweging er lag. En Van der Staaij heeft daar met zijn partij tegen gestemd, en dat is volkomen honorabel. Maar dan hebben we het goede debat - althans, dat hadden we al, maar dan begrijp ik het ook helemaal.

Minister Rutte:

Daar is de minister van VWS echt op voorbereid. Ik heb één conclusie: het eerstvolgende Kamerdebat dat ik hier doe, doe ik alleen, en dan doe ik alle vragen. Want dit werkt niet. Want nu is het beeld "hij verschuilt zich achter een minister". We zitten hier met een team, op verzoek van de Kamer. We hebben een rolverdeling. Ik heb dit deel niet in die mate van detail voorbereid, want dat zit bij Ernst Kuipers. Dus ik kan dat nu simpelweg niet beantwoorden. Hij wel zo meteen. En nou weet ik wat Van Haga gaat zeggen, namelijk: maar híj is toch de premier, híj moet het allemaal weten. Ja, dat is allemaal waar, maar dan moet ik me toch ook voorbereiden, en dan moet ik hier ook alleen het debat voeren. Dus dan spreken we voortaan af, écht hoor, dat ik alle debatten in mijn eentje doe.

Minister Rutte:

En dat is dan nog mooier, of nog beter ... Hier wordt gezegd dat dat eerste beter is.

Minister Rutte:

Nee, die principiële vraag kan ik alleen beantwoorden met: dat vind ik niet. Maar dat maakt de heer Van Haga er nu van. Maar die vraag moet ik dan beantwoorden tegen de achtergrond van de gedetailleerdheid van wat de Staat daar wel of niet over gezegd heeft. Dat heeft Kuipers voorbereid, de minister van VWS.

Nogmaals, wij gaan echt met elkaar in gesprek, en dan kom ik hier voortaan niet meer met andere ministers maar doe ik het allemaal alleen. Dat is veel beter.

Minister Rutte:

Ten eerste laat ik alle analyses van de heer Van Haga over wat Ernst Kuipers daar wel of niet over gezegd heeft geheel aan hem.

Twee. Wat hij daar zegt, is namens het hele kabinet. Hij zal dadelijk nog reageren. Misschien verbaast hij u en heeft hij daar nieuwe informatie over, maar dat kan ik nu niet inschatten.

Minister Rutte:

Dat kun je dan alleen nog zeggen met de kennis die we toen hadden. Op dit moment weten we dat niet. Op dit moment sta ik er dus helemaal achter. Maar natuurlijk, als je op een gegeven moment nadere informatie krijgt ...

Minister Rutte:

Ik was nog even aan het antwoorden. Nog even, alstublieft.

Nog een keer. Ik heb geen lang antwoord gegeven. Ik heb de situatie van januari 2021 geschetst, met die vier elementen die toen domineerden. We kregen dat dringende advies van het Outbreak Management Team, dat het kabinet tot het zijne heeft gemaakt, namelijk het advies om deze laatste interventie te doen, met alle heftigheid van dien. Van alle interventies die we deden, wisten we dat we nooit exact konden berekenen wat iedere individuele maatregel zou opleveren. Dat is gedurende die hele coronacrisis zo geweest. Dat is nu niet anders dan toen. Achteraf kun je natuurlijk altijd kijken of je meer informatie kunt achterhalen. Je hebt nu ook gewoon jarenlange ervaring met maatregelen, ook internationaal. Dan kun je misschien via deductie beter achterhalen wat individuele maatregelen doen. Maar ik houd staande dat het niet verantwoord was geweest om ... Dit is mijn opvatting. Ik heb daar net met Van der Staaij ook over gediscussieerd. Hij zei dat zijn fractie, de fractie van de SGP, toen heeft gezegd: we hebben een heel pakket aan maatregelen, maar wij vinden die avondklok niet verstandig, ook gezien de beperkte wetenschap over het precieze effect daarvan en alle heftigheid daarvan. Dat is een faire discussie. Die kun je voeren. Ik en het kabinet toen vonden het wél verstandig. Wij wilden het risico niet nemen, zeker ook met die nieuwe varianten die geïntroduceerd werden, dat we daarmee grote problemen zouden kunnen veroorzaken in de zorg.

Minister Rutte:

Ik heb nu een- en andermaal geprobeerd om aan te tonen en te beargumenteren waarom wij die keuze toen gemaakt hebben. Volgens mij was dat de goede keuze. Ik kan niet nog andere woorden verzinnen om dat uit te leggen.

Minister Rutte:

Ik zie overigens niet in waarom excuses daarbij op hun plek zijn. Het kan natuurlijk altijd zo zijn dat je op een gegeven moment nadere informatie krijgt over de effectiviteit van maatregelen, waardoor je zo'n maatregel in die situatie niet meer zou nemen. Dat kan natuurlijk altijd. Dat heeft dus niks met stelligheid te maken. De vraag was: vind je, met alles wat we toen wisten, het besluit dat we toen genomen hebben verstandig? Daar sta ik echt volledig achter. Natuurlijk kan het zo zijn dat je op een gegeven moment ontdekt dat zo'n maatregel toch niet heeft opgeleverd wat je hoopte. Als dat zou blijken, roept dat natuurlijk nieuwe inzichten op en plaatst dat de besluitvorming in een ander licht. Dat kan natuurlijk altijd. Daar leer je dan van en dan weet je ook of zo'n maatregel wel of niet in de gereedschapskist moet. De maatregel zit niet voor niks niet standaard in de wet: we vinden het allemaal een vreselijke maatregel.

Minister Rutte:

Ik weet niet of de heer Kuzu nou precies het gevoel bij de bevolking goed weergeeft en of hij daar het monopolie op heeft; dat laat ik even bij hem. Ik zeg dat ik, op basis van wat wij wisten, het besluit dat wij toen genomen hebben, verstandig vind. Ik zeg erbij dat nieuwe informatie over de effectiviteit van maatregelen zo'n besluit natuurlijk in een nieuwe context plaatst. Dan kan het zijn dat je zegt: dat was achteraf bezien toch geen goede maatregel. Daar is op dit moment geen enkele aanleiding voor, maar het kan best zijn dat die ontstaat, en dan heb je het daarover. Maar dat is geen reden voor excuses. Excuses maak je als je op dat moment, op basis van informatie die je had kunnen hebben — maar die hadden we op dat moment niet — willens en wetens een besluit hebt genomen waarvan je wist dat het verkeerd was. Dat is hier natuurlijk niet aan de orde.

Minister Rutte:

Ik waardeer het enorm dat de heer Kuzu zijn werk doet, maar ik waardeer het niet dat hij meent te weten wat er precies in de samenleving speelt. Daar geef ik mijn opvatting over. Dat is mijn punt.

Minister Rutte:

Ik wil van alles leren, maar ik zeg toch nog even dit. De vraag was hier toch, althans, zo voel ik 'm: we hebben toen de avondklok ingevoerd; zou je dat weer doen, met wat je nu weet, met al dit feitenmateriaal? Mijn antwoord is: ja, dat zouden we weer doen. Dan is vervolgens de vraag: kun je meer achterhalen over wat die maatregel wel of niet doet? Daar zijn we over aan het oeroesen: hoe kun je dat doen? Deductie, et cetera. Natuurlijk, als daaruit zou komen dat zo'n ding niet werkt, dan moet je het natuurlijk niet invoeren. Maar de vraag is nu toch, op basis van wat wij nu … Wij weten niks meer dan we toen wisten: 8% tot 13% op basis van internationaal modelleren, in de context van een op dat moment als heel risicovol ingeschatte situatie in Nederland.

Minister Rutte:

Toch even over het woord "stelligheid". Mevrouw Westerveld zegt nu met grote stelligheid dat je individuele maatregelen kunt evalueren. Wij denken dat je een heel eind in de buurt kan komen. Dat denken we. Maar we denken ook dat je niet zomaar zo hard kunt zeggen dat je … Mevrouw Paulusma gaf daar een aantal dilemma's over weer. De heer Kuipers zal daar dadelijk op ingaan. We denken overigens dat je door internationaal te vergelijken, door te zeggen "het ene land heeft een pakket met maatregelen één tot en met vijf en een ander land heeft een pakket met maatregelen drie tot en met acht" middels deductie waarschijnlijk best veel kunt vaststellen. Ik denk dus dat je elkaar wel nadert. Heel veel fracties beweren met grote stelligheid dat we van individuele maatregelen kunnen bepalen wat het effect is. Wij denken dat dat niet zo makkelijk is. Wij denken dat dat echt via een omweg zou moeten.

Minister Rutte:

Wij willen. Wij willen.

Minister Rutte:

Wij willen wel.

Minister Rutte:

Eens. Dan zeggen we hetzelfde, absoluut.

Minister Rutte:

We hebben toen volgens mij vanuit het kabinet gezegd dat je die maatregel moet nemen, ook in navolging van de adviseurs. Het is de laatste knop die je eigenlijk nog hebt. Als je kijkt naar internationale modellen, dan heeft het, in combinatie met die bezoekbeperkingsregeling, een effect van 8% tot 13%. Ik weet niet wat daar fout aan is. Ik wil er best nog een keer de Handelingen op nalezen. Misschien hebben we een keer gezegd "wij vinden" of "wij weten". Volgens mij hebben we er steeds bij gezegd "op basis van modellering". Als dat een keer niet gezegd is, is dat niet goed, maar dat weet ik niet. Volgens mij hebben we dat steeds wél gedaan. Meer kan ik er ook niet over verzinnen.

Minister Rutte:

Met een R rond de 1 is 10% gemiddeld geen klein effect. Echt niet.

Voorzitter. Dan kom ik bij het tweede punt.

Minister Rutte:

Dat gaat over de schoolsluitingen. Daarover het volgende. In de tijdelijke regeling hebben we geschreven dat het doel daarvan was het verminderen van contact tussen kinderen onderling, tussen kinderen en leraren en tussen kinderen en halende en brengende ouders. Aanvankelijk was de gedachte om de kerstvakantie een week te vervroegen. Ik roep even in herinnering dat er een situatie was waarin er op dat moment 500 mensen op de intensive care lagen, er een ziekenhuisbezetting was van rond de 1.400 bedden en er sprake was van een sterk stijgende lijn. Wij hebben toen gemeend om, in combinatie met de bredere lockdown die toen helaas moest worden heringevoerd — de tweede Torentjespeech, enfin het hele verhaal — dit zo te moeten doen. Ik wil het niet te stellig zeggen, maar ik geef maar even weer hoe ik erover denk. Ik denk nog steeds, met alle kennis van nu, dat dat op dat moment onvermijdelijk was.

Vervolgens zie je dat de maatregel voor het primair onderwijs helaas verlengd moest worden. Als de avondklok wordt ingevoerd, is het hele onderwijs dicht. Dan komt daar nog een keer de avondklok bij. Dan gaan de basisscholen weer open in februari. De middelbare scholen blijven nog wat langer gesloten en mogen dan open met anderhalve meter afstand, wat in feite betekent dat kinderen gemiddeld zo'n twee dagen per week naar school gaan. In totaal heeft het vijfenhalve maand geduurd voordat de kinderen weer volledig naar school gingen. Dat komt ook doordat er inmiddels in januari meer informatie was dat de alfavariant, de Engelse variant, wel degelijk tot een grotere verspreiding leidde bij kinderen op de middelbare school.

Dat hebben wij toen allemaal met elkaar zo doorlopen. We hebben steeds vastgesteld dat het verschrikkelijk was. Net als bij de avondklok was er ook bij de schoolsluiting geen discussie over dat die vreselijk was. We hebben niet voor niks altijd en ook nu weer gezegd: schoolsluiting is het laatste wat je wilt. Het was de tweede schoolsluiting in de coronacrisis. De eerste was in maart 2020. Die was niet op verzoek van de regering, maar omdat de bevolking met de voeten stemde. Toen hebben we gezegd: corona bestrijd je met z'n allen. Als de bevolking met de voeten wegloopt van de scholen, de leraren, de ouders en daarmee de leerlingen, dan heb je dat te volgen. Dat was half maart 2020. Dit was december 2020 en dit gebeurde toen op basis van het hele pakket dat moest worden ingevoerd, omdat de hele zaak volledig dreigde te overstromen. Dat daarover, voorzitter.

Minister Rutte:

Over de schoolsluiting, ja.

Minister Rutte:

Ja, dan bedoelt u november en december. In september kwamen we uit een situatie waarin we dachten naar regionale maatregelen te gaan. Dat bleek niet te werken, want die werden niet genomen. Toen hebben we het dus moeten centraliseren. Wij namen vervolgens wel steeds op tijd, maar te lichte maatregelpakketten. Dat blijkt uit deze evaluatie ook. We hebben dat in de Kamer al een aantal keren besproken. Daarmee kwam je in de situatie zoals die was in de ziekenhuizen. Maar goed, ook internationaal zag je dat op dat moment vergelijkbare maatregelen werden genomen.

Minister Rutte:

Nee, ik vrees dat dat niet zo is. Was het maar waar, want dan had je het allemaal kunnen voorkomen. Je ziet ook internationaal dat deze maatregel heel breed wordt genomen. De problematiek met die regionale maatregel begon in september — eerst zes regio's, toen nog acht regio's — maar uiteindelijk leverde dat te weinig op. Daarna kreeg je dat de restaurants en cafés dicht moesten vanaf 22.00 uur. Vanaf de tweede helft van oktober was de horeca helemaal gesloten. We hebben zo lang mogelijk geprobeerd om de scholen open te houden. Al eerder is de discussie gevoerd: moet je daar niet eerder iets doen? Maar uiteindelijk, half december, zagen wij geen andere mogelijkheid.

Minister Rutte:

Zoals ik het nu reconstrueer, was het niet zo geweest dat als we in november of december … Nee, op dat moment was de situatie in de ziekenhuizen zeer ernstig. Er waren natuurlijk twee alternatieven, die wel bediscussieerd zijn. Het eerste alternatief was de verplichting tot thuiswerken. Daar is naar gekeken, maar die was niet handhaafbaar. Daar was ook geen wettelijke basis voor. Het tweede alternatief was het zogenaamde coronaverlof, een soort bijzonder verlof voor werknemers gedurende de scholensluiting. Ook dat is besproken, maar die maatregel bleek niet uitvoerbaar voor het UWV en de Belastingdienst. Er is dus gekeken naar alternatieven, waarbij het maar helemaal de vraag was of die ook voldoende hadden opgeleverd.

Minister Rutte:

Om te beginnen het punt dat de ouders thuis zouden moeten blijven als de kinderen thuisbleven. Dat is waar. Maar dat was niet de enige reden. Het doel van de schoolsluiting — dat staat ook precies in de tijdelijke regeling — was breder: het ging ook om het verminderen van contact tussen kinderen onderling, tussen kinderen en leraren en uiteraard tussen kinderen en halende en brengende ouders. Dit in aanvulling daarop.

Ten tweede. We hebben toen in de Kamer zowel de verplichting tot thuiswerken als het coronaverlof besproken en met elkaar vastgesteld dat dat gewoon niet haalbaar is, om de redenen die ik net noemde. De eerste reden is dat er geen wettelijke basis voor is. We hebben na de eerste golf ook besloten om ingrijpen achter de voordeur alleen als advies te noemen en niet als een verplichting. Dat was een keuze die we met elkaar gemaakt hebben. Het coronaverlof bleek niet uitvoerbaar voor UWV en Belastingdienst.

Minister Rutte:

Dat laatste sowieso. Ik denk dat een verplichting tot thuiswerken zich niet verhoudt tot onze liberale democratie. Dat is mijn inschatting, maar dat zou je dan in de Kamer met elkaar moeten bespreken. Dat is een ingrijpende maatregel achter de voordeur. Mijn gevoel is dat daar geen steun voor was. Het coronaverlof loopt vooral vast op de uitvoering. Ik denk dat als zo'n situatie zich zou voordoen, je er echt serieus naar moet kijken of het dan wel kan. Op dat moment bleek dat voor UWV en Belastingdienst niet uitvoerbaar.

Minister Rutte:

Dat eerste lijkt me politiek niet haalbaar; dat heb ik net gezegd. Een verplichting tot thuiswerken is diepingrijpend achter de voordeur. Ik denk niet dat dat in de Kamer gaat vliegen. U heeft 9 zetels en mijn partij 34, samen is dat te weinig, als we dat allebei al zouden willen. Twee. Het coronaverlof loopt vast op uitvoerbaarheid. Dat zou je wel kunnen doen, maar het is niet zo dat je daarmee altijd een schoolsluiting kunt voorkomen. Wil je schoolsluitingen voorkomen? Ja, het is de laatste maatregel die we nemen. Dat hebben we steeds gezegd.

Minister Rutte:

Niet een verplichting tot thuiswerken, want dat acht ik politiek totaal onhaalbaar. Het is zonde om daar tijd in te steken. Ten aanzien van het coronaverlof: eens. Maar dat is een kwestie van uitvoerbaarheid. Dan zou je moeten kijken of het uitvoerbaar is en wat daarvoor nodig is.

Minister Rutte:

Ja, die neem ik mee. Maar ik moet kijken of dat zou kunnen in het doorrekenen van maatregelen.

Minister Rutte:

Dat moeten we dus even zien.

Minister Rutte:

Hij zal dat nu niet kunnen doen. Maar ik zeg toe dat, naast wat Kuipers dadelijk in bredere zin zegt over wat je kunt evalueren, we ook serieus zullen kijken naar de maatregel van het coronaverlof. Maar die maatregel is toen niet genomen. Je moet dus kijken hoe dat in andere landen is gedaan en wat je daaruit kunt afleiden. Zo begrijp ik het en dat gaan we doen. Goed idee.

Minister Rutte:

Dat heb ik wel gedaan. Ik heb genoemd wat de twee alternatieven waren, namelijk de verplichting tot thuiswerken — dat is toen besproken en in de Kamer behandeld — en het coronaverlof. Ik heb ze genoemd. En we zijn het totaal eens over de enorme impact van een schoolsluiting; daar hoeven we elkaar niet van te overtuigen. Maar dat wisten we ook toen we het deden. We konden wel ongeveer inschatten wat voor vreselijke effecten dat heeft. We deden het omdat er op dat moment 500 mensen op de intensive care lagen, omdat allerlei operaties uitgesteld moesten worden en omdat het aantal besmettingen sterk opliep. We hadden echt niet de mogelijkheid om die maatregel niet te nemen. Wat hadden we dan kunnen doen?

Minister Rutte:

Absoluut. Daar kom ik dadelijk op terug. Dat heeft te maken met communicatie, de bevolking meenemen, een aantal punten. Absoluut. Maar we praten nu over twee heel specifieke maatregelen. Op basis van wat we nu weten, zou ik niet weten hoe je die toen niet had kunnen nemen. Je kan wel zeggen dat het vreselijk was voor de kinderen. Dat snap ik, het is ook verschrikkelijk. Daar hoeven we elkaar echt niet van te overtuigen. Dat weet iedereen. Maar wat was het alternatief op het moment dat je met zo'n situatie in de ziekenhuizen zit en met zulke sterk stijgende cijfers? Dat is mijn punt.

Minister Rutte:

Ja. Dat is inderdaad op basis van wat we nu weten en ook toen wisten, namelijk dat het echt impact gaat hebben. Je gaat dadelijk kijken of je daarover meer informatie kunt krijgen. Je blijft natuurlijk permanent zoeken naar alternatieven. Sowieso zijn de hele pandemische paraatheid en alles in die wet, die nu ook door de Eerste Kamer is, erop gericht om beter voorbereid te zijn op een zekere bandbreedte van dit type crises. Je krijgt natuurlijk nooit precies deze crisis terug. Het laatste wat we allemaal willen, is scholen sluiten. Alleen hoeft het simpele feit dat scholen sluiten deze grote psychosociale effecten heeft, op zichzelf nog geen reden te zijn om te zeggen: we hadden die beslissing toen zeker niet moeten nemen.

We kenden die effecten toen. Dat wisten we al door alle internationale inzichten en trouwens ook door die wat kortere schoolsluiting van maart tot en met mei. Ook die had al enorme effecten. Hier dachten we in eerste instantie: je gaat een week eerder met kerstvakantie. Het was ook een beetje een boiling frog. Dat was niet zo bedoeld, maar zo heeft het wel uitgepakt. Het ging om één week eerder met kerstvakantie. Vervolgens was begin januari de conclusie: we kunnen niet zomaar opengaan. Daar komt het onderzoek uit Lansingerland bij, waarin we keken wat het betekende voor de verspreiding van het virus onder kleine kinderen. Dat lijkt mee te vallen. Lagere scholen kunnen open. Middelbare scholen waren wel degelijk een risico met het Engelse virus. Die bleven zelfs dicht tot half maart. Als je erop terugkijkt, is het gewoon verschrikkelijk allemaal.

Minister Rutte:

Dan heb ik toch een vraag aan de heer Drost. Voor het evaluatiedebat mag ik dat misschien, bij hoge uitzondering, doen. We zijn het totaal eens over de effecten. Ik ben het er ook mee eens dat we misschien nog niet alle effecten kenden. Inmiddels weten we nog meer over hoe erg die effecten zijn. Nou proberen we ons te verplaatsen. Het is eind 2020. In de ziekenhuizen dreigt het onbeheersbaar te worden. Je hebt eigenlijk naast het scholen sluiten geen grote dingen die je kunt doen, behalve de avondklok, zo bleek later, in januari, maar die stond toen nog niet ter discussie. Dat was vanwege alle effecten op vervoersbewegingen, ouders, schoolpleinen, noem maar op. Wat zou nu dan het alternatief zijn? Dat hebben we nu niet. En ik ben ik het ermee eens dat je moet proberen dat te creëren.

Minister Rutte:

De worstelingen die ik hier heb — ik weet natuurlijk wat zij daar zeggen — is dat het advies om thuis te werken in die tijd al stellig werd gegeven. We hadden intensieve contacten met de polder, de werkgevers en werknemers. Het werd op alle mogelijke manieren gestimuleerd. Het is mijn overtuiging dat het in dit in de kern anarchistische land — dat is het gelukkig en daar ben ik blij om — niet zou werken om een verplichting tot thuiswerken in te voeren. Het zou simpelweg niet werken. Daar ben ik echt van overtuigd.

Ten aanzien van het coronaverlof zit er inderdaad een frustratie. Ik begreep ook dat het UWV en de Belastingdienst op dat moment totaal überfordert waren met het uitvoeren van de regelingen. Ik begrijp totaal dat op dat moment een bijzonder verlof voor werknemers gedurende de scholensluiting geen mogelijkheid was.

Minister Rutte:

Ja, oké. Maar volgens mij was het niet zwart-wit. Het verplichten tot thuiswerken is toch zeker niet door een meerderheid van de Kamer gevraagd? Dat is toen niet gebeurd. Er was geen verzoek om dat verplicht in te voeren. De OVV zegt: je had meer kunnen doen. Nou, dat trek ik me dan aan. Maar ik zou echt opnieuw moeten ... Volgens mij is toen ook door de betrokken vakministers op alle mogelijke manieren ontzettend hard gewerkt met de polder en in communicatie om naast alle andere adviezen te zeggen: mensen, werk thuis. Je kunt ook niet door communicatie al het gedrag in de samenleving veranderen, omdat mensen inderdaad in de kern uiteindelijk zeggen: ik bepaal zelf wel wat ik doe. Dat hoort ook bij dit land, en gelukkig maar. Maar je probeert zo goed mogelijk de feiten te geven en op basis daarvan mensen een advies te geven. En dan weet je dat heel veel mensen dat advies volgen, omdat het overgrote deel van de mensen van goede wil is. Bij dat coronaverlof zat je op dat moment inderdaad met een praktisch punt. Wij hebben dat toen geanalyseerd en wij kwamen tot de conclusie dat het niet uitvoerbaar was. Je kunt dan wel zeggen "het moet wel uitvoerbaar zijn", maar het ging gewoon niet.

Minister Rutte:

We staan hier toch ook om te zeggen wat we vinden. Ik denk namelijk dat dat zo is, maar dat neemt niet weg dat ik het er natuurlijk mee eens ben dat je op zulke momenten moet kijken wat de andere mogelijkheden zijn om het op te lossen. Tenzij mevrouw Westerveld dat nu anders ziet, want dat was bij thuiswerken ... Volgens mij was ook haar partij niet voor een verplichting. En we weten, mind you, dat als we een verplichting hadden ingevoerd dat een enorm effect had gehad. Maar ik denk dat dat in dit land om hele goede redenen niet haalbaar zou zijn.

Het verlof. We kunnen wel zeggen: "Niet uitvoerbaar? Dan moet je het maar uitvoerbaar maken." Maar dat is toch een relevant gegeven. Daar zaten we dan toch mee? Het is toch niet zo dat de Kamer iets wilde en het kabinet zei: nee, dat doen we niet? En geld in de coronacrisis? Het heeft ons alles bij elkaar netto 40 miljard gekost. Het was volgens mij zelfs nog meer, maar dat was terecht, want we hadden al dat geld in de goede tijden voor de crisis gespaard. Dat was nou echt een klassieke appel voor de dorst. Die hadden we gelukkig, want daarmee konden we onze bedrijven overeind houden. Het was toch ook niet zo dat we zaten te kneiteren op het geld.

Minister Rutte:

Dat weet ik. Eens!

Minister Rutte:

Dat is absoluut waar. Ook andere partijen hebben dat gedaan, maar daar zat niet de golden bullet bij om het te voorkomen. Dat is althans mijn overtuiging. Het was in ieder geval niet zo dat het kabinet zei: we doen het allemaal niet.

Voorzitter. De communicatie, en dat is ook het laatste blok dat ik wilde doen. Daar speelde een dilemma. We hadden absoluut te maken met een land waar gelukkig het overgrote deel van de mensen van goede wil was en ook verantwoordelijkheid nam. Er zijn natuurlijk ook altijd mensen die dat niet doen, die denken "laat maar lopen", maar het overgrote deel doet dat wel. In zo'n crisis probeer je, als die kortstondig is, zo stellig mogelijk te zeggen: dit weten we wel en dit weten we niet en op basis van wat we weten, is dit wat we jullie vragen te doen. Als zo'n crisis langer duurt, wordt het natuurlijk belangrijker — we hebben daar dat dacht ik ook in de vorige evaluatie bij stilgestaan, zeg ik uit mijn hoofd — om aan te geven: luister, dit zijn de dilemma's waar we mee zitten en uit een aantal opties kiezen we om redenen A, B en C deze optie. Je neemt de bevolking dus daarin mee. Ik heb het de vorige keer volgens mij al gezegd, ik vind dat we dat als kabinet, zeker als zo'n crisis langer duurt, meer hadden moeten doen. We hadden meer moeten zeggen: luister, het is niet A of B, er is ook nog A accent en B accent en er is ook nog X, Y en Z, maar uiteindelijk, alles afwegend en na alle dilemma's in kaart te hebben gebracht, kiezen wij voor B. Uiteindelijk moet je natuurlijk wel zeggen wat je vindt dat je moet doen. Je kunt niet zeggen: we weten het ook niet precies; zoek het maar uit. Maar dus meer laten zien dat het niet zwart-wit is, dat het uiteindelijk een afweging is tussen goeden en kwaden en dat je daarin een keuze maakt, ook in je communicatieadvies, is volgens mij een essentieel deel, dat ik in ieder geval hieruit geleerd heb.

We hebben dat overigens ook besproken in de Kamer bij een paar gelegenheden, al vrij uitvoerig aan het begin van de crisis, in oktober 2020. We hebben ook gezegd dat we iets te veel gehoopt hadden op de eigen verantwoordelijkheid. Nou, heel veel mensen namen die, maar niet iedereen. We hebben het ook gehad over de mate waarin je gedrag via communicatie kunt beïnvloeden, dus het belang van communicatie over dilemma's. In zo'n crisis moet je, nog meer dan we deden, informatie geven over het virus. In het begin gaat het vooral over: wat is dit nu? Dat deden we ook, denk ik. De eerste Torentjesspeech ging daarover. Volgens mij is dat toen in de kern goed gegaan. Maar vervolgens was het steeds meer "leven met het virus" en als je daarover praat, moet je ook meer praten over de dilemma's en ook over de onzekerheden, om zo te voorkomen dat je verwachtingen wekt die je naderhand niet na kan komen. Nou, niet dat ik bang ben om te moeten zeggen "we zaten verkeerd", want dat is niet erg, maar als je iets meer laat zien wat de afwegingen zijn … Mensen zijn ontzettend goed in staat om dat mee te maken, want we hebben natuurlijk een slimme bevolking die heel goed in staat is om te snappen dat je uit verschillende varianten en dilemma's een keuze moet maken.

Inderdaad, daarbij ook: het belang van het gedrag van mensen en draagvlak voor maatregelen. Ik weet niet precies welke Kamerleden dat allemaal gezegd hebben, maar dit is door velen ingebracht. Het vorige wat ik zei, draagt daar natuurlijk aan bij. Dus in de kern uitgaan van vertrouwen, zonder te negeren dat er ook een groep is die het niet doet, waar je ook iets mee moet, en uitgaan van het meenemen van de bevolking in de lastige afwegingen die er op dat moment maatschappelijk moeten worden gemaakt. De uitspraak die hier werd gedaan door een aantal … Ik dacht dat deze van mevrouw Tielen was of mevrouw Van der Plas. Het belang van dat een maatregel logisch, consistent en aannemelijk is. Ik dacht dat mevrouw Tielen het zo formuleerde. Dat kom je ook tegen in het eerste onderzoeksrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. We hebben geprobeerd dat te borgen via de gedragsunit van het RIVM, via publieksonderzoek en via de dagelijkse aansluiting van gedragsspecialisten op het NKC, het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie. Dat was steeds onderdeel van onze besluitvorming.

Minister Rutte:

Ik ben er bijna doorheen. Dat is de kern over de communicatie.

Er is nog een vraag van de heer Bushoff over de vaccinatiecampagne. Ik denk dat de minister van VWS daar nog op ingaat. Ik denk dat daarvoor geldt dat het beste is om te zeggen: "Luister, wij denken dat een vaccinatie helpt. Die vaccinatie is er en die kun je daar krijgen. Zelf ga ik 'm nemen." Punt. Het is net als met verkiezingen. Zeg niet "stem ChristenUnie" of "stem VVD". Dat werkt niet, dat willen mensen helemaal niet horen. Je moet gewoon uitleggen waarom de ChristenUnie of de VVD een goede partij is. Laat mensen die laatste stap vooral zelf zetten. En D66 en het CDA en de Partij voor de Arbeid en de SP, iedereen. De PVV.

Minister Rutte:

Ik begrijp hier helemaal niks van. Wat is nou het punt? Voor de pandemie kelderde het draagvlak, maar toen hadden we nog geen pandemie. Of het draagvlak in de politiek?

Minister Rutte:

Als we elkaar de hele dag blijven uitleggen dat het vertrouwen in de overheid zo laag is, zal het niet stijgen. Wat mensen in het land volgens mij willen, is dat wij op basis van een solide analyse van de problemen die problemen oplossen. Dat wij, zoals vorig jaar, als het gaat om stikstof of migratie, te lang bezig zijn met besluitvorming, roept geen vertrouwen op. Inmiddels slagen we er op een aantal punten in wel tot besluitvorming te komen, maar nog niet op alles. Er moeten ook nog zeker dingen gebeuren. Ik denk dat dit bijdraagt. Maar verder is het ook echt aan iedere politieke partij zelf. Het is misschien zo dat het vertrouwen in de politiek niet zo groot is, maar uiteindelijk moet je er toch ook voor zorgen dat je collectief het goede doet. Over hoe je dat doet en wat je goed vindt, verschillen we totaal van mening. Dat hoort ook bij de politiek.

Minister Rutte:

De heer Dijk spreekt zichzelf tegen. Dit land is na Zweden overigens het meest genivelleerde land in de hele westerse wereld. We zijn een van de rijkste landen en hebben bijna geen werkloosheid. We zijn kampioen vrijwilligerswerk, na Denemarken. Dus hoezo zouden we dat in dit land niet voor elkaar hebben? Dat hebben we voor elkaar. Als je mensen vraagt wat ze van de overheid vinden, zeggen ze: als die lui in Den Haag nou eens opschieten. Nou, terecht. Op een aantal dingen moeten we dat ook. Maar het is toch niet zo dat we geen solidair land hebben? Dat hebben we. Als ik zeg dat we een anarchistisch land zijn, staat dat niet tegenover solidair. "Anarchistisch" betekent dat wij een bevolking hebben die niet zomaar vraagt hoe hoog zij moet springen als wij zeggen dat ze moet springen. Dat vind ik ook mooi van Nederland. Maar het is ook een land waarin mensen bereid zijn om erin mee te gaan als wij de feiten benoemen en zeggen: dames en heren, we worden geconfronteerd met een groot probleem, namelijk een levensgevaarlijk virus, en dit is onze analyse en wij denken dat wij nu dit moeten doen. Dat is ook gebleken.

Minister Rutte:

Als een pandemie zo lang duurt, zijn mensen er natuurlijk helemaal klaar mee. Dat snap ik ook. Dat is toch logisch? En breder wat betreft het vertrouwen in de politiek, dat heeft natuurlijk te maken met het feit … Nou, dan praat je over een lange formatie en over het feit dat we vorig jaar te veel tijd nodig hadden om een paar grote maatschappelijke problemen op te lossen. We zijn nu bezig om die successievelijk onder controle te krijgen. Dat is hard werken. Dat gaat nu gelukkig wat beter dan vorig jaar.

Minister Rutte:

Excuus! Die heb ik aan iedereen toegeschreven, behalve aan u. Sorry.

Minister Rutte:

De plus die we delen is, denk ik, de volgende. Als er morgen een crisis uitbreekt — ik heb geleerd dat dit goed ging — is meteen aan het begin zeggen: dit is onze analyse, we hebben een paar routes naar een oplossing en wij kiezen deze route om deze redenen. Dat alles vertel je in maximaal tien minuten. Dat heeft gewerkt. Vervolgens moet je je erop voorbereiden dat zoiets langere tijd gaat duren. Dan moet je dus ook bereid zijn om, als dat langer gaat duren, twee dingen goed te doen. Eén. Je moet zeggen: "Jongens, we weten niet precies hoelang het gaat duren. Heel veel dingen weten we überhaupt nog niet, maar wij zien ongeveer dit pad voor ons. Volg ons." En twee, je moet tegen de bevolking zeggen, als er heel concreet dingen moeten gebeuren: "wij denken dat het verstandig is als we met z'n allen a, b en c doen", maar het uiteraard ook een beetje bij de mensen te laten en het niet door de strot te duwen.

Minister Rutte:

Nee, dat denk ik niet. Ik denk als zich maatschappelijk zoiets groots voordoet, je altijd zult zien dat dat onvermijdelijk twee effecten heeft. Er zullen altijd mensen zijn, helaas … Aan de ene kant is het goed dat er een groep-Maurice de Hond is, die zegt: ik ben het oneens met de overheid, ik maak een andere analyse. Dat is prima, daar heb ik geen kritiek op. Dat is ook het Red Team, dat is helemaal goed. Je hebt die interne strijd nodig, en ook die maatschappelijke tegendruk die zegt: jullie kiezen de verkeerde dingen. En je zult altijd een kleine groep houden die dan toch naar de hoek gaat van: het is allemaal manmade et cetera, dus de conspiracy-hoek. Dat is een klein stukje en dat is niet Maurice de Hond, zeg ik nog een keer. Maar er is altijd zo'n klein groepje dat dat wel doet. Dat is bijna onvermijdelijk, hoe goed je ook communiceert.

En twee: als er een crisis is die zo'n impact heeft op levens van mensen, dan kun je met de beste communicatie en politiek leiderschap en met een kabinet en een oppositie die kumbaya doen de hele dag, dat nog niet helemaal voorkomen. Je zult altijd maatschappelijke spanningen houden en dat is op zich ook geen ramp. Ze zijn volgens mij in de meeste gevallen ook beheersbaar gebleven.

Minister Rutte:

Voordat u een vraag verspeelt, die is onder schot bij de heer Kuipers.

Minister Rutte:

Dat proberen we natuurlijk in de gaten te houden en dat is heel essentieel, want je weet dat als er draagvlak is voor wat wij denken dat slim en verstandig is, mensen ook bereid zijn om dat te doen. Vervolgens is de vraag hoe je dat draagvlak omhoog krijgt. Daar is mijn punt dat je in de verschillende fasen van zo'n crisis meer mensen moet meenemen, zeker als het een langdurige crisis is, zeker aan het begin, maar ook als het langer duurt. Dan zeg je: het is niet allemaal zwart-wit, wij moeten keuzes maken, ook vaak in grijstinten, maar wij maken deze keuze wel uit overtuiging, met de argumenten a, b en c, en die presenteren we niet als de enige, zo van: TINA, there is no alternative, maar door te zeggen: toch denken wij dat we dit moeten doen. Natuurlijk kan je een discussie voeren, zoals Van der Staaij en ik net deden, over …

Minister Rutte:

Over die avondklok. Dat is niet zwart-wit. Dat is niet: er zij een avondklok of er zij geen avondklok. Daar kun je op basis van hetzelfde feitencomplex tot andere afwegingen komen. Je moet uiteindelijk als kabinet zeggen: alles overziende denken we dat het verstandig is en andere mensen hebben het volste recht om daar iets anders van te vinden. Als je dat doet, denk ik dat mensen ook bereid zijn om te zeggen: ik ben het niet met alles eens, maar we krijgen alle informatie, we worden als volwassenen behandeld … Ik denk dat dat heel essentieel is, omdat je er dan in ieder geval alles aan kan doen om dat draagvlak zo hoog mogelijk te houden. Als het zolang duurt, zal er ook enorme irritatie en woede in de samenleving sluipen, die ik ook snap, van mensen die de gevolgen daar iedere dag van ervaren, en helemaal als je bedrijf kapotgaat of als je kinderen door schoolsluiting psychisch in de problemen komen et cetera.

Minister Rutte:

Oké. Vier groepen. Laat ik het proberen. Geef mij één minuut. Een grote groep mensen in de samenleving is bereid mee te gaan, hoewel ze denken: het kabinet moet morgen weg, maar er is een crisis; oké, die lui laten zich goed adviseren. Dat is de grootste groep in de samenleving. Volgens mij zijn er daarnaast drie groeperingen waarbij je scherp in de gaten moet houden dat je daar respectvol mee omgaat.

De eerste groep zijn mensen die gewoon inhoudelijk, onderbouwd kritiek hebben op beleid. Die moet je niet wegzetten als "u stoort ons in ons werk". Ik noem het Red Team, Maurice de Hond et cetera. Zij hebben gewoon inhoudelijke kritiek. Dat moet kunnen. Daar word je allemaal wijzer van. Wel of niet aerosolen, wel of niet PVV met het belangrijke punt over het ventileren dat we later hebben overgenomen et cetera. Cruciaal. Door die discussie verbeter je het beleid.

Dan blijven er nog twee groepen over. Hoe goed je ook communiceert, in zo'n heftige crisis die zo'n impact heeft op het persoonlijk leven van mensen, zal er altijd een groep zijn die zegt — het komt door Klaus Schwab of, weet ik veel, door de Bilderbergconferentie — "dit is allemaal over ons afgeroepen door de wereldregering". Ik zou niet weten hoe je dat honderd procent kunt voorkomen. Dat is niet helemaal te vermijden.

Ik denk dat de zoektocht is hoe je de groep die daartussen zit, bij je houdt, de groep die op een gegeven moment helemaal niet meewil met die conspiracies, maar wel het gevoel heeft dat het ze wordt opgedrongen terwijl ze heel grote aarzeling en twijfel hebben. De beste manier is volgens mij dan toch om twee dingen te doen. Je communiceert constant de dilemma's, maar blijft vervolgens wel zeggen: ik vind dat we nou dit moeten doen. Want als je dat niet zegt, dan zou ik mevrouw Van der Plas hier treffen en dan zou ze zeggen: wees eens een leider; je moet ook zeggen wat je wil. En daar zou ze dan ook gelijk in hebben. Maar eerst de dilemma's: het is niet makkelijk, maar uiteindelijk kiezen we. Nou, de avondklok is zo'n voorbeeld: de een zegt "niet doen", de ander zegt "wel doen". Wij hebben toen gezegd: wij doet het. Maar we hebben natuurlijk wel laten zien dat het een enorm effect heeft et cetera. Dus dat is één. En dan ten tweede. Leg, bijvoorbeeld bij vaccinaties en andere zaken, de feiten op tafel. Zeg: dit is wat wij weten door internationaal onderzoek et cetera; wij denken dat dit slim is; ik doe het zelf ook. Maar daar stoppen. Overigens zie je dat we in Nederland een heel hoge vaccinatiegraad hebben gehaald.

Minister Rutte:

Dat heb ik ook gedaan. Dat heb ik echt gedaan.

Minister Rutte:

Dan is mijn ietwat verdedigende antwoord: dan moeten we het nog actiever doen. Want ik heb echt het Red Team, Maurice de Hond en andere voorbeelden in tal van interviews genoemd en heb genoemd dat ik vind dat die ruimte er moet zijn. Ik kan niet helemaal voorkomen, en ook mevrouw Van der Plas en ik samen niet, dat er dan toch andere groepen in de samenleving zullen zeggen: o, dat is een wappie. Maar dan moeten wij daar staan en zeggen: "Luister, nou hou je je mond. Ik ben het niet eens met die man, maar hij heeft het volste recht om dit te zeggen. Dat is goed voor de discussie. Dat hoort bij een open, liberale samenleving." Dat hoort bij Popper, waarvan overigens de mooiste zin is: optimism is a moral duty. Die had ik nog niet gehoord.

Minister Rutte:

Op dat moment.

Minister Rutte:

Ik zou mezelf hier niet afficheren als, laten we zeggen, dé gezondheidszorgeconoom of een deskundige op het gebied van gezondheidszorg, en al helemaal niet met de man hier rechts van mij — links voor jullie. Maar één ding weet ik wel. We hebben een zorgstelsel dat als je het internationaal rankt, behoort tot de aller- aller- allerbeste van de wereld. Dat is één. Nee, ik ga hierop een antwoord geven. Want soms als ik mevrouw Agema hoor, denk ik weleens: we leven hier in Mozambique. Dat is niet zo. We hebben een van de allerbeste gezondheidszorgstelsels in de wereld.

Twee. Wil je mensen daarin gemotiveerd houden? Dan zul je ervoor moeten zorgen dat ze het werk kunnen doen waarvoor ze ingehuurd zijn. Het heeft dus ook niet zo heel erg veel zin om heel veel spare capacity te houden met heel veel mensen die dan vervolgens koffie aan het drinken zijn. Dat wil je ook niet. De vraag is dus, en volgens mij zit dat ook in de kern van waar het kabinet mee bezig is: hoe ben je in staat om in extreme situaties nog veel flexibeler op te schalen?

Overigens is de gedachte dat als je duizenden ic-bedden zou hebben, je niet in lockdowns had gemoeten, niet waar. Duitsland had al die duizenden extra ic-bedden. Overigens is dat wat wij medium care noemen, dacht ik. Maar goed, noem het ic, maakt niet uit. Zij hadden in ieder geval veel meer ic-capaciteit, generaal. Ook daar hebben die lockdowns allemaal plaatsgevonden, misschien alleen een of twee weken later.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van het debat over het tweede deelrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzake de coronacrisis, de eerste termijn aan de kant van het kabinet. Het woord is aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Minister Kuipers:

Dank u wel, voorzitter. Allereerst, nog even reflecterend op en aanknopend bij het punt, zojuist genoemd, dat het niet in onze volksaard zit om zomaar in de lucht te springen. Ik moest daarbij denken aan het fameuze incident van de interactie tussen Churchill en Gerbrandy, waarbij Churchill op een bepaald moment vermeend zou hebben gezegd, om de conversatie maar even te openen, "Spring is in the air" — dus: de lente komt eraan — en Gerbrandy antwoordde: "Why should I?" Zijn Engels was niet zo heel erg geweldig, hè.

Voorzitter. Het is goed dat de Onderzoeksraad voor Veiligheid onderzoek doet naar de coronacrisis. En het is ook goed dat we daar uitgebreid bij stilstaan en erover debatteren. Want een ingrijpende gebeurtenis als een coronapandemie vraagt om reflectie en evaluatie, ook om lessen te trekken voor een potentiële toekomstige situatie, waarvan we allemaal hopen dat die nooit gebeurt. Maar als het gebeurt, moet je goed voorbereid zijn, en moet je ook geleerd hebben van het verleden. Het tweede deelonderzoek van de Onderzoeksraad ziet terug op de periode van september 2020 tot juli 2021. In deze periode staat onder andere de snelle ontwikkeling en toepassing van een vaccin centraal. De Onderzoeksraad constateert allereerst dat door de wereldwijde samenwerking van farmaceutische bedrijven en wetenschappers er in zeer korte tijd goedwerkende vaccins zijn ontwikkeld; een ontwikkeling van groot belang. Daarnaast heeft de Onderzoeksraad drie maatregelen onderzocht die deze periode zijn ingevoerd. Het is al genoemd: mondkapjesplicht; sluiting van onderwijs; een avondklok. En de Onderzoeksraad doet dan zeven aanbevelingen, waarvan vier aan het kabinet. Deze hebben betrekking op het effect van maatregelen, de Europese samenwerking bij inkoop, rollen van adviserende partijen tijdens de crisis en verantwoording en het gebruik van wetenschappelijke bevindingen. Verder doet de Onderzoeksraad een aanbeveling aan mij als minister van VWS, en die gaat over de aanpassing van de crisisstructuur van het zorgveld. En tot slot zijn er aanbevelingen gericht aan de Gezondheidsraad en het RIVM.

Het kabinet herkent deze punten, en werkt de lessen van de Onderzoeksraad uit. Het kabinet wil ook sturing geven aan een lerende overheid. Dat geldt allereerst voor VWS.

Allereerst wil ik er een enkel onderwerp uitlichten: maatregelen. Maatregelen zijn er niet voor niets geweest. Ze waren er om de toename van besmettingen om te buigen en om besmettingspieken uit te stellen. Dat is ook gelukt. Af en toe leek er misschien een klein effect te zijn, maar de maatschappelijke ontwrichting van een code zwart, een volledige ontregeling waarbij mensen die zorg nodig hadden dat totaal niet meer geboden zou kunnen worden, waardoor zij zouden komen te overlijden, was ook zeer groot geweest.

Daarbij is het goed om te kijken naar de effecten van maatregelen. In Europees verband wordt daarom door het RIVM gekeken hoe de inzet van maatregelenpakketten en -effecten het best geëvalueerd kan worden. Dat is in samenhang, omdat er altijd meerdere maatregelen tegelijkertijd actief waren. Daar zal ik straks nog iets over zeggen. Ik kijk uit naar het derde deelonderzoek van de Onderzoeksraad, waarin zij terugblikken op de gehele periode.

Voorzitter. Ik kom bij de beantwoording van de vragen. Dat wil ik in drie blokjes doen. Allereerst, algemeen en de effectiviteit van maatregelen. Het tweede blokje is gericht op het vaccinatieprogramma. En het derde blokje is een vrij brede groep van diversen, bijvoorbeeld vogelgriep, MIT, BES-eilanden. En er is nog een blokje met andere vragen.

Ik begin bij de effectiviteit van de maatregelen. Daar zijn veel vragen over gesteld. Daar is zojuist in de beantwoording door de mp ook al uitgebreid bij stilgestaan. Verschillende Kamerleden hebben gevraagd naar en gerefereerd aan de aanbeveling van de OVV om de effectiviteit van de maatregelen in kaart te brengen en dat ook te doen met de individuele maatregelen. Wij snappen die aanbeveling zeer goed. Er is al even bij stilgestaan, maar het gaat veelal om zeer ingrijpende maatregelen, die soms voor langere tijd genomen zijn en groot effect hebben gehad op ons allemaal, dus ook op onze naasten, op onze partner, op onze kinderen, op onze ouders en grootouders et cetera. Het is dus logisch dat we dan proberen te achterhalen wat het heeft gedaan. Dat is om terug te kijken en om te kunnen evalueren, maar ook om in een eventuele toekomstige situatie te kunnen zeggen: wat werkte wel en wat werkte niet, en als iets werkte, in welke mate had het dan een effect? Dan kan je misschien in de toekomst, als het weer zou gebeuren, ook slimmer kiezen voor combinaties van maatregelen. De effectiviteit van maatregelen is dus zeer relevant. Ik neem deze aanbeveling van de OVV dan ook zeer ter harte.

Tijdens de coronapandemie heeft het RIVM door middel van modellering telkens geprobeerd te kijken of een beoogd effect van een maatregelenpakket werd behaald, maar dat was nadrukkelijk modellering. Mevrouw Agema refereerde daar ook al aan. Ook zijn er diverse onderzoeken gedaan tijdens de pandemie die meer inzicht gaven in de effectiviteit. Het RIVM heeft daarbij steeds de laatste stand van de wetenschap meegenomen, zoals zojuist al voorbijkwam, ook bij de geschatte impact van een avondklok, kijkend naar situaties elders. Ik volsta daar echter niet mee, maar heb meer onderzoek uitgezet om de effectiviteit van maatregelen in beeld te brengen.

Daarbij hebben we wel te maken met de beperking dat het lastig is om precieze uitspraken te doen over de effectiviteit van afzonderlijke maatregelen, maar ik hoor verschillende van uw Kamerleden ook zeggen: daar hebben wij op zich begrip voor, maar doe je uiterste best om zo veel mogelijk informatie te achterhalen. Ik vond het voorbeeld dat mevrouw Paulusma gaf over een patiënt met een open wond treffend. Als je dan verschillende maatregelen tegelijkertijd toepast, zoals het spoelen van de wond, een gaas, een verband, een bewegingsadvies et cetera, kun je als de wond verbetert niet zeggen in welke mate een daarvan het nou precies gedaan heeft. Maar op enig moment kun je dat wel.

Ik ga terug naar de maatregelen, die dus ook altijd een onderlinge wisselwerking hebben. Ze hangen ook samen met de timing en de context. Ze hangen ook samen met het draagvlak en de naleving. Ze hangen ook samen met de karakteristieken van een specifieke variant. Zoals u weet, hadden we oorspronkelijk, helemaal aan het begin van de covidcrisis, een variant die met name lagere luchtweginfecties gaf, maar later hadden we een variant die veel vaker hogere luchtweginfecties gaf en ook nóg besmettelijker was. Dat deed iets met de effectiviteit van maatregelen. Dat is dus weliswaar de kanttekening, maar ik denk dat dit ons, en mij allereerst, niet ontslaat van de verplichting om te proberen om te achterhalen wat de effecten waren, in ieder geval van de pakketten, maar ook van de individuele onderdelen van zo'n pakket, als dat ook maar enigszins mogelijk is.

Een goede illustratie daarvan is het artikel dat mevrouw Agema aanhaalde. Ze is achterin gaan zitten; ik zag haar even niet. Ik ken dat artikel. Dat is een prachtig artikel over een zeer uitgebreid onderzoek dat is gedaan, ook met een internationale vergelijking, om ten minste te proberen om te achterhalen wat de individuele impact is. Is dat wiskunde in de zin van één en één is twee? Nee, dat is het niet, maar het geeft wel een heel goed inzicht. Dat is dus ook de inzet. Ik heb eerder aan uw Kamer geschreven dat ik opdracht heb gegeven aan ZonMw om onderzoek te doen naar de effecten van de maatregelen en dat ik daar een extra budget van 2 miljoen euro voor toegekend heb. Ik heb daarbij gezegd dat dat wel zal gaan over de pakketten. Ik wil, mede met uw input, graag in contact treden met ZonMw hierover. Overigens geldt dat ook voor het RIVM, dat ik ook gevraagd heb om te onderzoeken welke effectiviteit … Ik maak in ieder geval even mijn zin af, voorzitter.

Minister Kuipers:

Ik wil dus naar aanleiding van alle vragen nadrukkelijk toezeggen dat ik nogmaals met ZonMw en RIVM in gesprek ga. Ik zal daarbij nadrukkelijk overbrengen dat wij willen dat er maximaal gekeken wordt naar de impact van de individuele maatregelen, met de kanttekening die ik al noemde. Je kan bijvoorbeeld proberen — daar is al aan gerefereerd — de impact van individuele maatregelen te achterhalen door een vergelijking te maken tussen verschillende landen die niet altijd exact hetzelfde pakket hebben gehanteerd, want de verschillen zeggen dan iets over de mogelijke impact van individuele maatregelen. Dat geldt ook voor verschillen in de momenten waarop maatregelen werden toegepast; die zeggen mogelijk ook iets.

Voorzitter. Dat brengt me bij de aanvullende vraag van mevrouw Tielen op dit onderwerp. Zij ging hier nog op door en vroeg of de Wpg-gereedschapskist de juiste is en of die voldoende middelen bevat. Onderdeel van de opdracht is dat het RIVM in 2023 gaat uitwerken wat er wel en niet mogelijk is qua onderzoek naar individuele maatregelen. Ik verwacht uw Kamer eind dit jaar te informeren over de uitkomsten van de onderzoeken van zowel ZonMw als RIVM. Ik ben voornemens om ook in de toekomst ten minste eens in de vijf jaar, maar zo mogelijk eerder en sneller wanneer er significante nieuwe onderzoeken beschikbaar komen, herhaald onderzoek hiernaar te laten doen om de voortschrijding van inzichten telkens mee te kunnen nemen. Dat sluit aan bij een toezegging die ik gedaan heb aan de Eerste Kamer bij de behandeling van de eerste tranche van de Wpg.

De heer Dijk vroeg: kan het kabinet toezeggen dat ook specifiek de effecten van de avondklok goed onderzocht worden? Daarbij refereer ik even aan het onderwerp, zoals ik zojuist gezegd heb: ja, het is ook absoluut de opdracht om specifiek te kijken naar de avondklok, met de kanttekening die ik zojuist maakte, namelijk dat de avondklok in Nederland, maar ook in het buitenland, onderdeel was van bredere pakketten. Maar je kunt wel degelijk proberen om te achterhalen wat het effect van een avondklok was, als je daarbij ook de onzekerheid aangeeft; daar zullen we het op dat moment mee moeten doen.

De heer Van Haga vroeg of ik kan uitleggen waarom zinloze maatregelen zijn opgenomen in de Wpg. De mening dat de opgenomen maatregelen zinloos zijn, deel ik niet. Sterker nog, de consensus is dat de gecombineerde maatregelen effectief waren voor de bestrijding van het coronavirus. Ik heb zowel hier als in de Eerste Kamer uitgebreid gedebatteerd over de Wpg. Ik verwijs naar dat debat.

Minister Kuipers:

Dat was dit blokje, voorzitter.

Minister Kuipers:

Ik weet niet of het op zo'n moeilijke manier is. Die kwalificatie laat ik graag aan de heer Dijk. Ik verwijs naar de brief die ik eerder gestuurd heb. Er is een brief van mei en er is een eerdere brief, van april. Daarin heb ik nadrukkelijk aangegeven dat ik zowel ZonMw als RIVM gevraagd heb om onderzoek te doen. Ik citeer even letterlijk uit de brief. Toen ik het terugzag, zag ik dat ik destijds een spelfout gemist heb. Ik heb opdracht gegeven om 2 miljoen euro additioneel budget binnen het ZonMw-COVID-19-programma te gebruiken voor onderzoek naar de effecten van maatregelen en de inrichting van duurzame monitoring. Ik wil de effecten van de maatregelen weten. U vraagt aanvullend: kun je dat specificeren voor de individuele maatregelen? Daar heb ik zojuist een antwoord op gegeven.

Minister Kuipers:

Dan ga ik naar het blokje vaccinatie, voorzitter. Allereerst de vraag van de heer Dijk: waarom is er geen rekening gehouden met alternatieve scenario's ten opzichte van het AstraZenecascenario? Aanvullend daarop zei de heer Dijk: het kabinet was voor de vaccinaties afhankelijk van farmaceuten; de SP pleit voor meer onderzoek, zeggenschap en productie in eigen land en eigen hand.

Laat ik even beginnen met de scenario's. Op basis van de beschikbare gegevens over het werkingsmechanisme van de verschillende vaccins werd verwacht dat de vectorvaccins, zoals die van AstraZeneca, als eerste beschikbaar zouden zijn. Die verwachting baseerde het RIVM op de ontwikkelfase waarin de verschillende vaccins zich bevonden, de productiemogelijkheden en de te verwachten duur van de registratietrajecten. De OVV heeft in zijn rapport aangegeven dat het kabinet rekening had moeten houden met meerdere scenario's. Daar zijn wij het mee eens. Als we de conclusie trekken, denk ik — dat is lijn met het advies van de OVV — dat het verstandig was geweest als wij in het najaar van 2020, in de tweede helft van 2020, gewoon bredere mogelijkheden hadden gehad. We zouden dan sterk rekening houden met dat "AstraZeneca first"-scenario, maar ook al wel vast de vraag uitwerken: wat als het nou toch anders loopt? Dat bleek in de praktijk uiteindelijk zo te zijn. Ik heb hier in een recent bezoek met de LFI — daar kom ik zo nog even apart op terug — nog bewust bij stilgestaan.

Ik kijk ook vast naar een vraag die mevrouw Van den Berg stelde ten aanzien van scenariodenken. Dit is bij uitstek zo'n onderdeel waarvan ook daar gezegd wordt, terugkijkend en daarmee lessen trekkend voor de toekomst: kunnen wij bijvoorbeeld voor vaccinatiestrategieën, maar ook voor andere dingen niet gewoon veel meer gaan denken en werken met verschillende scenario's? We weten ook dat, bijvoorbeeld in dit geval, bepaalde vaccins misschien in verschillende batches komen en verschillende bewaarmogelijkheden hebben. Sommige vaccins lenen zich wel voor heel kleinschalig thuisprikken en andere helemaal niet.

Ik kan nog zo'n punt noemen waarbij scenario's relevant waren geweest. Wij begonnen met een strategie van twee prikken met een interval van een paar weken. Zo waren de studies ook gedaan. Als je dat doet in een tijdgewricht waarin er nog te weinig vaccins zijn om iedereen die dat wil een vaccin aan te bieden, dan kan toch de helft van de mensen in eerste instantie geprikt worden. We zagen in de eerste maanden van 2021 dat er in Engeland voor een andere strategie was gekozen. Er was gekozen tegen de achtergrond van een zeer hoog aantal infecties en zeer veel ziekenhuisopnames. Men dacht: we kunnen niet anders; laten we eerst maar zo veel mogelijk mensen alleen hun eerste prik geven en daarmee in ieder geval alle 50-plussers vaccineren. Dat bleek, in ieder geval voor een korte periode, een zeer effectieve strategie. In Nederland hadden we niet de mogelijkheid en de flexibiliteit om om te schakelen. Daarmee zeg ik niet dat we dat hadden moeten doen, maar ik denk dat het wel aantrekkelijk was geweest om dat mee te nemen in een scenario en je daarop voor te bereiden, zodat het in de praktijk ook mogelijk was geweest als je dit besluit genomen had.

Voorzitter. Dan aanvullend ten aanzien van productie in eigen land. Ik deel de inzet van de heer Dijk — ik doe het dan even in het bredere scenario van vaccins, medicijnen maar ook ander middelen — dat wij meer zelfvoorzienend moeten zijn, in de volle breedte van zowel grondstoffen als producten. Met "wij" doel ik bewust op Europees grondgebied en niet alleen op Nederland. Het is echt ondenkbaar om er rekening mee te houden of erop in te zetten dat wij alles in Nederland kunnen produceren. Als je alleen al kijkt naar het aantal medicamenten en toedieningsvormen die de grotere groothandel in Nederland nu in stock heeft, dan gaat het om meer dan 24.000 producten. Het is ondenkbaar dat je dat allemaal in Nederland kunt maken. Ik sprak enige tijd geleden met mijn Amerikaanse collega. Die had het erover dat het ondenkbaar was dat ze het in de Verenigde Staten allemaal zouden kunnen. Dat geeft het ook al wel aan; daar moet je helemaal niet op inzetten. Maar je moet er wel op Europees grondgebied veel strategischer over nadenken. Daar zijn we ook in EU-verband mee bezig. Ik agendeer de vraag hoe we meer kunnen produceren en strategisch minder kwetsbaar zijn.

Tot slot, voorzitter. Het is een lang antwoord, maar het raakt ook aan aparte discussies de we op andere momenten hebben wat betreft innovaties en strategieën op de lange termijn. We moeten echt nadenken — "wij" is kabinetsbreed en met uw Kamer — hoe wij ook in de toekomst onze onderzoeks- en innovatiepositie verder versterken.

De heer Van Haga vroeg of ik blijf ontkennen dat er sprake is geweest van vaccinatiedwang. Een vaccinatie was en is in Nederland vrijwillig. Het is een eigen keuze van burgers. Het kabinet heeft altijd afstand genomen van vaccinatiedwang- en drang. Dat blijkt ook uit het feit dat er naast een vaccinatiebewijs altijd alternatieven beschikbaar waren, zoals een testbewijs en een bewijs van een doorgemaakte infectie. Ik heb in eerdere debatten met uw Kamer zelf regelmatig geuit dat ik het ontzettend belangrijk vind om die vrijheid van vaccineren en eigen keuze te benadrukken, zowel voor de eerste vaccinatie als voor herhaalvaccinaties.

Minister Kuipers:

Goed. Dan vroeg de heer Van Haga ook wanneer de minister erkent dat mRNA-vaccins veel langer in het lichaam blijven dan beweerd en dat de risico's op neveneffecten toenemen. Ik betreur het dat de heer Van Haga in zijn vraagstelling zaken over vaccins impliceert die niet kloppen. Er is brede wetenschappelijke consensus over werkzaamheid en veiligheid. Ik heb dit in de eerdere schriftelijke beantwoording op een scala aan vragen van de heer Van Haga zeer uitvoerig toegelicht.

Mevrouw Tielen vroeg aanvullend — ik raakte er net al even aan — of ik verder kan toelichten welke voorbereidingen getroffen worden voor vaccins, maar ook voor beschermingsmiddelen en geneesmiddelen. Zij vraagt hoe dit in EU-verband gebeurt. We werken in Europa nauw samen met andere lidstaten aan het versterken van onze leveringszekerheid. Een voorbeeld daarvan is HERA, European Health Emergency Preparedness and Response Authority. Die bevordert onder andere noodvoorraadvorming en het beschikbaar houden van essentiële productiecapaciteit in de EU en zorgt ervoor dat er voldoende essentiële medische producten zijn voor een volgende gezondheidscrisis. Nationaal start ik binnenkort een aanbesteding voor opschaalbare productiecapaciteit van mondmaskers, inclusief de vorming van een "first in, first out"-voorraad bij de producent.

Mevrouw Tielen vroeg ook naar inspraak van zorgprofessionals op zowel de inrichting van de zorg als de test- en vaccinatiestrategie. Zij vroeg: is de minister bereid daar een voorstel voor te doen? Het RIVM betrekt professionals zoals GGD-artsen, medisch specialisten, huisartsen en verpleegkundigen bij het opstellen van uitvoeringsrichtlijnen voor testen en vaccineren. Daarnaast vraag ik bij besluitvorming diverse uitvoeringspartijen via het uitvoeringsadvies om te reflecteren op voorgenomen maatregelen. Dit uitvoeringsadvies en de geconsulteerde partijen ben ik momenteel tegen het licht aan het houden. Ik zeg graag toe om te verkennen of en hoe zorgprofessionals in dit advies kunnen worden meegenomen.

Mevrouw Pouw-Verweij vroeg wat een wendbare vaccinstrategie voor het najaar betekent, overwegend dat de huidige vaccins onvoldoende beschermen tegen nieuwe coronavarianten. Zij vroeg of ik kan ingaan op de afweging van maatschappelijke gezondheidswinst versus bijwerkingen van vaccins. Ik verwacht voor de zomer advies van de Gezondheidsraad over de middellangetermijnstrategie voor vaccinatie. Ik verwacht dat hierin ook aandacht is voor de vraag of een vaccinatiecampagne in het najaar nodig is, voor welke groepen en met welk vaccin. De Gezondheidsraad zal in zijn advisering steeds de gezondheidswinst afzetten tegen het risico op bijwerkingen. Dat heeft hij in het verleden gedaan en ik ga er volledig van uit dat hij dat weer gaat doen, in de context van in een epidemiologische situatie circulerende varianten en de mate van immuniteit van de bevolking. Als voorbereiding op een eventuele najaarscampagne heeft het RIVM samen met de GGD'en en andere uitvoeringspartners verschillende scenario's uitgewerkt om voldoende wendbaar te zijn.

De heer Drost vroeg: hoe reflecteert de minister op de vaccinatiecampagne en de mondkapjesplicht? Wat waren verkeerde afslagen en wat had beter gemoeten? Ik gaf daar zojuist al enigszins een antwoord op. Dat is in lijn met wat de OVV in het rapport aangaf. We hadden beter rekening moeten houden met meerdere scenario's. Dat is bij de eerste vaccinatiecampagne onvoldoende gebeurd, omdat we zo veel mogelijk wilden aansluiten bij bestaande structuren.

Ten aanzien van de mondkapjes heeft het kabinet in het najaar van 2020 een aantal overwegingen betrokken om te komen tot de inzet van mondkapjes, waaronder het feit dat er onder de bevolking veel draagvlak bleek voor het dragen van mondkapjes. De Kamer sprak destijds uit dat mondkapjes bij enig effect wenselijk zouden zijn, in termen van "alle beetje helpen". Ook wilden we het Nederlandse beleid meer in lijn brengen met de internationale praktijken en met de adviezen van bijvoorbeeld de WHO. Tot slot was ook duidelijkheid een argument. Dat kwam al voorbij in de discussie met de minister-president over communicatie en helderheid.

Tot zover in dit blokje, voorzitter.

Minister Kuipers:

Zonder de precieze discussie terug te kunnen halen — ik ben er zelf niet bij geweest — geef ik aan waarom destijds de sterke verwachting was dat een vectorvaccin zoals AstraZeneca als eerste beschikbaar zou zijn. Ik noemde al een aantal van de argumenten daarvoor: de ontwikkelfase waarin het zich bevond, de productiemogelijkheden en de verwachte duur van de registratietrajecten. Je zou bijna kunnen zeggen dat alle signalen wezen op een vectorvaccin. Wat je dan krijgt, is dat je je in korte tijd en onder druk voorbereidt en dat je, als een scenario veruit het meest waarschijnlijk is, daar ook alle energie op inzet. En toen werd het toch anders. We kunnen makkelijk zeggen dat dit soort onvoorziene dingen gebeuren in een crisis, maar vervolgens hadden we daar ook last van. Dat betekent dat je in de toekomst, ook nu, met de LFI — het is fantastisch dat die organisatie nu wordt opgericht — veel beter kunt zeggen: ongeacht of je niet weet wat voor infectieus agens in de toekomst de oorzaak kan zijn, werk gewoon met verschillende scenario's, zodat je op het moment dat je wél weet welke agens je eventueel kunt inpluggen, kunt zeggen: dit is wat we ervan weten en dit zijn de typen therapieën die we hebben.

Minister Kuipers:

Zonder precies op de semantiek in te gaan: wat ik zei, is dat wij verschillende mogelijkheden boden om aan activiteiten zoals de heer Van Houwelingen noemt deel te nemen. Dat kon zijn een vaccinatiebewijs, een testbewijs, of een bewijs van een recent doorgemaakte infectie. Het is aan een individu om daar zelf een keuze in te maken, nog los van het feit dat de keuze ook kon zijn: ik neem niet deel aan die activiteit.

Minister Kuipers:

Allereerst even ten aanzien van "we gaan van deur tot deur, van arm tot arm". Ik denk dat voor al die medewerkers die zich daar destijds voor hebben ingezet een compliment past. Zij hebben zich echt ingespannen om mensen van goede informatie te voorzien en om, als die mensen zich vervolgens wilden laten vaccineren, dat vaccin ook aan te bieden. Ik heb dat zelf ook gezien. Ik heb gezien hoe mensen thuis bezocht werden, onder anderen door de huisarts. Ik heb gezien hoe er op bepaalde markten niet één keer, niet twee keer, maar week in, week uit, voor lange periodes mensen stonden. Chapeau! Dat ging allereerst om informatievoorziening: we hebben een folder, zo veel mogelijk in uw eigen taal en u kunt kiezen. En als u het dan wilt, dan bieden we u ook de mogelijkheid om u te laten prikken.

Minister Kuipers:

Het is niet aan mij om te definiëren wat vaccinatiedrang is. Ik heb in de afgelopen anderhalf jaar bij herhaalde debatten over covid en vaccinatie telkens gezegd dat ik het buitengewoon belangrijk vind dat er een vrijwillige keuze voor vaccineren ja of nee is. Het is aan de overheid om te zorgen dat die vaccins en de informatie laagdrempelig beschikbaar zijn en dat mensen goed geïnformeerd worden. Daar gaat het om. Dat is overigens zoals het heel breed in preventie maar ook in zorg gebruikelijk is. Er zijn maar een zeer beperkt aantal uitzonderingen waarin mensen gedwongen worden om iets te ondergaan.

Minister Kuipers:

Misschien mag ik nog één ding zeggen als het gaat over drang. Ik herhaal alleen de vraag van de heer Van Haga en daarmee lees ik de woorden voor zoals ze gebruikt zijn.

Minister Kuipers:

De eerste vraag is of ik me dat kan voorstellen. Het antwoord daarop is ja. Dat vraagt om een volgende keer nog zorgvuldiger te bedenken hoe je dit communiceert. Daarbij geef je aan de ene kant informatie over een vaccin, maar het zou ook een medicament of iets anders kunnen zijn: over hoe het werkt, wat het doet en de zekerheden, maar ook de onzekerheden. Dat hebben we zojuist ook al even benoemd. Tegelijkertijd geven we daar, in dit specifieke voorbeeld, vanuit de overheid een advies bij: het is vrijblijvend, maar wij adviseren u om te overwegen u te laten vaccineren. Dat moeten we op een manier doen zonder drang en dwang. Ik kan me goed voorstellen dat dat een beetje zo klinkt, zeker met "van arm tot arm" en "van deur tot deur". De vertaling kan zijn: we komen je thuis opzoeken. Het volgende is dan: we weten je wel te vinden. Ik begrijp dat heel goed. Ik denk dat dit een beetje terugkomt bij de nuance en de voorzichtigheid van de communicatie.

We doen dat overigens met z'n allen. Zojuist schreef ik weer even een quote op, in dit geval uit de inbreng van de heer Van Haga. Ik schreef het even letterlijk op, ook voor het kabinet: "Ze krijgen wat ze verdienen." Weet je, dat doen we ook met z'n allen. Laten we dat gezamenlijk voorzichtig doen.

Minister Kuipers:

Eens. Ik heb weinig toe te voegen aan deze discussie. In een dergelijke situatie, als het opnieuw zou gebeuren, gaat het om zoeken naar de nuance, waarbij je een positief advies kunt laten vergezellen door de nadruk op vrijwilligheid. Dat vraagt om een goede balans. Maar is dat niet wat we bijvoorbeeld in de zorg iedere dag doen? Het kan dus.

Minister Kuipers:

Dank voor het refereren aan deze ladder. Ik ken de ladder. Ik wil niet ingaan op specifieke uitspraken van mijn voorganger. Ik ken de citaten, maar de context ken ik niet. Ik ben ondertussen lang genoeg in deze rol om te weten dat je voor sommige quotes echt de context nodig hebt. Dat weet ik ook uit een vorige rol. Ik zal het volgende zeggen, wat ook raakt aan het antwoord dat ik zojuist aan mevrouw Van der Plas gaf. Als je luistert naar opmerkingen als "van deur tot deur", dan kun je die interpreteren als: wij gaan laagdrempelig een service bieden. Maar je kunt er ook hele andere beelden bij hebben. Voor mensen die ooit in een oorlogssituatie hebben gezeten, kan "van deur tot deur" een hele andere betekenis hebben, of dat nou mensen zijn die in Nederland de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt of mensen die hier als vluchteling zijn gekomen vanuit een oorlogsgebied. Ik herken dat dat wel degelijk de indruk kan geven van: ik moet klaarblijkelijk. Dat is eigenlijk het antwoord dat ik in de discussie van daarnet al gaf: we moeten zoeken naar een manier om dat toch goed te doen.

Minister Kuipers:

Ik heb zojuist de nuance al aangegeven, maar laat ik ook even de andere kant belichten. We zijn dat al wel vergeten, maar deze discussie en dit rapport gaan over een periode in ons leven en in onze maatschappij die een enorme indruk heeft gemaakt. Na een jaar, of na negen of tien maanden, hadden we in 2020 op allerlei manieren een situatie die we eigenlijk nooit voor mogelijk hadden gehouden. We kregen toen plotseling een vaccin en door de studies was wel duidelijk dat dat vaccin uiteindelijk dé oplossing was om hier versneld uit te komen. Dan wil je ook dat zo'n vaccin zo snel mogelijk voor iedereen die dat wil, beschikbaar is. Dan wil je ook dat er enthousiasme voor is en dat mensen participeren. Je wilde echt niet moeten nadenken over de situatie dat er maar 10% bereidheid was om te vaccineren. Dan hadden we nog veel langer in die situatie gezeten en dan hadden we ook niet begin 2022 met een zeer besmettelijke rondwarende variant in hele korte tijd alle maatregelen kunnen opheffen. Dat konden we doen, omdat iedereen die kwetsbaar was, daarvoor gevaccineerd was.

Ik heb al veel gezegd over wat ik me kan voorstellen bij druk en misschien ook bij een morele verplichting: ik wil misschien niet of ik heb nog mijn bedenkingen, maar ik moet. Aan de andere kant was de situatie zo dat een succesvol vaccinatieprogramma met een hoge opkomst maatschappelijk ontzettend veel zou betekenen, nog los van de betekenis voor een individu.

Minister Kuipers:

Voorzitter, ik ben echt bang dat ik in herhaling verval. Ik gaf al nadrukkelijk aan dat ik herken dat sommige bewoordingen bij mensen een gevoel van drang hebben kunnen opwekken. Maar ik schets ook even de andere kant. Er was gewoon een ontzettende drive om het vaccinatieprogramma te laten slagen. Breder over het gevoel daarbij, een beetje het effect dat we nu zien: misschien is dat goed, maar wij hebben geen goed geheugen meer voor wat de infectieziektes die u noemde, breed kunnen doen. Ik ben al van een weer iets oudere generatie. Mijn moeder had polio gehad en het effect daarvan was aan haar te zien. Mijn moeder … Nou, ik zal niet op de details ingaan, maar ze had polio gehad en dat kon je gewoon zien. Dat was in een tijd dat vaccinatie … Als je dat in je geheugen hebt, ben je heel erg gericht op het zien van de grote voordelen van vaccinaties.

Minister Kuipers:

Dan komen we echt in de semantiek. Laat ik eventjes teruggaan naar het punt dat het niet aan mij is om te definiëren dat een individuele persoon zich gedwongen of gedrongen heeft gevoeld. Ik heb zojuist in het antwoord al aangegeven dat ik mij kan voorstellen dat dat wel het geval is, terwijl tegelijkertijd de inzet was om dat absoluut niet te doen. Maar woorden komen hier precies. Ik gaf ook een beetje aan wat de individuele belevingswereld van iemand daarbij kan zijn. Soms is het niet eens zozeer de overheid, de GGD, de arts of de verpleegkundige. Het kan ook door de directe omgeving zijn.

Minister Kuipers:

Dat raakt aan eerdere vragen van zowel de heer Van Houwelingen als de heer Van Haga die ook schriftelijk gesteld zijn, in vele sets. Het concrete antwoord is: de minister vindt dat alles onderzocht moet worden, maar hij wordt daar niet ongerust van. Om alleen in de tijd een connectie te maken: deze stijging vond ook plaats in het jaar na een lange lockdown en het gebeurde ook in een periode van achtergestelde zorg. Er waren vele, vele situaties.

Minister Kuipers:

Allereerst, als ik nog even op het vorige mag reflecteren. Om een illustratie te geven. Ik heb de periode meegemaakt dat er in Nederland en ook in het buitenland een enorme stijging was van het aantal mensen met premaligne, zoals dat heet, voorstadia van kanker in de slokdarm. Je kon ontzettend veel vragen stellen over waar dat aan lag: "eten wij anders?", "zijn we meer gaan roken?" et cetera. Het was tegelijkertijd een-op-een de curve die overeenkwam met de groei van het aantal maag-darm-leverdokters in Nederland en het aantal endoscopieën dat we deden. Hier waren allemaal verklaringen voor, maar een ervan was dat het aantal dokters steeg. Ik geef dus maar even aan met zo'n voorbeeld dat je altijd breed moet kijken naar een hele hoop. Het is niet zo dat als er in de tijd iets gebeurt, we zeggen: o, dat zal daar wel aan liggen.

Dan ten aanzien van het Lareb. Ik heb aangegeven dat het Lareb registreert. Als het Lareb bijzondere bevindingen doet, bijvoorbeeld een opvallende stijging van iets, kijkt het daar in diepte naar en geeft het daar eventueel een signaal over af.

Minister Kuipers:

Dan kom ik bij mijn laatste blok, voorzitter. Dat is het blokje diversen. Ik begin met een vraag van de heer Bushoff: is het niet zo dat je in tijden van een pandemie in een vroeg stadium maatregelen wil nemen om op een later moment zwaardere maatregelen zoals een schoolsluiting te voorkomen? De heer Bushoff benoemt hier een veelvoorkomend dilemma bij het beslissen over het nemen van maatregelen. Hoe vroeger je kunt ingrijpen, hoe meer besmetting en ziektelast je kunt voorkomen in een later stadium. Maar daar geldt ook bij dat vroege prognoses vaak nog veel onzekerheden bevatten. Je wilt dus ook niet te vroeg ingrijpen. Te vroeg ingrijpen kan gepaard gaan met verminderd draagvlak of verminderd begrip in de bevolking. Ten algemene ben ik het geheel met de heer Bushoff eens, maar daar geldt wel bij dat ook hier communicatie en het aangeven van onzekerheid heel helder zijn. Ik neem even één voorbeeld. In retrospect was het ontzettend verstandig geweest als vroeg in 2020 was geadviseerd om de carnaval te annuleren in zuidelijk Nederland. Maar dat hadden we dan wel gedaan op een moment dat er nog geen enkele besmetting in Nederland was — althans, die was nog niet gedocumenteerd; achteraf moet die er wel geweest zijn — en dan hadden we verwezen naar Italië. Op zich ben ik het geheel ermee eens, maar dit komt ook wel terug op dat nadenken in scenario's en daarmee ook durf om uitspraken te doen met de onzekerheid die daaraan gekoppeld is.

Minister Kuipers:

Ik kijk even naar mijn collega, minister Wiersma, die straks denk ik uitgebreid op de schoolsluitingen terugkomt.

Minister Kuipers:

Dan kom ik op de vraag van de heer Van Haga over het concrete belang van de Staat als de minister via de Woo opgevraagde informatie, zoals OMT-opnames, niet vrijgeeft. De heer Van Haga heeft zowel via Kamervragen als via SO-vragen als via een Woo-verzoek verzocht om de opgedoken audiobestanden van de OMT-vergaderingen. Bij de Kamervragen én de SO-vragen heb ik de bestanden geweigerd op grond van het belang van de Staat uit artikel 68 Grondwet. Ik refereer daaraan.

De heer Van Haga vroeg ook: heeft de minister sinds zijn aanstelling als minister contact gehad met leden van het OMT, via mail, telefoon, app, en zijn daarbij Woo-verzoeken ter sprake gekomen? Als ik alle vragen van de heer Van Haga over het Woo-proces even samenvat, dan wil hij weten of er politieke bemoeienis is met de Woo-verzoeken. Ik kan u melden dat dat niet het geval is. Ik heb nooit Woo-verzoeken met OMT-leden besproken, op welke manier dan ook.

De heer Van Haga vroeg ook wanneer de minister tegemoetkomt aan de uitspraak van de bestuursrechter en de modellen van het RIVM en de wetenschappelijke data voor die modellen openbaar gaat maken. Ik hecht belang aan openbare publicatie van de informatie waarop de maatregelen gebaseerd zijn en getoetst kunnen worden. De rechtbank Midden-Nederland heeft op 17 februari dit jaar de uitspraak gedaan dat het RIVM de rekenmodellen en datasets openbaar mag maken, mits ontdaan van persoonsgegevens die gebruikt zijn voor onder andere het reproductiegetal van COVID-19. Het RIVM heeft daartoe de data aangeleverd aan VWS. Dat heeft het gedaan op 8 mei jongstleden. Ze worden nu gecontroleerd op persoonsgegevens in het kader van de AVG. Zodra dat gereed is, zal dat openbaar gemaakt worden.

De heer Van Haga vroeg ook of de minister van VWS geen belangenconflict ziet, gezien zijn huidige functie en zijn vorige functie binnen het OMT. Hier volstaat de opmerking dat ik geen functie had binnen het OMT.

De heer Kuzu merkte op dat het OMT al bestond voor covid en dat dit niet heeft voorkomen dat er rolvervlechting optrad. Hij vroeg hoe de toekomst van onze pandemieaanpak eruitziet. Zullen we opnieuw ten prooi vallen aan paniek of hebben we het lef om tot een doordachte, weloverwogen crisisstructuur te komen?

Het OMT bestond inderdaad al en is naar mijn mening ook bij covid adequaat geweest als medisch expertteam. Met het beleidsprogramma pandemische paraatheid zet het kabinet in op versterking in de publieke gezondheidszorg, de zorg en de leveringszekerheid. Daarbij gebruiken we de lessen van covid en zeker ook die van de OVV-rapporten. Mede op basis daarvan is de LFI opgericht en die gaat nu van start. Ook wordt binnen het beleidsprogramma het scenario-instrument benut en doorontwikkeld naar aanleiding van de aanbevelingen van de OVV. In de beleidsagenda van april en in de brief over het beleidsprogramma van november heb ik u hierover uitgebreid geïnformeerd. Dat zal ik in het najaar, na de zomer, weer doen over de voortgang van het beleidsprogramma.

De heer Van der Staaij vroeg wat er concreet in gang is gezet door het kabinet naar aanleiding van de aanbevelingen van de OVV. In de eerste tranche van de Wpg hebben we een wettelijke basis verschaft voor sturing van de overheid in tijden van een pandemie. We hebben de LFI opgericht om als regievoerder te opereren. Ik heb het RIVM en ZonMw opdracht gegeven om een onderzoeksprogramma naar de effectiviteit van de maatregelen op te zetten. Er is een MIT opgericht om te adviseren over de sociaal-maatschappelijke impact van maatregelen. De coördinerende rol van de EU-gezondheidscommissie is versterkt. In de langetermijnaanpak zijn de adviezen om meer scenariogewijs te werken verwerkt, onder andere ook in sectorplannen. Recent heeft het OMT een reglement van orde openbaargemaakt. Ook op EU-niveau is de afgelopen twee jaar veel gedaan om de samenwerking te versterken; een aantal van die punten noemde ik al.

De heer Van der Staaij, de heer Drost en mevrouw Van den Berg vroegen om de positie van het OMT en het MIT vast te leggen in de Wpg, om daarmee een zuiverder besluitvormingsproces te waarborgen en hun positie te beschermen. Het OMT wordt georganiseerd en gefaciliteerd door het Centrum Infectieziektebestrijding van het RIVM. Het RIVM heeft inmiddels het reglement van orde gepubliceerd, ik noemde dat al. De onafhankelijke positie van het OMT binnen het RIVM is hiermee naar mijn mening voldoende geborgd. Het MIT is recent ingesteld bij een instellingsbesluit. Daarmee zijn taken en werkwijze geborgd. Voor de zomer van 2024 levert het MIT een evaluatieverslag over zijn taakvervulling aan bij SZW. Het kabinet wacht deze evaluatie graag af.

Dan vroeg mevrouw Van der Plas …

Minister Kuipers:

Ja, dat neem ik graag mee.

Voorzitter. Dan kom ik bij de vraag van mevrouw Van der Plas: is het niet tijd om speciaal beleid te maken inzake mentale problemen van de jeugd? Ik herken het beeld dat de mentale gezondheid van inwoners en specifiek van de jeugd al langer onder druk staat en dat corona dit heeft versterkt. Het thema "mentale gezondheid" heeft dan ook expliciet een plek gekregen in het coalitieakkoord. Op 10 juni vorig jaar heeft de staatssecretaris van VWS samen met zes collega's uit het kabinet de Aanpak "Mentale gezondheid: van ons allemaal" naar uw Kamer gestuurd. Die aanpak richt zich nadrukkelijk op leefgebieden waarop mentale gezondheid extra aandacht verdient: in de buurt, op school, op het werk en online. Laagdrempelig en in de eigen omgeving. Hiermee willen wij het thema beter bespreekbaar en zichtbaar maken, maar ook aan de slag met het bieden van handvatten, onder andere voor scholen.

Mevrouw Van der Plas vroeg waarom niet is gekozen voor regionale lockdowns. Het voorbeeld van Schiermonnikoog werd genoemd. Waarom is daarbij niet gekeken naar de protocollen van de veehouderij? Er werd ook gerefereerd aan de uitstekende naleving van regionale vervoersverboden. Regionale maatregelen zijn in de zomer en in het najaar van 2020 zeker overwogen, maar onder andere vanwege handhavingsproblemen, het waterbedeffect, de eenduidigheid en de uitlegbaarheid van de maatregel is daar toen niet voor gekozen. Een recente modelstudie van het Erasmus MC, de Universiteit Utrecht en het CBS heeft laten zien dat regionale maatregelen in de eerste fase van de coronapandemie effectief hadden kunnen zijn. We nemen de resultaten van deze modelstudie zeker mee, omdat deze inzicht geven in de mogelijkheden om in de toekomst een regionale aanpak opnieuw te overwegen. Ze worden ook meegenomen in de verkenning van de aanvullende bevoegdheidsgrondslagen voor de Wpg.

Mevrouw Pouw-Verweij wil graag weten hoe de minister het MIT zover krijgt dat het zich richt op de impact op de samenleving in plaats van dat het zich opstelt als plaatsvervangend beleidsmaker. Het MIT is een onafhankelijke commissie die de sg van het ministerie van SZW adviseert over de sociaal-maatschappelijke en economische gevolgen van corona en het coronabeleid. Dat doet de commissie op basis van actuele kennis, informatie en inzichten uit wetenschap en praktijk. Het MIT stelt zich daarmee niet op als een plaatsvervangend beleidsmaker, maar adviseert het kabinet. De onafhankelijkheid van de commissie is geborgd in het instellingsbesluit. Het staat het MIT vrij om naast het geven van gevraagde adviezen ongevraagd aanvullend te adviseren over sociaal-maatschappelijke en economische aspecten.

De heer Drost vroeg of ik vind dat de lerende cultuur binnen het ministerie genoeg is ingebed. Ik deel het standpunt van de OVV dat leren en reflecteren doorlopend moet gebeuren. Ik ben niet voor niets begonnen als wetenschapper. Tijdens ons vorige debat heb ik mijn eigen eerste lessen en reflecties op de crisis met u gedeeld. Ik benoemde zojuist nog een andere, ten aanzien van vaccinatiestrategieën. Die lessen zetten we ook om in beleid, in scenariodenken en in wetgeving.

U vroeg ook hoe leren en reflecteren onderdeel is van de professionaliteit van het ambtelijk apparaat. Op alle niveaus nodigt VWS de medewerkers uit om te werken aan hun kennis en vaardigheden. Leren en reflecteren moet niet alleen naar aanleiding van de coronacrisis plaatsvinden, maar doorlopend, want we staan nog voor veel meer grote opgaven.

Mevrouw Van den Berg verwees naar de stand-van-zakenbrief van 13 mei 2023 en vroeg wat nu de echte planning is met betrekking tot het uitwerken van scenario's. Het Beleidsprogramma pandemische paraatheid zet in op de doorontwikkeling van scenario's, gebruikmakend van ervaring en kennis uit andere beleidsterreinen en andere landen. Door ZonMw is een kennisprogramma gestart dat zich richt op scenario's bij een verspreiding van pathogenen in de samenleving. Het RIVM brengt in kaart wat er aan ziektebeelden met welke eigenschappen en met welke gevolgen op ons af kan komen. Ik verwacht uw Kamer dit najaar hierover te kunnen informeren. Aan de hand daarvan worden scenario's ontwikkeld en beproefd. De LFI gaat daar ook mee aan de slag. Ik gaf het al aan.

Minister Kuipers:

Ik pak terug.

Minister Kuipers:

Geeft niks.

Minister Kuipers:

Ik denk dat mevrouw Pouw-Verweij het helemaal met mij eens is als ik zeg dat het niet aan mij is om te interveniëren bij de advisering van het MIT. Ik verwijs ook even naar een instellingsbesluit. Als u mij vraagt of ik mij herken in een discussie over coronatoegangsbewijzen, dan zeg ik: ja, ik herken dat; ik heb het daar uitgebreid over gehad met zowel de Tweede Kamer als de Eerste Kamer, onder andere in het kader van een eerste tranche van de Wpg. We hebben nadrukkelijk uitgesproken — ik sta daar ook geheel achter — dat het geen onderdeel is van bijvoorbeeld de Wpg. Dus wat dat betreft: ik zie het advies en ik kijk ernaar.

Minister Kuipers:

Mevrouw Van den Berg vroeg: in reactie op het CEG-rapport Code Rood schrijft u dat het signalement wordt meegenomen in een plan van aanpak om in de samenleving in gesprek te gaan; wanneer kunnen we iets verwachten? Ik onderschrijf dat het noodzakelijk is om de morele uitgangspunten van keuzes bij de verdeling van zorg tijdens langdurige schaarste nu te doordenken. Zoals ik eerder aan de Kamer heb gemeld, werk ik daarom aan een plan om samen met de partijen in het zorgveld en in de samenleving hierover in gesprek te gaan. De complexiteit van het onderwerp vraagt om een zorgvuldige uitwerking. Ik ben voornemens om u na het zomerreces over de voortgang te informeren.

Mevrouw Van den Berg vroeg ook: kan de minister in het kader van pandemische paraatheid onderzoeken welke mogelijkheden er zijn op de BES-eilanden en in de CAS-landen om opleiding meer geclusterd aan te bieden en de Kamer daarover te informeren voor de begrotingsbehandeling 2024. Ik vind het uiteraard van groot belang dat de BES-eilanden en CAS-landen worden ondersteund bij het meer pandemisch paraat worden. We zetten daarom samen met de CAS-landen actief in op het versterken van de pandemische paraatheid in het Caribische deel van het Koninkrijk. Tijdens het bestuurlijk vierlandenoverleg Volksgezondheid van 9 juni jongstleden hebben de ministers van de CAS-landen en staatssecretaris Van Ooijen van VWS onder andere afspraken gemaakt over het intensiveren van de samenwerking ter verbetering van de pandemische paraatheid. Dat betrof specifiek de oprichting van een gezamenlijke Caribische hub voor publieke gezondheid, met als doel duurzame versterking van de lokale capaciteit, kennis en expertise op het gebied van pandemische paraatheid en infectieziektebestrijding in het Caribische deel van het Koninkrijk. Ik kan mevrouw Van den Berg toezeggen dat de staatssecretaris in dit kader ook aandacht heeft voor het aanbieden van opleidingen en dat de eerste opleidingsdagen gepland staan voor het najaar.

Minister Kuipers:

Ik heb inderdaad geen antwoord op de vraag; ik weet de precieze gegevens niet. Maar ik geef het signaal graag door aan de staatssecretaris.

Voorzitter. Mevrouw Paulusma vroeg ten aanzien van over vogelgriep en vaccinatie: wat als er morgen een besmetting van dier op mens en daarna van mens op mens plaatsvindt? Wat is de huidige stand van zaken met betrekking tot een humaan vaccin? Wat is het plan van aanpak? Ik werk samen met het ministerie van LNV aan de preventie en bestrijding van de vogelgriep en de voorbereiding op eventuele zoönotische varianten daarvan. Binnenkort kunt u een intensiveringsplan verwachten. Dat zal na de zomer zijn. Wat betreft humane vaccins onderscheid ik drie zaken: het pandemische griepvaccin, het humane vaccin tegen vogelgriep en de seizoensgriepvaccinatie. Ten aanzien van het pandemische griepvaccin is een zogenaamde advanced purchase agreement afgesloten in Europees verband, mocht er een variant ontstaan die van mens op mens overdraagbaar is. Ten aanzien van het humane vaccin tegen vogelgriep heb ik u in mijn brief over het DB-Z op de hoogte gesteld van de ontwikkelingen rond een humaan vaccin tegen vogelgriep. HERA organiseert een joint procurement initiative. Ik heb onze interesse daarvoor kenbaar gemaakt en houd u op de hoogte van de ontwikkelingen daarin. En ten slotte bekijk ik de mogelijkheden van het faciliteren van de seizoensgriepvaccinatie voor mensen die mogelijk in contact komen met met vogelgriep besmette dieren.

Mevrouw Paulusma vroeg ook: op welke manier zal de maatschappelijke impact van maatregelen in de toekomst eerder vertegenwoordigd worden in de besluitvorming? Zeker ook gezien het instellen van zware maatregelen ben ik blij met de aanpassingen van de Wpg, zodat er meer wettelijke grond is. De maatschappelijke impact van maatregelen blijft in de toekomst vertegenwoordigd in de besluitvorming. In artikel 58b, onderdeel c, van de Wet publieke gezondheid is opgenomen dat de gevolgen van maatregelen voor het maatschappelijk welzijn, waaronder ten minste de sociale, financieel-economische, maatschappelijke en andere gezondheidsbelangen, zo beperkt mogelijk zijn. Op deze wijze wordt in de Wet publieke gezondheid tijdig geborgd dat de maatregelen in redelijke verhouding staan tot de brede gevolgen voor de samenleving.

Tot zover, voorzitter.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Voorzitter, veel dank. En omwille van de tijd, maar ook vanwege de uitgebreide inleiding van de minister-president en minister Kuipers ga ik direct naar de vragen, als u dat goedvindt. Dat zijn er inderdaad niet zo heel veel meer.

De eerste vraag die ik wil beantwoorden was die van onder anderen mevrouw Tielen, maar ook vanuit ChristenUnie en D66 waren er vragen die gingen over de handhaving. Zoals ook de OVV concludeert: vergeleken met andere maatregelen in een zeer complexe tijd. Dus in die context, waar het de hele dag al over gaat, moet u vervolgens ook mijn antwoord horen. Dat is: in die zin was dit een relatief overzichtelijke maatregel om te handhaven, want je hebt een tijdstip — het gaat over de avondklok, uiteraard — en vanaf dat tijdstip mag je dus niet meer naar buiten, tenzij ... En dan een paar uitzonderingen. Zo is dat toen dus aangegeven. Bij de handhaving daarvan hebben uiteraard verschillende partijen een verantwoordelijkheid. Tijdens de pandemie is er bij alle maatregelen ook continu afgestemd.

Ik ga daar heel kort nog wat dieper op in, omdat mevrouw Tielen daarnaar vroeg. De voorzitter van het Veiligheidsberaad was namens de veiligheidsregio's aanwezig bij overleggen van de Ministeriële Commissie COVID-19. Input van onder andere het Openbaar Ministerie en de politie werd continu meegenomen in de uitvoeringstoets die input vormde voor de uiteindelijke besluitvorming. Daarnaast hebben de voorzitters van de veiligheidsregio's een landelijk handhavingskader vastgesteld met als doel de handhaving zo eenduidig mogelijk plaats te laten vinden. Maar natuurlijk zijn er ook wel wat verschillen geweest. Kijk bijvoorbeeld naar de grensregio's of naar de veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond. Er waren uitzonderingen.

Als ik mij niet vergis, is er ook gevraagd: zijn er regionale maatregelen overwogen, ook voor de invoering van de avondklok? Dat betreft dus de zomer en het najaar van 2020, als ik mij niet vergis. Daar is naar gekeken, maar er waren een aantal bezwaren. Heel simpel gezegd was Nederland te klein en het virus te snel. Het Veiligheidsberaad heeft daarbij ook aangegeven dat regio's echt last hadden van de onderlinge verschillen. Dat hebben we ook veel van de politie gehoord. Een regionale aanpak kan namelijk handhavingsproblemen met zich mee brengen: waarom hier wel en daar niet? Dat maakte het dus alleen maar complexer. Het had natuurlijk ook voor waterbedeffecten kunnen zorgen. Daarmee heb ik die vraag beantwoord, als ik mij niet vergis.

Nog één vraag van mevrouw Tielen. Zij vroeg naar de verbinding tussen de Wet publieke gezondheid, crisisnoodrecht en de Wet veiligheidsregio's. Begin dit jaar heb ik met uw Kamer gesproken over de contouren van de versterking van het landelijk stelsel crisisbeheersing. Daarbij heb ik u toegezegd dat voordat wetgeving in consultatie gaat, ik natuurlijk met u in gesprek ga. Ik zal uw Kamer dan ook tijdig meenemen in de beoogde contouren van het stelsel. Daarbij werken we toe naar consultatie volgend jaar. Tegelijkertijd wordt er ook hard gewerkt aan de modernisering van het staatsnoodrecht. Dat is een heel breed traject. Bij de herziening daarvan en van de Wet veiligheidsregio's is aandacht voor de samenhang tussen beide onderwerpen. Met minister Kuipers is afgesproken dat nadat de aanpassingen van het bredere staatsnoodrecht en crisisrecht zijn afgerond, de minister zal kijken hoe dat wel of niet past bij de Wet publieke gezondheid en welke aanpassingen er eventueel nodig zijn om de consistentie te bewaken.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Ja, voor het landelijk stelsel crisisbeheersing zal de consultatie in 2024 zijn. Het staatsnoodrecht is in die zin ook een heel breed onderdeel, want daar vallen heel veel wetten onder. Daar gaan we de komende tijd dus echt voor nodig hebben. Dat klopt.

Minister Yeşilgöz-Zegerius:

Deze gesprekken voer ik vaak in een andere commissie, maar hierbij is het erg relevant. Aan het einde van dit jaar komen we ook met een brief over de versterking van het crisisstelsel. Wellicht kan ik daarin dan ook precies deze vraag nog meenemen en benoemen, ook in overleg met minister Kuipers in het kader van de Wet publieke gezondheid.

Minister Wiersma:

Dank, voorzitter. Het lijkt alweer lang geleden dat je als leraar van de ene op de andere dag niet meer voor de klas stond maar voor een scherm, en leerlingen niet meer in de klas zaten maar achter hun laptop. Het is hier heel vaak gezegd, maar het belangrijkste is dat we een scholensluiting zo lang mogelijk moeten proberen te voorkomen. Het is overigens ook geen onderdeel van de Wpg, zoals ook al is gezegd. Dat is ook het beleid van het kabinet.

Ik heb vier leidraden. Ik begin met de besluitvorming. Daarover is eigenlijk al veel gezegd door de minister-president, dus daarvan pak ik zo nog maar één vraag. Dan de geleerde lessen. Dan de effecten die we nu zien. Tot slot, hoe we een en ander in de toekomst kunnen voorkomen.

Ik ga wat sneller door het eerste deel heen, over de besluitvorming. Daarover werd nog een vraag gesteld door de heer Dijk, over een tussenvorm. Bij de eerste scholensluiting hebben we eigenlijk gezegd dat we scholen de mogelijkheid gingen bieden om halfopen te zijn. Daaruit hebben we de les geleerd dat dit voor scholen eigenlijk niet te doen was, zeker voor basisscholen niet. Die les hebben we dus ook meegenomen bij de tweede scholensluiting. We hebben toen meer uitzonderingen gemaakt voor kwetsbare groepen, juist vanwege de argumenten die de heer Dijk noemde. Dat was een belangrijke les. De scholen waren dus niet dicht voor die leerlingen, en evenmin voor vele anderen, zoals examenleerlingen en leerlingen in het praktijkonderwijs. Je zou dus kunnen zeggen dat dat eigenlijk al een tussenvorm was. We hebben ons best gedaan om de scholen daarna ook weer veilig te openen. Dat hebben we gedaan met servicedocumenten. Dat is een wat technische term, maar dat zijn afspraken die we met scholen hebben gemaakt. Dat was eigenlijk ook een tussenvorm, bijvoorbeeld met testen, die we toen ook aan scholen beschikbaar hebben gesteld. Dat was het over de besluitvorming.

Dan zou ik iets willen zeggen over de geleerde lessen. Mevrouw Paulusma vroeg welke lessen we hebben geleerd. De OVV constateert dat er vijf lessen zijn. Ik noemde al het maken van uitzonderingen, bijvoorbeeld voor de kwetsbare groepen, de examenleerlingen en het praktijkonderwijs. Twee. Als je het afstandsonderwijs eenmaal hebt, loopt dat steeds soepeler. We hadden de website lesopafstand.nl en we hebben de Digitale School zelfs in het coalitieprogramma opgeschreven. Dat was les twee. De derde is dat we zagen, zoals ik net al zei, dat halfopen scholen of andere varianten die scholen hebben geprobeerd, eigenlijk niet werkten en dat we hele duidelijke regels met elkaar moeten hebben. Dat is ook de vierde les, namelijk dat we de protocollen beter moeten voorbereiden, zodat die klaarliggen en helder zijn. Er moet namelijk niet op dat moment nog discussie over komen. De vijfde les is om daarin heel nauw met de sector samen te werken, want bij de scholensluiting was een deel van de scholen gewoon verrast, soms ook onaangenaam verrast, wat ik heel goed begrijp. Daar hebben we dus van geleerd.

Er is overigens ook onderzoek verricht naar de leervertragingen, het welbevinden en de sociaal-emotionele ontwikkeling. We zien dat dit natuurlijk een enorme weerslag daarop heeft gehad. Dat is ook al gewisseld in het debat. Die punten hebben weer hun weerslag gekregen in het sectorplan, waar mevrouw Paulusma naar verwees, juist om ervoor te zorgen dat we gezamenlijke afspraken hebben om dat soort punten te voorkomen. De belangrijkste les is misschien wel — dat bleek ook wel in dit debat — dat de scholensluiting helemaal onder op de stapel mogelijke maatregelen komt te liggen, dus dat we koste wat het kost die scholensluiting in de toekomst willen voorkomen.

Dan kom ik op de effecten.

Minister Wiersma:

Ja, ik noemde het sectorplan funderend onderwijs. Dat is door het veld zelf opgesteld. Daar zitten allerlei maatregelen in voor de verschillende pandemische scenario's, bedoeld om het onderwijs open te houden. In al die kleurscenario's zit de gedachte om het onderwijs open te houden. Er zou een extreem dieprood scenario kunnen zijn, maar zelfs in dat geval proberen we de sector te vragen op welke manier ze denken open te kunnen blijven. Dat hangt natuurlijk altijd af van de situatie, van wat er op dat moment wordt gevraagd. Is het bijvoorbeeld voor kinderen een gevaar of juist helemaal niet? Op dat moment moet je dit weer beetpakken en het aanpassen.

Minister Wiersma:

Dan praten we misschien een beetje langs elkaar heen. Het borgen is voor mij dat er in het sectorplan afspraken zijn gemaakt en protocollen zijn afgesproken voor verschillende scenario's. Er is nagedacht over wat we eerder hebben gezien en wat toen niet goed ging, en hoe we ervoor kunnen zorgen dat we dat in een volgende situatie voor zijn, doordat we erover nagedacht hebben en de regels al hebben afgesproken. Dat is een vorm van borging. Dat dat tegelijk met al die partijen is gebeurd, is ook een vorm van borging. Dat je daar in een andere situatie opnieuw naar moet kijken, zal altijd zo blijven, maar die borging hebben we juist in dat plan vastgelegd. Maar ik begrijp mevrouw Paulusma goed. Zij zegt: zorg er dan wel voor dat het niet iets is wat je over vijf jaar weer eens uit de kast haalt, maar blijf dat continu toetsen aan de situatie en omstandigheden op scholen. Dat vind ik een goed idee, dus ik zal die suggestie meenemen.

Minister Wiersma:

Je kan daarnaar kijken. We hebben er heel veel van geleerd. We hebben gezien wat voor grote effecten het heeft. We zijn ons dus nog bewuster van wat dat heeft gedaan en waarom we het niet moeten willen. Daarom zei de minister van VWS bijvoorbeeld dat we het in de Wpg ook niet meer hebben gedaan. We maken op basis daarvan dus wel keuzes. Natuurlijk is het dan de vraag of je ook die keuze maakt op het moment dat het er echt om spant. Dat is waarom we overigens ook onderzoeken … Het voorbeeld van Zweden kwam voorbij. We hebben gezien dat als je scholen niet sluit, dat daarna veel meer dempende gevolgen heeft voor de prestaties. Het is dus een terecht punt, maar ik kan alleen maar zeggen wat we daarmee beogen, namelijk om dat koste wat kost niet te doen en die maatregel onder op de stapel te hebben.

Het eerste punt is ook heel relevant, namelijk hoe je ervoor zorgt dat scholen dit goed kunnen doen. Het mooie is wel dat scholen echt hebben laten zien dat ze op heel veel terreinen ongelofelijk veel konden en ook flexibel waren. Ze hebben die leerlingen soms op school en soms digitaal onderwijs gegeven. Ze hebben dat op een hele goede manier gedaan, maar ze hebben soms wel degelijk dingen bemerkt die niet goed georganiseerd waren, zoals devices voor sommige leerlingen. Gaandeweg hebben we daar nog extra geld voor gegeven op die plekken waar dat nodig was. Dat is een voorbeeld, maar zo zijn er natuurlijk nog wel een aantal meer, die we ook in ons beleid aan het oppakken zijn. We hebben het laatst nog gehad over devices in het debat over kansengelijkheid. Die dingen komen dus allemaal terug en we zullen er met elkaar voor moeten zorgen dat we die randvoorwaarden organiseren.

Minister Wiersma:

Op het eerste punt stelde mevrouw Westerveld geen vraag, maar daar geldt wel voor dat scholen zelf hebben aangegeven dat ze soms de ruimte willen hebben om zelf te kunnen kijken wat bij hun school past om er een goede invulling aan te geven. Je zou kunnen zeggen dat dat maatwerk soms ontbrak. Dat is waarom we de sector hebben gevraagd om op die manier, in zo'n plan, eigen voorstellen te doen. Het staat natuurlijk buiten kijf dat je daarbij moet helpen. Dat hebben we steeds gedaan en dat zullen we in een nieuwe situatie — hopelijk doet die zich niet voor — ook doen.

Dan het andere punt. Het pleidooi is helder. Ik noemde hier het voorbeeld van de Wpg, maar het überhaupt instellen van het MIT is natuurlijk ook al een belangrijke oplossing voor een aantal maatschappelijke vraagstukken. Je moet die voldoende meenemen en meewegen. Ik denk dus dat er hiervan op meerdere aspecten heel veel geleerd is. Ik kom zo nog op die effecten. Soms zijn we daar heel erg van geschrokken, nog meer dan we al vreesden. Dat geeft ons allen natuurlijk wel een belangrijk besef en een verantwoordelijkheid als zo'n situatie zich opnieuw voor zou doen. Ik begrijp dat pleidooi dus.

Dan kom ik bij die effecten. Meerdere leden vroegen daarnaar. Dat beeld is best divers. We zijn in 2021 gestart met het Nationaal Programma Onderwijs. We hebben periodiek gekeken wat de impact is, maar daarvoor was er natuurlijk ook al impact. Wij zagen in de eerste periode — dat haalden wij uit de eerste meting — dat vooral bij lezen, rekenen en wiskunde in heel korte tijd een enorme daling zichtbaar was ten opzichte van de periode voor corona. Je ziet dat de impact bij voortgezetonderwijsleerlingen groter was dan bij leerlingen uit het primair onderwijs. Je zag aanvankelijk ook dat de vertraging het grootst was bij leerlingen uit wijken of gezinnen waar het best ingewikkeld is. Dat zag je aanvankelijk, na de zomer van 2021. Nu zien we dat juist bij die groep de grootste vooruitgang geboekt is. In de laatste meting, uit het najaar van 2022, die ook inzicht geeft in de schoolprestaties aan het eind van het schooljaar, blijkt dat leerlingen in het basisonderwijs uit de minder kansrijke milieus die vertraging, bijvoorbeeld op het terrein van begrijpend lezen, weer hebben ingelopen. De inspectie concludeert in de Staat van het Onderwijs, waar we het binnenkort over gaan hebben, dat de maatregelen van de overheid en van de scholen juist voor deze groepen hun vruchten afwerpen.

De pandemie is niet alleen van invloed geweest op de leerprestaties, maar ook op de sociaal-emotionele ontwikkelingen. We zien dat veel van de middelen die we hadden voor het Nationaal Programma Onderwijs ook naar de mentale kant zijn gegaan.

De heer Drost vroeg of de impact groter is dan vooraf werd verwacht. We dachten van tevoren — dat hebben we ook in veel andere landen gezien — dat vooral leerlingen uit de lage sociaal-economische milieus de meeste vertraging zouden oplopen. In de laatste monitor voor het primair onderwijs lijkt dat nu juist niet meer het geval te zijn. Wij waren daar wel bang voor, maar dat lijkt dus ingelopen te worden. Dat is een meevaller en ook een compliment voor de scholen.

Dan kom ik op de toekomst, en hoe we herhaling kunnen voorkomen. Daar zijn vragen over gesteld door mevrouw Westerveld, mevrouw Paulusma en anderen. We hebben er net al over gesproken: waar ligt nu die scholensluiting op de stapel? Dat is, denk ik, vanuit het kabinet duidelijk, maar ik snap dat mevrouw Westerveld zegt: zorg er dan ook voor dat dat te allen tijde in besluitvorming wordt gerealiseerd. Die oproep is gehoord. Daarom verwees ik naar het sectorplan funderend onderwijs, met daarin de verschillende pandemische scenario's. Garanties hebben we op dit punt niet, maar we hebben wel de indruk dat scholen heel veel hebben geleerd en ook hebben gezien wat op hun school zou kunnen werken. Als we hen die ruimte ook bieden — het was het doel om dat met het sectorplan te doen — dan denken we dat we in heel veel gevallen, specifiek voor bijvoorbeeld een regio of voor een bepaalde populatie leerlingen, op basis van het advies van de school tot een goede aanpak kunnen komen. Die aanpak verschilt misschien zelfs wel een beetje per school. We beginnen ook niet bij nul met het sectorplan; er staat al heel veel klaar. Natuurlijk moeten we dat wel, zoals mevrouw Paulusma terecht opmerkte, blijven zien en herzien. Ik heb net toegezegd dat ik dat meeneem in het vervolg.

Voorzitter, dat was het van mijn kant.

Minister Wiersma:

O, ik vergeet de ventilatie. Zullen we die eerst doen?

Minister Wiersma:

Ja. Ik probeerde die vraag net te beantwoorden, maar daar ben ik dus niet helemaal in geslaagd. Excuses daarvoor. Ik vertelde al iets over de laatste monitor. We dachten dat die achterstand, die vertraging, er juist bij de leerlingen waar je dat zou verwachten nog steeds zou zijn. We zien dat die juist in het primair onderwijs sneller is ingelopen. Dat is op zich een goed beeld. We zien dat dat bij begrijpend lezen is gebeurd, maar bij rekenen hebben we nog best een klus te doen. We hebben ook debatten over basisvaardigheden. We geven juist op die plekken extra hulp en ondersteuning en dat zetten we ook door. Dat is niet alleen afhankelijk van het Nationaal Programma Onderwijs dat afloopt, maar dat moeten we blijven doen en dan specifiek wat betreft mentale gezondheid. Onder regie van staatssecretaris Van Ooijen is er het plan Mentale gezondheid, wat een heel nadrukkelijk onderdeel is van het onderwijs. Dat is een van de duidelijke opdrachten die we hebben gevoeld na deze coronatijd.

Minister Wiersma:

Ja, dat deel ik. Vorige week hebben we het debat over kansengelijkheid gehad, waarin dat ook voorbijkwam. Gisteren was het moment dat mensen hoorden of ze geslaagd waren. Dan hoor je dat deze leerlingen en ook de docenten zich het meeste zorgen maken over werkhouding, concentratie en focus. Leerlingen vertelden dat ze tijdens de lockdowns een eitje gingen bakken of gingen zitten gamen. Daarna kom je op school en ben je niet meer gewend dat je niet de hele tijd op je telefoon kan kijken. Daar is echt wel iets van slag. Ik herken dat punt zeer. We hebben daar ook terecht aandacht voor en de Kamer heeft daar overigens ook terecht aandacht voor.

Minister Wiersma:

Ventilatie heb ik nog. Mevrouw Yeşilgöz wil dat ook graag horen. Daar is heel veel op ondernomen. Het kabinet heeft eerder 360 miljoen vrijgemaakt voor ventilatie. Toen ik begon, heb ik geprobeerd op alle scholen CO₂-meters te krijgen en ik heb ze ook uitgedeeld. Op aangeven van de Kamer gaan we dat ook verplicht stellen. Het is waar dat er ook vanuit de installatiebranche heel veel hulp is aangeboden. We proberen met scholen te kijken waar ze iets extra's nodig hebben. Daarom hebben we ventilatieteams die gebeld kunnen worden en die langs kunnen komen om te helpen om een aantal directe problemen op te lossen. Aan de achterkant is daarvoor direct geld beschikbaar. Uiteindelijk is het voor heel veel gebouwen belangrijk dat ze vernieuwd worden en dat de ventilatie dan in een keer goed geregeld wordt. Maar dat is net een wat andere discussie.

De voorzitter:

Aan de orde is het vervolg van het debat over het tweede deelrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid inzake de coronacrisis, de tweede termijn aan de kant van de Kamer. Ik geef meteen het woord aan mevrouw Agema van de PVV.

Mevrouw Agema (PVV):

Dank u wel, voorzitter. De minister-president lijdt vandaag in ieder geval niet aan geheugenverlies. Dat is een opsteker. Hij blijft bij zijn stellige bewoordingen over de avondklok. Die zou een geïsoleerd effect van 8% tot 13% hebben bij invoering, ondanks dat het OMT in die tijd zei dat het uiterst onzeker was, ondanks het debat dat we toen voerden, ondanks alle opmerkingen die destijds zijn geplaatst over de vier rapporten waarmee de avondklok werd onderbouwd en dat het allemaal nooit zo stellig gezegd had kunnen worden en ondanks alle ontkenningen dat maatregelen individueel onderzocht konden worden en het bewijs dat ik daarover aanvoerde. Ik denk dat het goed is als wij als Kamer scherp stellen wat wij bedoelen met die individuele effectonderzoeken. Daarom zal ik twee moties indienen.

Mevrouw Agema (PVV):

De volgende motie.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Dank.

De heer Van Haga (Groep Van Haga):

Ik zie dat mijn tijd op is. Ik zal mijn laatste motie dus bewaren tot de volgende keer.

Dank u wel, voorzitter.

De heer Dijk (SP):

Voorzitter. Ik denk dat het goed is dat er vandaag in het debat flinke kritiek was op de avondklok en de scholensluiting. Daar werd een scherp debat over gevoerd. Ik denk ook dat het goed is dat er vanuit alle fracties plannen waren om moties in te dienen over het uitvoeren van de aanbevelingen uit het OVV-rapport en ook dat er verschillende moties waren om onderzoek te doen naar de effectiviteit van individuele maatregelen. Mevrouw Agema heeft daar net een motie voor ingediend, die wij mede hebben ondertekend. Mevrouw Westerveld zal dat zo meteen ook doen. Ik vind het wel vreemd dat het kabinet tot de dag van vandaag, eigenlijk tot vandaag, dat niet van plan was. Daarom is het goed dat de Kamer dit wel wil, en het kabinet nu ook.

Tot slot vond ik het interruptiedebat dat ik kort met de minister-president had, een beetje vreemd. Dat ging over de door mij beschreven omstandigheden waarin mensen uit lagere sociaal-economische klassen verkeren. Die zijn heel erg bepalend voor het denken. Als jij een overheid hebt die constant de kosten verhoogt voor de zorg, de eigen bijdrages verhoogt, de huren constant verhoogt, steeds weigert de lonen van zorgwerkers te verhogen en mensen in cruciale beroepen laat doorwerken en als het kabinet vervolgens met een waardeloze regeling komt voor longcovidcompensatie, dan verbaast het niet dat het vertrouwen in het kabinet laag is en, ook tijdens de coronapandemie, zo ontzettend gedaald is. Dit heeft er natuurlijk alles mee te maken dat vertrouwen in de overheid er wel zal zijn als de overheid wil investeren in een samenleving waarin mensen in vrijheid kunnen leven. Dat gebeurt niet als je, zoals ik net al beschreef, in een lage sociaal-economische klasse zit en constant de klappen krijgt van bezuinigingen en van marktwerking in de zorg en in alle publieke sectoren. Het verbaast mij eerlijk gezegd niet dat deze premier dat niet begrijpt. Maar het doet wel zeer dat dat nog steeds de feitelijke situatie is.

Mevrouw Westerveld (GroenLinks):

Dank u wel, voorzitter. Ook dank aan het kabinet voor de antwoorden op de gestelde vragen. Een van de punten die ik hier naar voren bracht, en die ook de OVV in het rapport naar voren brengt, gaat over de stelligheid en de manier waarop besluiten soms heel stellig worden gecommuniceerd. Toen ik net het interruptiedebatje met de minister-president had, onder meer over onderwijs, hoorde ik weer heel stellig: onderwijs ligt onder op de stapel. Ik vind dat we met elkaar moeten voorkomen dat het onderwijs ooit weer dichtgaat. Maar als ik in het OVV-rapport lees dat zaken zoals uitvoeringsproblematiek, geld enzovoort ook een rol speelden in de discussies, dan ben ik daar niet helemaal zeker van. Volgens mij is mijn pleidooi duidelijk: laten we echt met elkaar zorgen dat we blijven opkomen voor de grondrechten die we hebben en voor de kinderen die geen stem hebben. En laten we inderdaad hopen dat het onderwijs nooit meer dicht hoeft.

Voorzitter, ik heb één motie.

De heer Van der Staaij (SGP):

Dank u wel, voorzitter. Een voordeel van veel ondertekenaars is ruime steun en een nadeel dat het wel wat spreektijd vergt om al die verschillende ondertekenaars te noemen.

Ik zal mij haasten om mijn eigen motie in te dienen, maar eerst wil ik mijn dank uitspreken aan de bewindslieden voor de beantwoording. En inderdaad, mevrouw Westerveld gaf net al het belangrijke punt aan dat de individuele maatregelen zo veel mogelijk moeten worden geëvalueerd. Ik denk dat de winst van dit debat is dat we hier met elkaar verder in komen.

Zoals gezegd wil ik zelf op een ander punt een motie indienen.

De heer Van der Staaij (SGP):

Dank u wel, voorzitter.

De heer Bushoff (PvdA):

Dank u wel, voorzitter. Ook vanuit mij dank voor de beantwoording aan de bewindslieden.

In dit debat blikken we terug op corona en ik denk dat in dat debat een aantal hete hangijzers zaten. Een daarvan waren de schoolsluitingen. Ik moet toch wel zeggen dat ik verwacht had dat de minister-president ietsjes meer open zou staan om terug te kijken of dat nou helemaal goed is gelopen of niet. Er was eerder gewaarschuwd: misschien moeten we nu al ingrijpen, want dan kunnen we — we weten het niet zeker — wellicht op een later moment schoolsluitingen voorkomen. Het klopt dat je dat niet met zekerheid kunt zeggen, maar de stelligheid dat dat nooit voorkomen had kunnen worden, die kun je ook niet aan. Dus volgens mij is er aan de kant van de Kamer wat voorzichtigheid nodig om daarover te oordelen, maar had het de minister-president gesierd als ook hij zich daar wat voorzichter over had uitgelaten.

Dat was een van de hete hangijzers. Een andere was het lerend vermogen van het kabinet. Ik gaf de minister van Volksgezondheid daarvoor een compliment in eerste termijn, want hij gaf volgens mij heel duidelijk aan dat er in het begin van de vaccinatiecampagne iets fout is gegaan, maar dat daar ook van geleerd wordt. Volgens mij is dat de juiste houding. Ik hoopte dat we die houding op elk onderwerp en bij alle bewindslieden zouden zien. Een beetje zag je het wel, maar nog niet in voldoende mate, denk ik, met name op het punt van de schoolsluitingen en het evalueren van individuele maatregelen. Daarom is het goed dat er een motie is ingediend om die individuele maatregelen te gaan evalueren. Het is denk ik de winst van dit debat dat we dat toch met z'n allen gaan doen.

Ik denk ook dat het belangrijk is dat mijn collega Westerveld net een motie heeft ingediend, die ik mede heb ondertekend, om de aanbevelingen van de OVV ook echt over te nemen als kabinet en te voorzien van een concrete invulling. Ik denk dat dat heel belangrijk is.

Volgens mij zijn we vandaag in dit debat op twee punten toch een stukje verder gekomen. Dat is belangrijk om het in de toekomst beter te kunnen doen.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel. Ook dank aan de ministers en de minister-president voor de antwoorden vandaag. Ik heb twee moties, dus ik hou het kort.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Dank u wel.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Kijk, mijn overweging is een beetje dat sporten en bewegen per motie al wel is aanvaard als essentieel. We moeten kijken onder welke randvoorwaarden dat dan kan. Sporten en bewegen als maatschappelijk iets is dus essentieel, maar ik wil daar specifiek de sportscholen aan toevoegen. Ik weet uit de covidperiode dat sportscholen er echt alles aan hebben gedaan om veilig te kunnen sporten en daarin heel veel geld hebben geïnvesteerd. Ze hebben ook aangegeven dat ze dit kunnen managen. Ik zou niet willen dat sporten en bewegen straks wel als essentieel wordt bestempeld — dat mag dus wel — maar sportscholen niet. Dat is het doel van de motie.

Mevrouw Van der Plas (BBB):

Nou ja, daar staan bijvoorbeeld supermarkten op als voedselvoorziening. Je kunt niet zeggen "de supermarkten gaan dicht", want dat is helemaal niet gezond.

Mevrouw Tielen (VVD):

Voorzitter. Dank aan de collega-Kamerleden en de mensen in vak-K voor het debat van vandaag, waarin we volgens mij intensief en goed hebben teruggekeken op een periode waar we nooit meer in terecht hopen te komen. Ik denk dat we een aantal goede dingen hebben gewisseld om dat ook te voorkomen.

Ik had een motie voorbereid, maar ik was niet de enige die graag een evaluatie van de maatregelen wilde. Ik denk dat het heel goed is dat we met elkaar zijn gekomen tot een motie, die mevrouw Westerveld heeft ingediend. Ik benadruk dat eventjes, omdat er in de eerste termijn soms een zweem van tweedeling in de Kamer leek te liggen die altijd hetzelfde is. Maar volgens mij is dat niet zo. Volgens mij hebben we de parlementaire behandeling telkens benaderd vanuit de eigen fractie, met de eigen insteek en de eigen weging van alle risico's en bedreigingen van de beslissingen die voorlagen. Ik heb dat vaak gewaardeerd. Ik denk dat het ook goed is om dat af en toe te laten zien, omdat wij met z'n allen volksvertegenwoordiger zijn en wij met z'n allen soms voor ingewikkelde opgaven staan en we daar inhoudelijk, en soms scherp, maar in ieder goed over moeten debatteren.

Dank u wel.

Mevrouw Pouw-Verweij (JA21):

Dank u wel, voorzitter. Ik dank het kabinet voor de uitgebreide beantwoording. Met belangstelling wacht ik de reactie af van minister Kuipers op het advies van de Gezondheidsraad over vaccins. We komen elkaar daarover ongetwijfeld weer te spreken.

Ik ben blij dat de aandacht is gegroeid voor brede effecten in de samenleving. Ook het debat over coronabeleid en -maatregelen toont dat aan. In de uitleg over hoe de verschillende groepen in de samenleving aankijken tegen de crisisaanpak geeft de premier blijk van een afgelopen benadering. Het is niet wij tegen zij. Het gaat niet over de verstandige mensen met het grote gelijk tegen de complotdenkers en de wappies aan de verkeerde kant van de geschiedenis. Die houding heeft voor zo veel onnodige verharding gezorgd. De onnodige polarisatie leert ons een harde les. Het gaat erom dat redelijk beleid en gefundeerde kritiek gezamenlijk tot beter beleid leiden. Communicatie over dilemma's is nodig, zoals de heer Rutte ook heeft gezegd. Ga na het benoemen van feiten niet door met speculeren. Ik houd het dit kabinet nogmaals voor: baseer beleid op maatregelen die werken en niet op ingrepen op hoop van zegen. Ga niet schaatsen op dun ijs.

Wat mijn fractie nog bezighoudt, zijn de rafelrandjes van deze discussie. Zo hebben wij de motie van de SGP meeondertekend om het MIT wettelijk te verankeren. Dat wilde mijn fractie al eerder, maar de tijd was daar toen nog niet rijp voor, maar nu hopelijk wel. Een andere zorg is de bereidheid om de adviezen van de OVV van harte uit te voeren. Er ligt een tweede deelrapport met messcherpe analyses en conclusies. Als het gaat over het vergroten van het draagvlak voor een crisisaanpak, verwacht mijn fractie dat het kabinet indringend in de spiegel zal kijken en de aanbevelingen van harte overneemt.

Dank u wel.

De heer Drost (ChristenUnie):

Dank u wel, voorzitter. Namens de ChristenUniefractie dank aan de leden van het kabinet voor de beantwoording van alle door ons gestelde vragen.

Voorzitter. Nog een tweetal punten. Daar zijn ook moties over ingediend, dus die heb ik verder niet bij me. De reflectie die we vandaag hebben gedaan, is wat mij betreft nog niet helemaal klaar. Op de vraag of we weer hetzelfde zouden doen, kwamen vooral van de kant van de minister-president de antwoorden van: ja, eigenlijk wel. Daarbij werd aangegeven: we hebben nu nog niet echt de gegevens die we zouden moeten hebben om daar een ander antwoord op te geven. De motie die hier op de vloer is gekomen om juist die effecten van maatregelen die we hebben genomen verder te onderzoeken, ondersteun ik van harte. Daarom staat mijn naam ook onder die motie.

Het tweede gaat over de maatschappelijke impact van maatregelen. Mijn fractie heeft die ook bij herhaling voor het voetlicht gebracht in de coronaperiode. Die vinden wij heel belangrijk, ook in de weging van alle besluiten die we nemen. Het voorbeeld dat ik een aantal keren heb genoemd in het debat is de impact op het mentaal welzijn van kinderen en jongeren. Daar moeten we blijvend aandacht voor hebben en blijvend onderzoek naar doen, bijvoorbeeld als het gaat om de schoolsluiting. Daarom hebben wij de motie van de heer Van der Staaij meeondertekend, die ook probeert een wettelijke borging te vinden voor het MIT.

Tot zover. Dank u wel, voorzitter.

Mevrouw Van den Berg (CDA):

Dank u wel, voorzitter. Dank aan het kabinet voor de antwoorden. Ik heb in mijn inbreng gezegd dat het belangrijk is dat maatregelen logisch, consistent en aannemelijk zijn. Ik herinner me een bepaald moment waarop mevrouw Westerveld in kaart had gebracht dat er acht manieren waren waarop er gesport had mogen worden. Wij vinden het dus heel belangrijk dat die maatregelen individueel worden geëvalueerd. Dat is ook de reden waarom wij de motie van mevrouw Westerveld hebben meeondertekend.

Dank aan de minister voor de toezegging om te kijken hoe wij ook de CAS-landen en de BES-eilanden verder kunnen versterken voor hun eigen pandemische paraatheid en hun eigen opleiding.

Wij vinden het heel belangrijk dat er niet alleen naar de medische mogelijkheden wordt gekeken, maar ook naar de maatschappelijke effecten, dat daarover ook een advies is en dat dat dan samen wordt gewogen. Dat is de reden waarom wij de motie van de heer Van der Staaij hebben meegetekend.

Dan was er nog één vraag in mijn inbreng die niet is beantwoord. Die ging over de technologische mogelijkheden. Het duurde vrij lang voordat wij de discussie over ventilatie en over CO₂-meters et cetera hadden. Ik weet helemaal niet of techniek altijd een oplossing kon zijn. We hadden ook snel door dat UV-straling zeer effectief is, maar dan was alles gekeeld. Het gaat mij erom hoe je kan zorgen, als je een crisis hebt, dat er ook serieus naar die technologische kant wordt gekeken; niet alleen naar wat wij kunnen doen op medisch gebied of naar wat het effect is op de samenleving, maar juist ook hoe wij met die techniek oplossingen kunnen bedenken.

Dank u wel.

Mevrouw Paulusma (D66):

Dank u wel, voorzitter. Dank ook aan het kabinet voor de beantwoording van mijn vragen. Deels ben ik daar ook blij mee, maar ik blijf ook zitten met mijn alertheid als het gaat om vogelgriep. In dat kader ben ik blij om te horen dat de minister en de HERA stappen zetten als het gaat om bijvoorbeeld humane vaccins. Ik hoop ook dat de minister snel werk maakt van het vaccineren en het vaccin voor de desbetreffende doelgroepen.

Verder wil ik wederom benadrukken hoe belangrijk het was dat wij vanuit Den Haag samenwerkten met de lokale overheden; dat is vooral ook voor de collega die nu vertrokken is. Dit was belangrijk en dit blijft enorm belangrijk. Dat is wel af en toe gemist tijdens de afgelopen crisis.

Ik dank de minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs voor de toezegging dat het sectorplan blijvend wordt geüpdatet, samen met degenen die het betreft, de leraren en de scholen, zodat we alles op alles zetten om scholen nooit meer te sluiten.

Tot slot ben ik blij dat mijn anekdote over de wond en de pleister en de samenhang der dingen ook zo aangeslagen is bij het kabinet. Ik sta dan ook met volle overtuiging onder de motie van mevrouw Westerveld.

De voorzitter:

Ik geef het woord aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport voor zijn tweede termijn.

Minister Kuipers:

Dank u wel, voorzitter. Er resteert nog één vraag van mevrouw Van den Berg en die gaat over de inzet van technologie. Dat is een belangrijke vraag en het is een belangrijk onderwerp. We passen innovatieve techniek toe waar dat maar enigszins kan. Dan moet u bijvoorbeeld denken aan nadenken over toekomstige manieren voor testbeleid, voor surveillance. Eerder hebben we het onder andere gehad over rioolwatersurveillance. Het gaat ook over nadenken over scenario's, over vaccinontwikkeling en over de eventuele ontwikkeling van diagnostische technologie en medicatie. Wat dat betreft blijven we dus alert op innovatieve ontwikkelingen.

Voorzitter. Dat brengt mij bij de moties. Als u het goedvindt, kom ik straks bij de motie op stuk nr. 2087 even terug op de motie op stuk nr. 2082.

Ik begin bij de motie-Agema/Van der Plas op stuk nr. 2083 over investeren in robuuste ziekenhuizen. Ik ontraad deze motie. Dat klinkt misschien vreemd, maar ik investeer in een betere samenwerking tussen de ziekenhuizen en dus in meer regie op de zorgketen. Uiteraard focus ik daarbij maximaal op het creëren van adequate capaciteit.

Minister Kuipers:

Dit raakt even aan twee zaken. Zonder het hele debat en eerdere debatten over de ic-capaciteit over te doen: we hebben hier regelmatig bij stilgestaan, ook naar aanleiding van vragen van mevrouw Agema. De operationele capaciteit die wij momenteel hebben, is de capaciteit die nodig is voor de huidige zorgvraag in combinatie met de beschikbare open bedden, de BOSS-bedden. Dat is iets wat we standaard doen. Dat is zinvol, want daarbij gaat het om een doelmatige inzet van personeel.

Dan de ziekenhuiscapaciteit in zijn geheel, de zorg en de inzet in het Integraal Zorgakkoord. Ook gelet op een in de toekomst toenemende zorgvraag waarmee de toename aan personeel geen gelijke tred kan houden, zet het Integraal Zorgakkoord in op tal van maatregelen, waaronder versterking van digitalisering, versterking van regionale samenwerking over de domeinen en binnen de domeinen en versterking van de eerste lijn. Vandaar mijn appreciatie van deze motie.

Voorzitter. Daarmee maak ik automatisch een sprongetje naar de motie-Van Haga op stuk nr. 2085. Ook deze ontraad ik. Vanzelfsprekend houden we ons aan gerechtelijke uitspraken. De motie die daartoe oproept, is overbodig, maar bij openbaarmaking ben ik gehouden aan wettelijke kaders, bijvoorbeeld ten aanzien van persoonsgegevens. Die beoordeling loopt.

Minister Kuipers:

Toen ik zojuist in het debat de vraag van de heer Van Haga hierover beantwoordde, was hij niet in de Kamer, maar ik heb nadrukkelijk aangegeven wat we met het vonnis doen. Ik volg dat namelijk. Het enige wat ik dan ook moet doen, is ervoor zorgen dat er geen persoonsgegevens beschikbaar komen, en dat is conform de uitspraak van de rechter. Om dat te kunnen doen, kan ik dit niet per omgaande bekendmaken.

Dan kom ik bij de motie-Westerveld c.s. op stuk nr. 2087, waarin wordt verzocht de effecten van maatregelen, liefst afzonderlijk maar ten minste in verschillende samenstellingen, te laten evalueren. Die geef ik oordeel Kamer. Ik verwijs naar de discussie tijdens het debat.

Dat raakt dan aan de motie op stuk nr. 2082, "te bewerkstelligen dat de coronamaatregelen afzonderlijk worden geëvalueerd". Voor zover deze motie hetzelfde beoogt als de motie op stuk nr. 2087, is deze naar mijn idee overbodig. Beide zijn ook voor een deel ondertekend — ik kan het niet helemaal zien — door dezelfde mensen. Voor zover deze motie beoogt verder te gaan dan de motie op stuk nr. 2087, ontraad ik 'm.

Minister Kuipers:

Zeker.

Minister Kuipers:

Ja, maar als die hetzelfde beoogt ...

Minister Kuipers:

Voorzitter. Misschien helpt het dan om de discussie even terug te halen. Wat ik eerder gezegd heb en wat ik eerder opgeschreven heb in brieven — ik heb verwezen naar een brief van mei en er was een eerdere brief van april — is dat ik ZonMw en het RIVM de opdracht heb gegeven: kijk naar maatregelen. Ik heb daar ook bij gezegd: die maatregelen zijn eigenlijk over het algemeen toegepast, niet alleen in Nederland, maar ook in het buitenland, in pakketten. Wat ik, ook naar aanleiding van de discussie, nu verder zeg, is: je kunt wel degelijk inspanning leveren om ervoor te zorgen dat je zo veel mogelijk informatie krijgt over individuele maatregelen. Ik kijk even naar de discussie zoals die zojuist is gevoerd. Dat staat hier ook in de motie op stuk nr. 2087: "verzoekt de regering om de aanbeveling van de Onderzoeksraad te volgen en de effecten van maatregelen, liefst afzonderlijk, maar in ten minste verschillende samenstellingen, te laten evalueren". Als de motie op stuk nr. 2082 precies hetzelfde beoogt, is dat wat mij betreft precies dezelfde motie; dan zeg ik ook "oordeel Kamer". Maar wat er staat, is: "bewerkstelligen dat ze afzonderlijk worden geëvalueerd". Dat is een stapje verder en daarvan zeg ik: dat kan ik niet.

Minister Kuipers:

Nou, als hetzelfde beoogd is — dan verwijs ik even naar de tekst en de discussies die we zojuist gevoerd hebben — dan geldt in dat geval dat ik de motie van harte oordeel Kamer geef.

Dan komen we bij de motie op stuk nr. 2088, over de positie van het OMT en het MIT. Die geef ik oordeel Kamer. Conform het instellingsbesluit van het MIT wordt het MIT voor de zomer van 2024 geëvalueerd. Ik zal vragen om daarbij ook te kijken naar een wettelijke grondslag. Parallel zal ik hetzelfde bespreken met het RIVM ten aanzien van het OMT. Met deze uitleg kan ik 'm oordeel Kamer geven.

Minister Kuipers:

De motie op stuk nr. 2089 ontraad ik, voorzitter. Er is geen lijst van essentiële sectoren. Het kabinet hanteert de sectoraanpak. Sport is een van de sectoren die een sectorplan hebben opgesteld en waarvoor ook een maatregelenladder is vastgesteld. Er is één sector waarvan is gezegd dat deze bij maatregelen onder op de stapel ligt, en dat is het onderwijs.

Dan de motie op stuk nr. 2090, ten aanzien van doorstroomlocaties. Die ontraad ik. We kunnen niet nu besluiten over hoe we bepaalde sectoren behandelen in de toekomst, zeker niet bij toekomstige pandemieën. We hebben nu nog geen idee hoe infectieziekten zich gaan gedragen en dus ook verspreiden.

Minister Kuipers:

Tot slot, voorzitter. Als ik nog één ...

Minister Kuipers:

Eén motie is in de telling verkeerd. Die is niet ingediend, maar de telling ging voor mij wel door, dus vandaar nummer 5...

Minister Kuipers:

Die is zojuist ... Er is één motie van Van Haga niet ingediend. Maar in de moties zoals ik ze genummerd krijg, zie ik: 1, 2 ... Nummer 3 was een motie van wantrouwen. Dan 4, 6 ...

Minister Kuipers:

Dit is wat er zojuist is ingediend, voorzitter. Dus misschien moeten we de nummers dan even doen. Motie nummer 2: "investeren in robuuste ziekenhuizen" ...

Minister Kuipers:

Die is niet ingediend. De heer Van Haga zei: ik ben over mijn tijd, dus mijn laatste motie dien ik niet in.

Minister Kuipers:

Motie 5 ... Ik kijk nu even, voorzitter. Die motie 5, op stuk nr. 2086, ontraad ik. Ik verwijs daarvoor ook naar eerdere debatten, die hiervoor al gevoerd zijn.

Minister Kuipers:

Voorzitter, één laatste opmerking in het kader van reflecteren en ook leren. Ik was gisteren op bezoek bij de LFI, bij het RIVM. Die komen hier in het debat op een aantal punten ook voorbij. Ze laten prachtige dingen zien, onder andere ten aanzien van hoe we moeten nadenken en ons moeten voorbereiden op werken met scenario's, wat voor potentiële technologie we daarbij kunnen inzetten, hoe je rekening houdt me eventuele opschaling. Ik kan me voorstellen dat een bezoek hieraan door de commissie van VWS zeker meerwaarde kan hebben. Als daar belangstelling voor is, kan ik dat uiteraard van harte faciliteren.